Jerzy JASIEŃKO Tomasz NOWAK Łukasz BEDNARZ BADANIA

obiekt zabytkowy, konstrukcja drewniana,
konstrukcja stalowa, korozja biologiczna, rezystograf
Jerzy JASIEŃKO
Tomasz NOWAK
Łukasz BEDNARZ
Politechnika Wrocławska, Instytut Budownictwa
BADANIA STROPU AULI LEOPOLDINA
UNIWERSYTETU WROCŁAWSKIEGO
W pracy przedstawiono wykonane badania XVIII wiecznych stropów drewnianych, które miały na celu ustalenie
stanu faktycznego elementów konstrukcji znajdujących się w pomieszczeniu Auli Leopoldina Uniwersytetu
Wrocławskiego we Wrocławiu. Podano zakres przeprowadzonych badań, opisano sposób ich wykonania oraz
przedstawiono wyniki. W ramach badań wykonano między innymi badania materiałowe, badania
wilgotnościowe, badania rezystograficzne, badania statyczne i dynamiczne konstrukcji oraz badania
termograficzne.
CEILING TESTS OF WROCŁAW UNIVERSITY’S LEOPOLDINUM AUDITORIUM
In the article the investigations of the wooden ceiling of the assembly hall Leopoldina at Wroclaw University
have been discuss. The scope of conducted investigations has been presented. The way of the realization has
been described and the results of conducted investigations have been presented. The following investigations
have been presented, amongst other: material, moisture, mycological, resistographic, thermographic and
dynamic investigation of structure. The causes of occurring damages of valuable polychromy have been found.
1. WPROWADZENIE
Aula Leopoldina (Auditorium Academicum) jest głównym reprezentacyjnym
pomieszczeniem, wzniesionego w latach 1728–1732, gmachu budynku głównego
Uniwersytetu Wrocławskiego. Budynek, który należy do najcenniejszych zabytków
budownictwa z okresu baroku we Wrocławiu został wybudowany jako filozoficzne i
teologiczne kolegium jezuickie. Po połączeniu w 1811 roku z frankfurcką Viadriną szkoła
została przekształcona w pełną, obejmującą wszystkie fakultety, szkołę wyższą. Nazwa auli
nadana została ku czci fundatora uniwersytetu - cesarza rzymskiego Leopolda I.
Trapezowate, bogato zdobione, wnętrze Auli (długość ok. 37 m, przeciętna szerokość
11,6 m i wysokość 7,4 m) podzielone jest na podium i audytorium. Nad wejściem
umieszczono emporę muzyczną (fot. 1). Całą powierzchnię sufitu pokrywa bogate
malowidło barokowe, korespondujące z podziałem sali na trzy części, [1].
Pod koniec XIX wieku podjęto decyzję o odnowieniu wielu elementów dekoracyjnych oraz
konstrukcyjnych Auli. Zdecydowano również o wzmocnieniu istniejącego dylowego stropu
drewnianego. Przebudowa miała również na celu udostępnienie pomieszczenia ponad Aulą
jako sal wykładowych. Podłogę w formie amfiteatralnej (z niewielkim spadkiem) wykonano
z desek mocowanych na gwoździe do belek drewnianych opartych na blachownicach.
Wzdłuż ścian zewnętrznych, w pachach drewnianego sklepienia pozornego, podwieszono
strop dylowy na kształtownikach mocowanych do blachownic. Zestaw 8 blachownic o
różnej długości od 11 do 13 m i różnej wysokości (od 612 do 740 mm) wykonano w hucie
żelaza Walterhütte w Mikołowie (Górny Śląsk) w 1905 roku. Rozmieszczenie blachownic
przedstawiono na rys. 1.
Fot. 1. Empora w Auli Leopoldina, Uniwersytet Wrocławski
sala
nr 57
sala
nr 56
Rys. 1. Rozmieszczenie blachownic
Środniki blachownic wykonano z blachy o grubości 10 mm, pasy w postaci jednej
(strefa podporowa) lub dwóch (strefa przęsłowa) blach o szerokości 250 mm i grubości 20
mm. Połączenie pasów ze środnikiem za pomocą kątowników 100×12 mm wykonano za
pomocą nitów z łbami kulistymi. Stężenie pionowe między blachownicami zostało
wykonane z pojedynczych kątowników równoramiennych 60×10 mm. Jarzma
umożliwiające podwieszenie do blachownic drewnianego stropu dylowego składają się z
ułożonych na pasach górnych płaskowników o grubości 26 mm i wymiarach 75×360 mm, z
otworami na końcach. Przez otwory te przechodzą wieszaki z prętów o średnicy 20 mm, z
220
nakrętkami M20 na obu końcach. Do wieszaków, poniżej pasów dolnych blachownic,
podwieszone są poziomo ceowniki zwykłe 140, na których ułożony jest strop dylowy (fot. 2).
Fot. 2. Wieszak podwieszenia stropu dylowego
Aula Leopoldina jest obecnie częścią muzeum uniwersyteckiego oraz jest
wykorzystywana jako miejsce obchodzenia głównych uroczystości uczelni. W 2008 roku
powstał projekt badań mających na celu ustalenie stanu faktycznego elementów konstrukcji
i wystroju historycznego pomieszczenia. Badania elementów konstrukcji znajdujących się w
pomieszczeniu Auli oraz opracowanie wytycznych w zakresie konserwacji konstrukcyjnej
powierzono zespołowi z Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocławskiej pod kierunkiem
J. Jasieńki [2-4]. Realizację projektu w zakresie zagadnień konserwatorskich zlecono
Międzyuczelnianemu Instytutowi Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie
i ASP w Krakowie [5].
2. BADANIA WYTRZYMAŁOŚCI MATERIAŁÓW KONSTRUKCJI STROPU
2.1. OCENA STANU TECHNICZNEGO ELEMENTÓW STROPU
Strop składa się z dyli drewnianych (o wymiarach przekroju ok. 300×300 mm)
opartych częściowo na ścianach konstrukcyjnych i wtórnie podwieszonych do stalowej
konstrukcji nośnej (blachownice) wykonanej w okresie późniejszym. Konstrukcję skłonów
sklepienia pozornego stanowią drewniane dźwigary prętowe o połączeniach ciesielskich.
Górna część dyli jest zaimpregnowana olejem kreozotowym (frakcja destylacji węgla
kamiennego), na głębokość około 0,3 mm. Miejscami drewno dyli jest nieokorowane i
zaimpregnowane od wierzchu razem z korą. Wykonana ekspertyza mykologiczna wykazała,
że dyle drewniane wykazują znaczne zniszczenia w partiach końcowych w narożu
221
południowo-zachodnim. Występuje tam grzyb Poria vaporaria oraz owady ( techniczne
szkodniki drewna ) pochodzące z rodziny Anobidae.
Stalowa konstrukcja nośna jest w dobrym stanie technicznym, jej elementy są
właściwie zabezpieczone i nie są widoczne żadne ogniska korozji.
2.2. BADANIE WYTRZYMAŁOŚCI STALI
Ze względu na brak możliwości pobrania z konstrukcji odpowiedniej liczby próbek
stali do badań niszczących na rozciąganie, zdecydowano się na oszacowanie jej parametrów
wytrzymałościowych na podstawie obszernych, nieniszczących badań twardości stali
istniejącej konstrukcji za pomocą przenośnego twardościomierza Brinella, [6].
W badaniach na obiekcie stosowano przenośny twardościomierz Brinella typu PZ-3
firmy Zwick, a w badaniach laboratoryjnych twardościomierz stacjonarny typu B-2 polskiej
produkcji. Wyniki obliczeń statystycznych twardości minimalnej przedstawiono w tab. 1,
[7].
Tab. 1. Wyniki obliczeń statystycznych minimalnej twardości badanych stali
Zbiór
Nazwa
n
H B [HB]
s HB [HB]
t
HBmin [HB]
1
2
3
Blachownica
Stężenia
Jarzma
111
33
26
91,50
99,63
117,59
4,76
4,75
5,93
3,38
3,79
3,91
75,40
81,62
94,40
Na podstawie uzyskanych wyników twardości stali określono wartości wytrzymałości
obliczeniowe fd stali, z której wykonano wymienione niżej elementy konstrukcyjne
przedmiotowego stropu:
- w przypadku blachownic - fd = 155 MPa,
- w przypadku stężeń - fd = 160 MPa,
- w przypadku jarzm - fd = 185 MPa.
Przeprowadzono również próbę wytrzymałości na rozciąganie stali środnika
blachownicy. Ze względu na niszczący charakter badań liczbę próbek ograniczono do jednej
sztuki (fot. 3).
Fot. 3. Przygotowana próbka do badania wytrzymałości stali na rozciąganie
Badanie wytrzymałości stali na rozciąganie przeprowadzono wg [8] w
Akredytowanym Laboratorium Badawczym Instytutu Budownictwa Politechniki
Wrocławskiej w maszynie wytrzymałościowej Zwick Roell UFP 400.
Rezultaty z badań w niszczącej próbie rozciągania potwierdziły wartości granicy
plastyczności Re, jak i wytrzymałości doraźnej na rozciąganie Rm uzyskanych na podstawie
nieniszczących badań twardości stali. Wartości granicy plastyczności i wytrzymałości na
rozciąganie stali różniły się od siebie odpowiednio: niespełna 1% i 3,5%.
222
2.3. BADANIA MATERIAŁOWE DREWNA.
W ramach badań materiałowych przeprowadzono badania cech drewna, obejmujące
oznaczenie wilgotności, gęstości, wytrzymałości na zginanie statyczne, wytrzymałości na
ściskanie wzdłuż i w poprzek włókien (fot. 4, 5). Badania zostały przeprowadzone na
próbkach wykonanych z pobranych fragmentów stropu przy użyciu prasy mechanicznej
uniwersalnej ZDM 5/91.
Wg [9] badania cech wytrzymałościowych drewna należy przeprowadzać na
elementach pełnowymiarowych jednak ze względu ograniczenia wynikające gabarytów
pobranego fragmentu drewna badania te zostały przeprowadzone na małych próbkach bez
wad wg [10-12] - fot. 4, 5.
Fot. 4. Badanie wytrzymałości na zginanie drewna przykład zniszczenia próbki
Fot. 5. Badanie wytrzymałości drewna na
ściskanie wzdłuż - przykład zniszczenia próbki
Tab. 2. Wartości wytrzymałości na zginanie statyczne drewna wg [10]
Kształt i wymiary próbki
[mm]
Liczba próbek n
Średnia wytrzymałość na zginanie fm,śr
Średnia wytrzymałość na zginanie fm,śr (ω=12%)
Odchylenie standardowe s
Błąd średni sr
Współczynnik zmienności ν
Wskaźnik dokładności (dla 1-α=0,95) p
[szt.]
[MPa]
[MPa]
[MPa]
[MPa]
[%]
[%]
beleczka
20×20×300
22
76,6
78,1
12,2
2,6
15,88
6,77
Tab. 3. Wartości wytrzymałości na ściskanie wzdłuż włókien wg [12]
Kształt i wymiary próbki
[mm]
Liczba próbek n
Średnia wytrzymałość na ściskanie fc,0,śr
Średnia wytrzymałość na ściskanie fc,0,śr
Odchylenie standardowe s
Błąd średni sr
Współczynnik zmienności ν
Wskaźnik dokładności (dla 1-α=0,95) p
[szt.]
[MPa]
[MPa]
[MPa]
[MPa]
[%]
[%]
223
prostopadłościan
20×20×30
51
57,2
58,3
6,7
1,0
12,03
3,37
Na podstawie uzyskanych wyników z przeprowadzonych badań wytrzymałościowych
materiałowych (tab. 2, 3) oraz ich z analizy zgodnie z PN-EN 384 przyjęto, że drewno
stropu dylowego odpowiada klasie drewna C27 wg PN-EN 338.
Na dobry stan drewna historycznego wskazuje również oznaczona gęstość równa 510
kg/m3.
2.4. ANALIZA DENDROCHRONOLOGICZNA DREWNA
Analizie poddano jedną próbkę drewna pobraną ze stropu w postaci plastra z pełnym
przekrojem poprzecznym. Na powierzchni wyznaczono i przygotowano ścieżki pomiarowe,
a następnie na aparacie pomiarowym typu LINTAB pomierzono szerokości przyrostów
rocznych drewna. Dokładność pomiaru wynosiła 0,01 mm. Synchronizację sekwencji
przyrostowych i porównanie ich z chronologiami wzorcowymi przeprowadzono przy
pomocy programów CATRAS v. 4.20, TSAPWin oraz DENDRO for WINDOWS. Na
podstawie wykonanej identyfikacji gatunku drewna stwierdzono, że próbka drewna należy
do gatunku sosna pospolita (Pinus sylvestris L.). Otrzymane rezultaty jednoznacznie
wskazują na ścinkę drzewa późną jesienią 1728 roku lub zimą 1728/1729 roku.
2.5. BADANIA REZYSTOGRAFICZNE DREWNA
Rezystograf mierzy opory wiercenia obracającej się, ze stałą prędkością ok. 1500
obrotów na minutę, igły o średnicy od 1,5 do 3 mm i długości do ok. 500 mm, ujawniając
zmiany gęstości drewna powodowane destrukcją biologiczną lub wilgotnościową oraz
kolejne przyrosty roczne. Z tego względu tę metodę można uznać za quasi-nieniszczącą.
Średnica otworu po wykonanym badaniu jest nie większa niż otwory wylotowe szkodników
drewna.
Rezultaty uzyskiwane przy pomocy rezystografu pozwalają na ocenę zasięgu
ewentualnej destrukcji oraz jedynie wstępną na ocenę jego wytrzymałości, tzn można
określić, że badane drewno wykazuje podwyższone, średnie bądź obniżone parametry
wytrzymałościowe. Ta technika jest wysoce efektywna w badaniu drewnianych konstrukcji
historycznych, [13-14].
Rys. 2. Przykładowy wynik pomiarów rezystograficznych dla dyla nad Aulą Leopoldina
224
Badania wykonano z użyciem rezystografu IML RESI F-400S. Wyniki badań
przedstawiono w postaci wykresów zależności amplitudy oporu od głębokości odwiertu.
Przykładowy wykres przedstawiono na rys. 2.
Badania rezystograficzne wykazały dobry stan zachowania drewna historycznego,
poza niektórymi dylami w strefie oparcia. Zasięg obniżenia własności struktury drewna
obserwowano na odcinkach długości 1 m od lica ścian, na których oparto strop dylowy.
3. BADANIA MYKOLOGICZNE
W ekspertyzie mykologicznej wykonanej przez J. Karysia stwierdzono nieliczne
występowanie grzybów domowych z podgromady Basidiomycetes i tylko w narożu
południowo zachodnim stropu (rys. 1).
Obecność grzybów pleśniowych w stanie zahamowanym stwierdzono:
- nielicznie w narożu południowo zachodnim,
- licznie w korytarzu na deskach podłogowych i powyżej w miejscach przecieków przez
strop poddasza oraz na ścianach, a także przy oknach.
Owady wystąpiły na zakończeniach dyli drewnianych na całej Sali Balzera (nr 57), a
w sali nr 56 w miejscach, które w przeszłości charakteryzowały się największym
zniszczeniem przez grzyby.
W sali nr 56 porażenie przez owady sięga nawet do 3 m wgłąb pomieszczenia licząc
od strony okien. Zabezpieczenie biobójcze dyli drewnianych wykonano jako wtórne w
stosunku do czasu porażenia przez owady.
Nie stwierdzono natomiast występowania czynników biologicznych w drewnianej
konstrukcji sklepienia pozornego.
W sali nr 57 (południowo-zachodni narożnik sali nr 57) zinwentaryzowano grzyb
domowy biały (Poria vaporaria) charakteryzujący się widoczną młodą i starą grzybnią a
więc proces zagrzybienia przebiega również obecnie. Grzybnia jest biała i lekko puszysta
grzybnia zaznaczała się na powierzchni około 0,6 m2. Sznury słabo widoczne. Brak
owocnika, a więc proces nie jest długotrwały i nie przebiega szybko.
Zinwentaryzowane grzyby pleśniowe w wejściu korytarzowym do sal nr 56 i 57
przedstawiono w tab. 4.
W przegrodach budowlanych stwierdzono głównie Cladosporium cladosporioides,
mniej liczny był Cladosporium herbarum. W suficie i na dylach stwierdzono obecność
Aspergillus fumigatus . Gatunek ten jako jedyny z grzybów pleśniowych jest wymieniany w
dyrektywie 2000/54/WE (Dz.U. WE L 262/21 z 17 października 2000 roku) w grupie II
organizmów szkodliwych, a jego obecność w pomieszczeniach użytecznosci publicznej jest
niedopuszczalna (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 roku w
sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz
ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.(Dz.U. Nr 81
poz.716).
Z gatunków zagrażających zdrowiu człowieka, wyodrębniono grzyby z rodzaju
Chaetomium. Zamieszczone w tabeli gatunki: Chaetomium fimeti i Chaetomium globosum
mogą powodować choroby narządów wewnętrznych człowieka.
Skład gatunkowy świadczy o dawno rozpoczętym procesie rozwoju tych organizmów
na powierzchni ścian. Podczas długotrwałego zawilgocenia ścian, zazwyczaj następuje
ekspansywny wzrost gatunków najsilniej rosnących i najlepiej przystosowanych do
225
istniejących warunków bytowych. O dużej i długotrwałej obecności wody na powierzchni
ścian badanych pomieszczeń, świadczy obecność wodolubnych grzybów z rzędu
Mucorales: Rhizopus sp. i Mucor sp..
Tab. 4. Grzyby wyodrębnione z przegród budowlanych korytarza (ilość kolonii)
Gatunek grzyba
Alternaria alternata
Aspergillus fumigatus
Aspergillus versicolor
Chaetomium fimeti
Chaetomium globosum
Cladosporium cladosporioides
Cladosporium herbarum
Mucor hiemalis
Penicillium nigricans
Penicillium notatum
Penicillium waksmani
Penicillium welutinum
Rhizopus niger
Rhizopus stolonifer
Miejsce występowania
ściana
podłoga
2
1
3
5
4
23
3
4
2
1
3
8
3
14
7
4
sufit
6
4
6
19
6
dyle
1
3
1
7
3
18
8
3
3
6
4
3
1
4
2
1
2
1
Najliczniej reprezentowany Cladosporium cladosporides jest gatunkiem
zdecydowanie dominującym w środowisku wewnątrzdomowym. Występuje również w
budynkach użyteczności publicznej. Grzyb rozwija się w pomieszczeniach silnie
zawilgoconych, o słabej wentylacji. Może być przyczyną silnej alergii.
W sali nr 57 w końcach dyli, a w sali nr 56 na całej szerokości pomieszczenia
występują owady – ksylofagi w bardzo dużym nasileniu, ale obecnie w stanie
zahamowanym. Zidentyfikowano kołatka domowego (Anobium punctatum) - na podstawie
średnicy otworów wylotowych (1–3 mm) i przekroju kołowego - zasiedlającego około 30%
powierzchni, a na pozostałej 70% powierzchni zinwentaryzowano kołatka upartego
(Anobium pertinax) (otwory wylotowe 3–5 mm). Porażenie nastąpiło przed impregnacją
wykonaną z użyciem oleju kreozotowego, który spowodował zakończenie procesu
porażania drewna przez ksylofagi. Wielkość porażenia świadczy o bardzo dobrych
warunkach dla rozwoju tej grupy owadów. Warunki te to średnie temperatury powietrza
wewnętrznego i bardzo wysoka wilgotność drewna.
Grzyby domowe i pleśniowe w opisanej ilości stanowią zagrożenie dla zdrowia
użytkowników, dlatego wskazano na konieczność ich usunięcia, a przede wszystkim
usunięcia przyczyny ich występowania. Drewno wcześniej impregnowane olejem
kreozotowym zalecono pokryć rozpuszczalnikowym impregnatem grzybobójczym. Na
warstwę impregnatu zalecono nałożyć środek ogniotrwały. Całkowicie zniszczone
fragmenty końcówek dyli należy usunąć, a ściany zdezynfekować na na powierzchni 1 m2
dookoła kontaktu belki ze ścianą.
226
4. PODSUMOWANIE
Na podstawie przeprowadzonych badań i analiz stwierdzono między innymi, że należy
porażone fragmenty dyli należy usunąć i zabezpieczyć biochronnie oraz oddzielić
konstrukcję podłogi Sali Balzera (sala nr 57) i Sali Polonii (sala nr 56) od konstrukcji sufitu
Auli Leopoldina, najlepiej przez niezależne podwieszenie dyli stropu ze względu na
możliwość przenoszenia drgań wywołanych obciążeniem podłogi na konstrukcję sufitu.
Zaproponowano wykonanie podwieszenie stropu dylowego do ścian zewnętrznych poprzez
wsporniki stalowe kotwione w ścianach zewnętrznych na kotwy stalowe rozprężne.
Wsporniki stalowe łączyć ze stropem dylowym poprzez cięgno stalowe (wprowadzając
niewielką siłę naprężającą) z tłumikiem drgań oraz belkę drewnianą poprzeczną mocowaną
do każdego dyla śrubą stalową wkręcaną ze wspomaganiem połączenia spoiną klejową na
bazie żywicy epoksydowej.
Dodatkowo poza opisanymi w pracy badaniami, w ramach ustalenia stanu faktycznego
elementów konstrukcji stropu nad Aulą Leopoldina, wykonano:
- analizę pracy statycznej stropu i empory,
- badania statyczne i dynamiczne stropu,
- badania termowizyjne, mające na celu wskazanie obszarów niespójności
polichromowanego podłoża ze sklepieniem pozornym,
- wstępną koncepcję wzmocnienia stopu.
Obok autorów w pracach badawczych wzięli udział: B. Gosowski, D. Czepiżak, J.
Dudkiewicz, J. Grossel, H. Nowak, Z. Wójcicki, J. Gańko, P. Grabowski, Z. Matros z
Politechniki Wrocławskiej, T. Ważny z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, J.
Karyś z PSMB oraz L. Engel i R. Miśków z CCI.
LITERATURA
[1] LEJMAN B., Leopoldina. Uniwersytet Wrocławski, Wydawnictwo Mak, Wrocław 2003.
[2] JASIEŃKO J. et al, Praca badawcza mającą na celu ustalenie stanu faktycznego elementów
konstrukcji znajdujących się w pomieszczeniu Auli Leopoldina, zlokalizowanym w gmachu
głównym Uniwersytetu Wrocławskiego, Politechnika Wrocławska, Wrocław, Raport SPR Nr
36/2008.
[3] JASIEŃKO J., BEDNARZ Ł., NOWAK T., Analiza stanu zachowania drewnianych stropów w
Auli Leopoldyńskiej Uniwersytetu Wrocławskiego oraz w budynku głównego dworca
kolejowego we Wrocławiu. Wiadomości Konserwatorskie, 2009, Nr 26, s. 300-313.
[4] JASIEŃKO J., NOWAK T., BEDNARZ Ł., Wrocław University’s Leopoldinum Auditorium Tests of Its Ceiling and a Conservation and Strengthening Concept. Advanced Materials
Research, 2010, Vol. 133-134, s. 265-270.
[5] NYKIEL J., SKRZYDLAK E., Freski Auli Leopoldina Uniwersytetu Wrocławskiego w świetle
najnowszych badań i ekspertyz konserwatorskich, Wiadomości Konserwatorskie, 2010, Nr 27,
s. 35-50.
[6] GOSOWSKI B., KUBICA E., Badania laboratoryjne z konstrukcji metalowych, Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2007.
[7] PN-91/H-04350. Pomiar twardości metali sposobem Brinella.
[8] PN-EN 10002-1:2004. Metale. Próba rozciągania. Część 1: Metoda badania w temperaturze
otoczenia.
[9] PN-EN 408:2004. Konstrukcje drewniane. Drewno konstrukcyjne lite i klejone warstwowo.
227
Oznaczanie niektórych właściwości fizycznych i mechanicznych.
[10] PN-77/D-04103. Drewno. Oznaczanie wytrzymałości na zginanie statyczne.
[11] PN-77/D-04229. Drewno. Oznaczanie wytrzymałości na ściskanie w poprzek włókien.
[12] PN-79/D-04102. Drewno. Oznaczanie wytrzymałości na ściskanie wzdłuż włókien.
[13] CESTARI C.B., LOMBARDI C., GUBETTI E., PIGNATELLI O., Arsenal Project - the
timber of Tesone ‘111’: Technological characteristics, dating and assessment of thermohygrometric behavior for restored functionally proposal, Journal of Cultural Heritage, 2002,
Vol. 3, No. 1, s. 53-57.
[14] CERALDI C., MORMONE V., RUSSO E., Resistographic inspection of ancient timber
structures for the evaluation of mechanical characteristics. Materials and Structures, 2001,
Vol. 34, No. 1, s. 59-64.
228