ACTA UNIVERSIT ATIS LODZIENSIS Janusz Gilas ZAGADNIENIE

ACTA
UNIVERSIT ATIS
LODZIENSIS
FOLIA HISTORICA 17, 1933
,
Janusz Gilas
ZAGADNIENIE REGLAMENTACJI HANDLU I PRODUKCJI BRONI,
AM UNICJI I MATERIAŁU W OJEN NEG O W ORGANACH
LIGI NARODÓW
W e w spółczesnym podręczniku rozbrojeniow ym uznano, że jed en
z dw u zasadniczych efektów Paktu Ligi N arodów , obok konferencji
rozbrojeniow ej 1932 r„ stanow iła ,.nieustająca, lecz zakończona sukce­
sem, seria w ysiłków zm ierzających do ograniczenia handlu bronią
i am u n icją"1.
Z agadnienie reglam entacji handlu b ronią ma w praw ie m iędzynaro­
dowym swą historię. Już k lasy cy praw a m iędzynarodow ego — Gentilis i G rotius utrzym yw ali, że praw o n a tu ra ln e do handlu nie dotyczy
broni, która mogła podlegać zakazom . W o k resie późniejszym ukształ­
tow ały się w 'tej dziedzinie norm y traktatow e. Do nich n ależy zaliczyć
norm y a k tu generalnego berlińskiego z 26 lutego 1885 r., tra k ta tu b ruk­
selskiego z 2 liipca 1890 r„ protokołu b rukselskiego z 22 lipca 1908 r.
i tra k ta tu z Saint-G erm ain z 10 w rześnia 1919 r. Ta ostatnia konw encja
w prow adziła system licencji i jaw ności m iędzynarodow ego handlu bro­
nią, w yrażała zgodę na ek sp o rt i imiport broni iprzez osoby pryw atne
tylko pod nadzorem władz publicznych ((konwencja jednak ze w zglę­
du na odm owę ratyfikacji ze stro n y Stanów Zjednoczonych nie w eszła
w życie). W ażne n orm y zaw ierał T ra k ta t W ersalski, k tó ry w art. 126
zakazyw ał iprodukcji brońi, am unicji i m ateriału w ojennego w zakładach
i fabrykach niem ieckich znanych głów nym m ocarstw om stow arzyszo­
nym i sprzym ierzonym . Te m ocarstw a m iały natom iast ograniczyć licz­
bę zakładów produkcyjriydh. W art. 170 T rak tatu W ersalskiego z kolei
w prow adzono zakaz produkcji określonych rodzajów b roni2.
Ze w zględu na nie zw iązanie się przez S tany Z jednoczone Trakta1
J. H. B a r t o n ,
L. D. W e i l e r ,
International Arm s Contro], Issues and
A greem ents, Stanford 1976, s. 38.
' C o n t r e - A m i r a l S u r i e , La C ontérénce pour le côntrole du com m erce
international des arm es et m unitions et des m atériels du guerre, „Bulletin de l'insti­
tut Intermédiaire International" [La H aye] 1925, t. XIII, s. 1— 3.
ОН
tern W ersalskim i konw encją z Saint-G erm ain, projektow ano zaw arcie
now ej konw encji, pośw ięconej kontroli m iędzynarodow ego handlu bro ­
nią, zm ierzając d o w ykonania ty m samym (postanowień Paiktu Ligi N a­
rodów.
W pro jek tach Ligi N arodów zwiracano uw agę nie tylko na o g ran i­
czenie zbrojeń, lecz także na konieczność opracow ania przez Ligę N a­
rodów konw encji w przedm iocie reglam entacji handlu bronią (np. pro ­
jekt J. C. Smuts a)3, upaństw ow ienia produkcji broni (Ch. Lange)4 czy
też w prow adzenia zakazu pry w atn ej produkcji artykułów w ojennych
i handlu nim i (1'. J. Law rence)5. Pnzede wszystkimi jed n ak pam iętać n a­
leży, że zagadnieniem tym zainteresow ał się prezydent W ilson, który
w ram ach punktu 14 sw ego słynnego progiramu pokojow ego stanow ił:
j,Państw a um aw iające się zgadzają się, że am unicja i m ateriał w o jenny
nie m ogą być produkow ane przez przedsiębiorstw a p ry w atn e lub w celu
uzyskania korzyści handlow ych i że dokonane będzie ogłoszenie szcze­
re i całkow ite w szystkich zbrojeń narodow ych, jak rów nież program ów
w ojskow ych i m orskich"6. W oryginalnym w ilsonow skim projekcie p a k ­
tu, w ram ach art. IV zaw arto zwrot: „Strony um aw iające dalej zgadzają
się, abiy am unicja i narzędzia w ojny nie b y ły produkow ane przez p ry ­
w atne przedsiębiorstw a luib dla pry w atn eg o zysku oraz ab y istniała peł­
na i uznana jaw ność odnośnie do narodow ych zbrojeń i w ojskow ego
oraz m orskiego p rogram u"7.
N a kształt postanow ień art. 8 P aktu Ligi Narodów' w yw arły w pływ
zastrzeżenia b ry ty jsk iej adm iralicji, które w skazyw ały, że zakaz p ry w at,
nej produkcji broni p rzyniesie korzyści ipaństwom agresyw nym oraz
wzmoże niebezpieczeństw o dla państw nie m ających w łasnego przem y­
słu zbrojeniow ego. W podobnym duchu w ypow iedziała się rów nież Por­
tugalia, k tó rej w yrażająca zbliżone stanow isko popraw ka w prow adzona
została d o art. 8 Paktu Ligi Narodófw8. Z kolei F rancja w ram ach d eb aty
nad zakazem pryw atnego handlu bronią w ypow iedziała się za rozw aże­
* R- S. B a k e r , W o o d r o w W i l s o n a n d W o r l d S e t t l e m e n t W r i t t e n F r o m H is
U n p u b l i s h e d A n d P e r s o n a l M a t e r i a l , Gloucester, Mass. 1960, t. Ill, s. 97: „17. That
all factories for the production of direct w eapons o f war shall be nationalized and
their production shall be subject t o the inspection of the officers of the Council;
and that the Council shall be furnished periodically with returns of imports and
exports of munitions of war into or from the territories of its members, and as
far as possible into or from other countries".
* J. W . W a r s z a w s k i , Z a g a d n i e n i e r o z b r o j e n i a w p r a w i e m i ę d z y n a r o d o w y m
i s t o s u n k a c h m i ę d z y n a r o d o w y c h , W arszawa 1930, s. 106.
5 Ibidem, s. 107.
6 Ibidem, s. 110.
’ B a k e r , o p . c it., t. III, Doc. 10, s. 89.
e G. S c h w a r z e n b e r g e r , E c o n o m i c W o r l d O r d e r ? A B a s i c P r o b l e m o f I n t e r ­
n a t i o n a l E c o n o m i c L a w , M anchester 1970, s. 23.
niem zagadnienia przez Radę Ligi, k tóra m iałaby wziąć pod uw agę in­
te re sy m ałych państw , nie m ających w łasnego przem ysłu zbrojeniow e­
go. Stanow isko francuskie zostało uw zględnione podczas, konferencji p a ­
ryskiej, dając podstaw ę art. 23 p k t d P aktu Ligi N arodów 9.
O statecznie odpow iednie fragm enty art. 8 P ak tu Ligi N arodów
brzm iały:
,,5. Zważywszy, że fabrykacja p ry w a tn a am unicji i m ateriału w o ­
jennego nasuw a pow ażne zastrzeżenia, członkow ie Ligi p olecają Ra­
dzie, ab y obm yśliła w łaściw e środki, jak uniknąć szkodliw ych skutków
takiej fabrykacji, uw zględniając przy tyim potrzeby członków Ligi, k tó ­
rzy sam i nie m ogą w ytw arzać am unicji i m ateriału w ojennego, niezbęd­
nych do ich w łasnego bezpieczeństw a.
6.
Członkow ie Ligi zobow iązują się udzieQac sobie naw zajem szcze­
rych i zupełnych inform acji dotyczących stopiy sw ych zbrojeń, p ro g ra­
mów w ojskow ych, m orskich i lotniczych oraz stan u ty ch gałęzi przem y­
słu, które m ogą b y ć zużytkowaine do celów w ojennych".
W art. 23 p k t d członkow ie Ligi N arodów : ,,pow ierzają Lidze ogól­
n y nadzór n ad handlem b ro n ią i am unicją z krajam i, w k tó ry a lrk o n tro la
tego handlu jest konieczna d la pow szechnego do b ra"10.
Te trzy przepisy stw orzyły kom pleks problem ów , które w przyszłej
działalności Ligi N arodów , chociaż ujm ow ane jako odrębne zagadnienia,
w istocie zawsze w ystępow ały łącznie.
N ajw ażniejsza rola w rozw iązyw aniu 'tych trzech problem ów p rz y ­
padła Radzie a następnie Z grom adzeniu Ligi N arodów , k tó re m iało u t­
w ierdzać w społeczności m iędzynarodow ej stanow isko Rady. M om ent
przełom ow y w im plem entacji postanow ień P a k tu stanow iła IV Sesja
Zgrom adzenia Ligi N arodów , na k tó re j om ów iono p ro blem atykę an k ie­
ty staty sty czn ej i produkcji pryw atnej oraz kontroli han d lu bronią. Dy­
sk u sja w ykazała, że ze w zględu na odm owę przez Siany Z jednoczone r a ­
tyfikacji konw encji z Saint-G erm ain w spraw ie nadzoru i kontroli o b ro ­
tu bronią, celow e jest w ydzielenie zagadnienia kontroli pry w atn ej p ro ­
dukcji, z m yślą o opracow aniu specjalnej konw encji, k tó ra m ogłaby
uzyskać ratyfikację. Jednocześnie planow ano opracow anie p ro je k tu k o n ­
wencji, k tó ra m iałaby w yłącznie koncentrow ać się na kontroli handlu
bronią11. O dnotow ać n ależy także zainteresow anie tą problem atyką Ra­
8~wT~M. C h a j c m a n , SSSR i problem a razorużenija (M ieżdu p ierw o j i wtor o j m i r o w y m i w o j n a m i ) , M oskw a 1959, s. 22.
10 L. G e l b e r g , P r a w o m i ę d z y n a r o d o w e i h i s t o r i a d y p l o m a t y c z n a . W y b ó r d o ­
k u m e n t ó w , W arszawa 1958, t. II, s. 33, 39.
11 „Société des Nations. Journal Officiel" [dalej — SDN. JO], S u p p l é m e n t
S p é c i a l , N o 16, A c t e s d e la Q u a t r i è m e A s s e m b l é e . S é a n c e s d e s C o m m i s i o n s . P r o c è s •V erbaux d e la Troisièm e Com m ission (Réduction d e s A rm em ents) [Genève] 1923,
s. 171— 175.
d|Y Ligi N arodów oraz przede w szystkim prow adzenie spraw y przez
Tym czasow ą Komisję M ieszaną12. Z inicjatyw y tych w łaśnie organów
zaproszono do udziału w konferencji w 1925 r. Stany Zjednoczone15, kie­
dy okazało siię, że ani w szystkie p ań stw a członkow skie Ligi N arodów ,
ani S tany Zjednoczone, które nie były stroną konw encji z Saint-Germ ain do niej nie p rzy stą p ią 14.
Podczas V Sesji Zgrom adzenia Ligi N arodów , ,na posiedzeniu 27 w rze,
śnia 1924 r.( na w niosek III Komisji przedstaw iony przez generała M arinisa (W łochy) uchw alono trzy rezolucje dotyczące: 1) kontroli m iędzy­
narodow ego handlu bronią, am unicją i m ateriałem (wojennym, 2) publi­
kow ania danych statystycznych w przedm iocie handlu bronią, am unicją
i m ateriałem w ojennym i 3) p ry w a tn e j p rodukcji broni, am unicji i m a­
teriału w ojennego. Pierw sza z tych rezolucji w zyw ała Radę Ligi do p rze ­
słania rządom p ro je k tu konw encji w spraw ie handlu, w celu zw ołania
na kw iecień—m aj 1925 r. konferencji dyplom atycznej dla zaw arcia k o n ­
w encji. Druga rezolucja postulow ała m. tin. periodyczne w ydaw anie s ta ­
ty sty k 'handlu bronią,, am unicją i m ateriałem w ojennym . Trzecia n ato ­
m iast w zyw ała Tym czasow ą K om isję M ieszaną do przygotow ania pro­
jek tu konw encji15.
K onferencja na tem at kontroli m iędzynarodow ego handlu bronią
i am unicją oraz m ateriałem w ojennym odbyła się w 1925 r. w G enew ie
w H otelu N arodów . W zięły w niej udział 44 państw a. Spośród państw
zaproszonych nie w ziął udziału ZSRR, a jeszcze przed zakończeniem k o n ­
ferencji w ycofała się Persja, poniew aż Z atoka Perska i M orze O m ańskie
uznane zostały za strefy specjalne, w k tó ry c h o k ręty .poniżej w ypornoś­
ci 500 ton poddano kontroli, na co rząd perski się nie zgadzał16.
>* N a przykład SDN. JO, V* Année, № 4, annexe 612. Doc. C. 93/1/. 1924. IX.
R é d u c t i o n d e s A r m e m e n t s . C o n t r ô l e d u I t a l i e d e s a r m e s e t d e s m u n i t i o n s , Avril
1924, s. 596.
13 SDN. JO, 1925, V* Année, № 2, s. 332, 333, 377. W odpowiedzi Stanów Zjed­
noczonych w skazywano na brak ich zainteresow ania w w ydaniu ustawodaw stw a
karnego wobec osób prywatnych fabrykujących broń, jako podstawę nieuczestniczenia w konw encji typu Saint-Germain. Doc.C.615.1923.IX.
14 Rezolucja Rady Ligi z 20 lipca 1922 r. w zyw ała bowiem do takich działań
Doc.C.513.М.ЗО 1.1922.IX.
15 SDN. JO, S u p p l é m e n t S p é c i a l , N o 23. A c t e s d e l a C i n q u i è m e A s s e m b l é e
C o m p t e r e n d u d e s d é b a t s , [Genève] 1924, s. 185.
16 Persja w skazywała, że jest atakowana z dwu mórz, sama zaś nie posiada
fabryk amunicji. P r o c è s - v e r b a l d e la V i n g t - T r o i s i è m e S é a n c e ( P r i v é ) d u C o n s e i l ,
29 s e p t e m b r e 1923, SDN. JO, 1924, IV A nnée, № 11, s. 1352— 1354. Zaznaczyć nale­
ży, że Persja w ystępow ała już przeciwko konw encji z Saint-Germain 1919 r., gdyż
ograniczała ona m ożliwość importu potrzebnej jej broni i została zawarta bez udziału
Persji. L e t t r e d e s o n e x c e l l e n c e le P r i n c e A r i a - o d - D o v l e h ( P e r s e ) a u P r é s i d e n t d u
C onseil de la S o c i é t é des N ations, Genève, 18 septembre 1923.Doc.A.16.1924.IX.
A ppendice III.
W praw dzie zasadniczym celem konferencji bybo zaw arcie konw encji
w spraw ie kontroli p ry w atn eg o handlu bronią, am unicją i m ateriałem
w ojennym , lecz obecnie konferencję przypom ina się przede w szystkim
ze w zględu na w prow adzony przez nią zakaz użycia gazów trujących
i środków .bakteriologicznych. Początkow o Stany Z jednoczone zap ro p o ­
now ały zakaz eksportu i im portu gazów trujących, a Polska rozciągnię­
cie stosow nych zakazów na środki bakteriologiczne. O statecznie pod­
czas konferencja w y n eg o cjo w an o 'b ard zo w ażny dokum ent p raw a m ię­
dzynarodow ego — pro to k ó ł w spraw ie zakazu użycia gazów trujących
i środków bakteriologicznych17.
K onw encja została oparta na projekcie przygotow anym przez T ym ­
czasow ą K om isję M ieszaną, zasadniczo pow stałym na podstaw ie tekstu
konw encji z Saint-Germ ain zrew idow anej w taki sposób, aby um ożliw ić
przystąpienie Stanów Z jednoczonych do przyszłej konw encji. Jed n o ­
cześnie rozw inięciu i wzm ocnieniu uległa też część konw encji z Saint-Germ ain w przedm iocie kontroli handlu, w edług propozycji' zaw artych
w projektach przygotow anych przez adm irała m arkiza de M agaz i Jouhaux18.
K onw encja dotycząca kontroli m iędzynarodow ego handlu bronią,
am unicją i m ateriałem w ojennym z 17 czerw ca 1925 r. .stanowi czołow e
osiągnięcie Ligi N arodów w dziedzinie reglam entacji h a n d lu bronią.
Konw encja uzyskała niezbędną liczbę 14 ratyfikacjii, lecz ze w zględu na
zastrzeżenia do niej w niesione nie w eszła w życie (szereg państw uza­
leżniało to od ratyfikow ania konw encji lub przystąpienia do niej przez
taicie państw a jak Czechosłow acja, Niem cy, W łochy, Japonia, H iszpa­
nia itd.). W edług inform acji z 1944 r. konw encję ratyfikow ały Stany Z je­
dnoczone, Im perium B rytyjskie, K anada, A ustralia, Bułgaria, Chiny,
Dania, Egipt, H iszpania, Francja, Irak, Łotwa, Liberia, H olandia, Pol­
ska, Szwecja, W enezuela, a w ięc 17 państw , w tym 4 z zastrzeżeniem
udziału innych państw . Aż 20 państw , które podpisały konw encję nie
ratyfikow ały jej (w tym N iem cy, Belgia, Brazylia, Japonia, C zechosło­
w acja). Praw o przystąpienia m iało 12 innych p a ń stw 19.
17 Dz.U.R.P. 1929, nr 28. 1 VI 1977 r. 114 państw ratyfikow ało lub dokonało
przystąpienia do tego protokołu. Arms Control and Disarmament A greem ents. T exts
and H istory ol N egotiations, W ashington 1977, s. 15— 17 (wydane przez U.S. Arms
Control and Disarmament A gency).
18 Rapport de la Comm ission tem poraire m ixte pour la réduction des armements,
30 septem bre 1924. Doc.A.16.1924.IX. Tekst projektu: Doc.A.16.1924.IX. Appendice Iv.
** SDN. JO, Supplem ent Spécial, N o 193. L 'O euvre de la Société des N ations
en m atière de conventions internationales. Signatures, ratifications ef adhésions con­
cernant les A ccords et C onventions conclus sous les auspices de la Société des
N ations. V ingt et Unième Liste, G enève 1944; s. 56— 57,
K onw encja sk ła d a się z 41 a rty k u łó w î 2 załączników . Podstaw ę dła
ustan o w ien ia k o n troli tw orzy art. I o kreślający rodzaje broni, am unicji
i sprzętu w ojennego, k tórego dotyczy konw encja. Broń, am unicję'i sprzęt
w ojenny uporządkow ano w edług kategorii. Do kateg o rii pierw szej za­
liczono 20 rodzajów broni, am unicji i m ateriału w ojennego używ anych
w yłącznie dßa prow adzenia w ojny lądow ej, m orskiej i lotniczej. Do d ru ­
giej zaiłiczono broń i am unicję w ykcTzystyw aną dla celów w ojennych
i innych zastosow ań. Trzecią- k ateg o rię tw orzą o k ręty w ojenne i uzbro­
jen ie pokładow e. C zw artą stanow ią sam oloty zarów no uzbrojone, jak
rów nież nieuzbrojone i silniki lotnicze. Piątą .prochy, i m ate ria ły w y b u ­
chowe, т. w yłączeniem czarnego p ro ch u zw ykłego, którem u nie przypi­
sano już żadnego znaczenia w ojskow ego.
K ontrola handlu przedm iotam i w yliczonym i w pięciu k ategoriach p o ­
legać m iała na nadzorze i jaw ności ich im portu i eksportu. N ie u stan o ­
w iono n adzoru w tranzycie^ co n astąpiło przede w szystkim na w niosek
H olandii, Szw ajcarii i Belgii, k tó re w skazyw ały na sprzeczność ew en ­
tualn eg o zakazu z w olnością tranzytu. E ksport przedm iotów zaliczonych
do k ategorii I m ógł następow ać jedynie na podstaw ie bezpośredniego
zam ów ienia rrą d u państw a im portującego lufo za zgodą tego rządu,
udzieloną w ładzy publicznej dokonującej im portu. Jeśli im portu doko­
n u je producent broni, rząd w inien udzielić m u upow ażnienia na im port.
W y jątk o w o dopuszczono e k sp o rt strzelb, m uszkietów , karabinów i amum tji do nich dla zw iązków strzeCecMclh, jednakże za pośrednictw em rz ą ­
du im portującego, któ ry m iałby je przekazyw ać stow arzyszeniom . Po­
dobnie dopuszczono eksport p róbek broni przeznaczonych na pokazy
w k ra ju im portującym , jednakże w ów czas przedstaw iciel handlow y w i­
nien być upow ażniony przez rząd do ićh otrzym yw ania. Zeziwolenîe e k s ­
portow e w inno być udzielane pod postacią licencji lub deklaracji e k s ­
p o rtu zatw ierdzonej przez w ładze.
Z agadnienie jaw ności handlu uregulow ał a it. 6 przew idując p u b li­
kow anie danych staty sty czn y ch na tem at handlu, przy czym należało
w staty sty k ach zaznaczać udzielone licencje.
K ategorie III i IV w ym agały jed y n ie ujaw nienia ek sportu okrętów
i sam olotów , a llicencje dla tych k ategorii nie były w ym agane. Broń
u ję ta w kategorii V nie w ym agała załatw iania żadnych form alności i jej
e k sp o rt m ógł być d o k onyw any bez ograniczeń.
W rozdziale III konw encji uregulow ano zagadnienie stref specjal­
nych lądow ych i m orskich, rew idując postanow ienia ak tu brukselskiego.
S trefa specjalna lądow a obejm ow ała cały k o n ty n en t afrykański, w łącz­
nie z w yspam i oddalonym i o d w ybrzeży do 100 m il m orskich, z w y łą ­
czeniem Egiptu, Libii, ‘Tunisu. A lgerii, hiszpańskiej A fryki Północnej,
Etiopii, Unii Południow ej A fryki, Południow ej Rodezji i w ysp hiszpań-
skicth położonych na szerokości ,płn. 26°. W Azji strefę lądow ą stanow ił
Półw ysep A rabski, Syria, Liban, Palestyna, T ransjordania, Irak, a strefę
specjalną m orską stanow iły obszary M orza C zerw onego, Zatoki Adeńwkiej, Zatoki Perskiej i Zatoki O m ańskiej. ,Dla wspomnianiych stref za­
kazano im portu w szelkiej broni, z w yjątkiem okrętów . Cały przewóz
broni w strefach specjalnych znajdow ać się miał pod nadzorem władz
publicznych terytorium im portującego. Szczegódnej kontroili m iały być
poddane m iejscow e statki bandery państw nadbrzeżnych strefy specjal­
n ej m orskiej o tonażu m niejszym od 500 ton. O k ręty w ojenne stron
um aw iających m iały praw o zatrzym yw ania poza wodam i terytorialnym i
statków państw nadbrzeżnych, m niejszych od 500 ton w yporności w ce­
lu w eryfikacji ich przynależności. Jednakże .prawo badania dokum en­
tów, zwłaszcza m anifestu m orskiego, tym okrętom nie przysługiw ało
i ich badanie mogło następow ać tylko za zgodą zainteresow anego.
W adę konw encji stanow iło jej obow iązyw anie tylko w o kresie po. koju, podczas gdy (przywróceniu podlegała całkow ita wolność handlu
bronią w stosunku do stron w ojujących20.
Po zaw arciu konw encji w przedm iocie m iędzynarodow ego handllu
bronią i am unicją oraz m ateriałem w ojennym , podpisanej w G enew ie
i? Hpca 192j r. Zgrom adzenie Ligi N arodów dążyło do uruchom ienia
w ydaw nictw a 'publikującego dane statystyczne dotyczące tego handlu.
3 w rześnia 1925 r. uchw alono rezolucję, k tó ra w zyw ała państw a człon­
kow skie do p rzyjęcia w zorów załączonych do konw encji z 17 lipca
1925 r., za podstaw ę inform acji dostarczanych S ekretariatow i Ligi N a­
rodów, co m iało um ożliw ić przygotow anie odpow iedniego w ydaw nic­
tw a21. _
Rów nolegle III Kom isja przystąpiła do p rac nad przygotow aniem k o n ­
w encji m iędzynarodow ej w przedm iocie kontroli pry w atn ej produkcji
broni. R egulacja tego zagadnienia w ram ach poprzedniej konw encji o k a ­
zała się niem ożliwa. 8 w rześnia 1925 r. dölegat Sallwadoru G uerrero
proponow ał w zw iązku z powyższym p ro je k t rezolucji, stw ierdzający,
że opracow anie stosow nej konw encji tak spiesznie, jak jest to m ożliwe,
jest konieczne, by Rada Ligi m ogła zwołać stosow ną konferencję d y p lo ­
m atyczną, jeszcze przed następnym posiedzeniem Zgrom adzenia Ligi.
Uznaw ano rów nież za niezbędne uczestnictw o Stanów Zjednoczonych
w p racach nad stosow ną konw encją22.
2!1 С o n t r e - A m i r a 1 S u r i e, op cit., s. 1— 13.
s' SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 36. A ctes de la Sixièm e A ssem blée.
Séances des Comm issions. Procès-V erbaux d e la Troisièm e Comm ission (Réduction
des Arm em ents) [Genève] 1925, s. 10.
î! Ibidem, s. 10.
W dyskusji n ad projektem rezolucji zw rócono uw agą, że kom isja de­
sygnow ała tró j osobow y kom itet ibadań, w składzie Guam , Cobian i Vev erka, k tó ry opracow ał kw estionariusz sk iero w an y do państw , a zaw ie­
rający prośbę o złożenie inform acji na tem at rezu ltató w p ry w a tn e j pro­
dukcji broni, am unicji i m ateriału w ojennego.
O statecznie uchw alono rezolucję w edług propozycji Salw adoru, m o­
dyfikując jej p arag raf drugi, podtrzym ując w nim jednak w ezw anie do
R ady Ligi, b y opracow ała p ro jek t konw encji um ożliw iający zw ołanie
konferencji dyplom atycznej jeszcze p rzed następną sesją Rady Ligi23.
W spraw ozdaniu III Komisji dla VI Sesji Zgrom adzenia Ligi, którego
spraw ozdaw cą b y ł G uerrero (Salwador) jeszcze' raz podkreślono koniecz­
ność ujednolicenia nom enklatury i m etod statystycznych dla uczynienia
inform acji ujaw nionych przez państw a Lidze N arodów w iarygodnym i
tak aby w iary g o d n y c h arak ter nosił rów nież rocznik statystyczny Ligi
N arodów , zaw ierający inform acje o m iędzynarodow ym handlu bronią24.
O statecznie podczas VI Sesji Zgrom adzenia uchw alono na w niosek
G uerrero rezolucję w przedm iocie inform acji statystycznych dotyczą­
cych handlu bronią, am unicją i m ateriałem w ojennym bez zm iany w sto­
sunku do propozycji III Komisji. Również na w niosek G uerrero uchw a­
lono rezolucję na tem at p ry w a tn e j p rodukcji broni, am unicji i m ateriału
w ojennego25.
O pracow aniem pro jek tu konw encji w spraw ie k o n troli pryw atnej
produkcji broni, am unicji i m ateriału w ojennego zajął się Kom itet Stu­
diów. P rzygotow any przezeń p ro je k t został przesłany do R ady Ligi, k tó ­
ra jed n ak pow strzym ała się od rozw ażenia jego m eritum („n'est pas
actuellem ent e n m esure d'exam iner le fond"), chociaż dla inform acji
skierow ała go do Zgrom adzenia Ligi28. K om itet Studiów w sw ym w stęp­
nym projekcie przekazanym Radzie w ychodził z założenia, że konw en­
cja w spraw ie handlu stanow i ty lk o w ażny etap w kierunku zaw arcia
powszecfhnych porozum ień m iędzynarodow ych w spraw ie uregulow ania
problem ów dotyczących broni, am unicji i m ateriału w ojennego. W obec
pow yższego, projektow aną konw encję uznaw ano za k o lejn y k ro k w tym
kierunku. W projekcie w stępnym konw encji w ram ach ant. I p rzy jęto
identyczne kategorie broni, am unicji i m ateriału w ojennego jak w k o n ­
w encji dotyczącej handllu. W art. 2 uznano za p ry w atn ą pro d u k cję
w szystkich fabryk, k tórych państw o nie jest w yłącznym w łaścicielem .
W zw iązku z zaciągniętym zobow iązaniem nie produkow ania broni,
îM bïdëm , s. 11.
й Ibidem, s, 38. Doc.A.82.1925.IX.
*5 SDN. JO, Supplém ent Spécial, N o 33. A ctes de la Sixièm e A ssem blée. C o m p t e
Rendu des D ébats [Genève] 1925, s. 102—103 oraz s. 133— 134 (Rezolucje A.82.1925.
IX i A.109.1925.IX).
SDN. JO, 1927, VII» Année, N o 10, Octobre 1926', s. 1238.
am unicji i m ateriału w ojennego należącego do kategorii I—IV i § 1
kategorii V na tery to riu m państw ow ym , państw a zaciągały zobow iąza­
nie udzielania w szystkim niepaństw ow ym przedsiębiorstw om licencji
ważnej na określony czas, ustalony przez każdą stronę konw encji i pod­
legającej w znow ieniu. W strzym aniu m iały podlegać licencje, jeśli przed­
siębiorstw o p ry w atn e prow adziło propagandę handlow ą produkcji broni
poprzez kontrolow ane przez siebie czasopism a. S trona um aw iająca z k o ­
lei zobow iązyw ała się nie zaw ierać k o n tra k tu na dostaw ę broni kategorii
I do V z przedsiębiorstw em , w którym dyrektoram i lub adm inistratoram i
są osoby p iastu jące m andaty parlam entarne tej strony. Licencje pań­
stw ow e w inny bfyć publikow ane w ciągu dw u m iesięcy poprzedzających
upływ try m estru i zaw ierać listę w ytw orów o b jęty ch zezw oleniem , naz­
wiska i adresy w łaściciela przedsiębiorstw a, adm inistratorów i d y rek to ­
rów, nazw y przedsiębiorstw w spółpracujących. W ciągu zaś dwu m ie­
sięcy po każdym try m estrze stro n y m ogły być zobow iązane do opubli­
kow ania spraw ozdań statystycznych w ytw orów kategorii I, И ‘i IV o b ­
jętych dostaw am i lu b zm agazynow anych w ciągu trym estru. Co się ty ­
czy kategorii III, obejm ującej okręty w ojenne, publikow ane dane w inny
podaw ać szereg inform acji technicznych, jafc tonaż w tonach angielskich
fa także m etrycznych), linię zanurzenia, długość m aksym alną itd.27
Podczas posiedzenia Rady 9 grudnia 1926 r„ jako p u n k t porządku
dziennego nr 1846 om ów iono w stępny p rojekt konw encji decydując, że
kom isja specjalna w inna opracow ać p ro jek t ostateczny, stanow iący pod­
staw ę dla specjalnej konferencji, k tóra m iała być zw ołana w 1927 r„ jeśli
w cześniej nie zostanie zw ołana ogólna konferencja rozbrojeniow a28.
Rok następny przynosi zm iany w ujm ow aniu zagadnienia kontroli
pryw atnej p rodukcji broni, am unicji i m ateriału w ojennego. W tedy bo­
wiem po raz pierw szy do głosnj dochodzi k o ntrow ersja czy należy d ą ­
żyć do ogólnego rozbrojenia, którego fragm entem byłoby uregulow anie
zagadnienia kontroli p ry w a tn e j p ro dukcji, czy koncentrow ać się na k w e ­
stii tak fragm entarycznej. Jeśli w 1925 r. uznano za możliwe kroki czę­
ściow e w dziedzinie kontroli handlu i zakazni użycia gazów i środków
bakteriologicznych, to zw olennicy fragm entarycznych zakazów i regu­
lacji kilka lat później znaleźli się już w m niejszości. Jest w ięc zna­
m ienne, że w Lidze N arodów od 1926 r. zw ycięża koncepcja w szech­
stronnego rozbrojenia, która, jak w iem y, n ie została zrealizow ana.
W ram ach O rganizacji N arodów Z jednoczonych po próbach totalistycznego u jęcia zagadnienia rozbrojenia (w latach 1958— 1963), ostatecznie
w m iejsce konstrukcji w szechstronnego rozbrojenia zdecydow ano się
v Doc.A 47.1926.IX. A nnexe 902 b.
t8 SDN. JO, 1928, VIII6 Année, No 2, Q uarante-troisièm e
s. 147— 150.
session
du Conse'1
na rozw iązania szczegółowe, poszczególne zaikazy( k tó re w ostateczno­
ści doprow adziły do uchw alenia w iększej liczby konw encji i projektów
konw encji niż w Lidze N arodów .
D ylem at — w szechstronne rozibrojenie czy też party k u larn e u regulo­
w ania — zaznaczył się już podczas V II Sesji Zgrom adzenia Ligi N arodów .
W ów czas na w niosek III Komisji przedstaw iony przez G u errero (Salwa­
dor), spraw ozdaw cę kom isji, uchw alono zm odyfikow aną przez Zgrom a­
dzenie rezolucję, która odstępow ała od propozycji zw ołania specjalnej
konferencji dyplom atycznej dla rozpatrzenia p ro je k tu konw encji w p rze d ­
miocie k o n tro li p ry w atn ej produikcji broni, am unicji i sprzętu, w ojennego,
uznając p rio ry tet ogólnej konw encji rozbrojeniow ej. Jednocześnie jed ­
nak w zyw ano Radę Ligi do kontynuow ania studiów nad pry w atn ą p ro ­
dukcją broni w celu w łączenia tego zagadnienia do (programu k o n feren ­
cji rozbrojeniow ej. N iesław ną rolę w torpedow aniu specjalnej ko n feren ­
cji pośw ięconej kontroli pry w atn ej produkcji broni odeg rał delegat A u­
strii A. M ensdorff-Pouilly-D ietrichstein, który uznał za celow e sk o n ­
centrow anie się na przygotow aniu kom pleksow ej konferencji ro zb ro je ­
niow ej. Faktem jest jednak, że dośw iadczenia konw encji w spraw ie 'kon­
tro li handlu bronią były negatyw ne, gdyż podczas VII Sesji Zgrom adze­
nia była ona ratyfikow ana jedynie przez dwa państw a (Francję i W en e­
zuelę)39. Zresztą już w trakcie posiedzeń III Komisji delegat Francji J.
Paul-Boncour zw racał u w agęt że zakaz pryw atnej produkcji broni w raz
z zakazam i handlu bronią podtrzym ałyby nierów ność szeregu państw
w obec innych i w obec pow yższego kw estie, te pow inny być ro zp a try ­
w ane w ram ach konw encji generalnie regulującej zagadnienia o g ran i­
czenia zbrojeń30.
Jednakże podczas VIII Sesji Zgrom adzenia, w ziąw szy pod uw agę ra­
p o rt specjalnej kom isji (C.219.M .1927) w przedm iocie p ro jek tu konw en­
cji dotyczącej kontroli p ry w a tn e j produkcji broni, am unicji i m ateriału
w ojennego, w zyw ano do wzm ożenia p ra c w celu opracow ania takiego
tekstu, 'który um ożliw iłby ostatecznie zw ołanie w łaściw ej konferencji
dyplom atycznej81. Propozycja ta została przeprow adzona przez delegata
S alw adoru G u e rre ro w ram aah III Komisji przy poparciu delegatów :
brytyjskiego, belgijskiego i szw edzkiego a zastrzeżeniach delegata N ie­
m iec J. H. B ernstorffai któ ry jako przew odniczący specjalnej kom isji,
se SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 44. A ctes de la Septièm e Session Ordinaire
de l'A ssem blée. C om pte rendu des débats [Genève] 1926, s. 93—1-94.
30 SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 47. A ctes de la Septièm e Session O rdinaire
de V A ssem blée. Séances des Comm issions. Procès-V erbaux de la Troisièm e Com ­
mission (Réduction des Arm em ents) [Genève] 1926, s. 14.
31 SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 54. A ctes de la Huitième Session O rdinaire
de l'A ssem blée. Séances Pléniéres. C om pte réndu des débats, G enève 1927, s. 156.
pow ołując się na stanow isko członka kom isji ze Stanów Zjednoczonych
utrzym yw ał, że jednakow o należałoby traktow ać zagadnienie państw o­
wej produkcji broni33. D elegat Francji Jouhaux dodaw ał, że na rzecz
łącznego u jęcia problem u przem aw ia stypulacja a rt. 8 Paktu Ligi N aro­
dów, w m yśl k tórej należy łącznie traktow ać p ry w atn ą i ipaństwową (pro­
dukcję broni, am unicji i m ateriału w ojennego33.
W trakcie posiedzeń III Komisji na now o om aw iano spraw ę inform a­
cji statystycznej o zbrojeniach, oceniając „A nnuaire M ilitaire" w ydany
przez Ligę N arodów . Hr. Bermstonff utrzym yw ał bowiem , że rocznik ten,
ograniczając się do publikow ania inform acji zebranych w yłącznie
w źródłach 'rządow ych, nie daje dokładnego w yobrażenia o stanie zbro­
jeń, program ach zbrojeniow ych i zdolności w y k o rzystania przem ysłu dla
celów w ojennych*4.
W trakcie posiedzeń III Komisjli IX 'Sesji Zgrom adzenia Ligi głosy
przeciw ników zw ołania specjalnej konferencji, .poświęconej p ry w a tn e j
produkcji broni zaczęły przew ażać, zwłaszcza w obec stanow iska sp e­
cjalnej kom isji kierow anej przez hr. Bem storffa, które nakazyw ało je d ­
nakow o traktow ać produkcję państw ow ą i p ry w a tn ą 35. Rezolucja Z gro­
m adzenia uchw alona 20 w rześnia 1928 r. zarejestrow ała rozbieżność zdań
i niem ożliwość w ypracow ania jednolitego p ro je k tu konw encji w spraw ie
pry w atn ej produkcji broni, am unicji i m ateriału w ojennego i ujaw niania
produkcji tych m ateriałów , sugerując ab y zasada jaw ności produkcji
rozciągała się na p ro d u k cję państw ow ą3®.
Stanow iska przeciw ników i zw olenników konw encji nie uległy zm ia­
nie w trakcie posiedzeń HI 'Komisji X Sesji Zgrom adzenia37. W czasie
posiedzenia plen arn eg o X Sesji Zgrom adzenia, na w niosek now ego sp ra ­
w ozdaw cy III Komisji Sandlera (delegata Szwecji) uchw alono 'rezolucję,
» SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 57. A ctes de la H uitièm e Session O rdinaire
de l'A ssem blée. Séances des C om m issions. Procès-V erbaux de la T ro isièm e' Com­
m ission (Réduction des Arm em ents) [Genève] 1927, s. 44— 45.
3S Ibidem, s. 49.
34 Ibidem, s. 57— 59.
и SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 67. A ctes de la N eu vièm e Session O rdinaire
de l’A ssem blée. Séances des Comm issions. P rocès-Verbaux de la Troisièm e Com­
mission (Réduction des A rm em ents) [Genève] 1928, s. 39__48.
s6 SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 64. A ctes de la N eu vièm e Session O rdinaire
de Г A s s e m b l é e . Séances Plénières. Com pte Rendu des D ébats [G enève] 1928 s .l 15__
— 116.
57 SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 76. A ctes de la Dixièm e Sésslon O rdinaire
d e 1‘A s s e m b l é e . S é a n c e s d e s C o m m i s s i o n s Procés-V erbaux d e la Troisièm e Com­
mission (Réduction d e s Arm em ents) [Genève] 1929, s. 95—99.
która w zyw ała do zw ołania now ego posiedzenia Komisji specjalnej
w 'przedm iocie opracow ania p ro je k tu w stępnego k o nw encji38.
Popraw iony w stępny parojekt konw encji dotyczący kontroli pryw atnej produkcji i ujaw niania produikcji broni i am unicji oraz m ateriału
w ojennego uzyskano 27—30 sierpnia 1928 r. W prow adzono go następnie
dq spraw ozdania Komisji specjalnej d la Rady z 1 w rześnia 1928 r. N o­
w ość stanow iło dołączenie do poszczególnych projektow anych a rty ­
kułów uw ag państw nie aprobujących redakcji w iększościow ej, Uw a­
gi te w skazyw ały na rosnącą opozycję w obec regulacji zagadnienia,
a w szczególności w obec art. I, zaw ierającego ustalenie kategorii broni
w edług ujęcia konw encji 1925 r. W stosunku do niego delegacja belgij­
ska zastrzegła sobie m ożność now ego (przestudiowania tych kategorii, zaś
delegacje niem iecka i am erykańska w ypow iadały się przeciw ko w łącze­
n iu do projektu kategorii IV, ze w zględu na interes lotnictw a cywilnego.
Również zasadniczy zakaz (airt. 3) produkcji bez licencji spotkał się
z opozycją, głów nie ze strony delegacji b ry ty jsk iej i delegatów Stanów
Zjednoczonych. Do now ego arty k u łu nakładającego na uczestniczące
strony obow iązek przekazyw ania sekretarzow i generalnem u Ligi w y ­
kazów produkcji broni, am unicji i m ateriału w ojenego, w ielu czołnków
Komisji Studiów w niosło p ro test (przeciwko objęciu tym zobowiązaniem
kategorii I B, Il В i IV. Inni członkow ie uw ażali, że należałoby rów nież
ujaw niać pro d u k cję państw ow ą w jednostkach wagi. T w ierdzono także,
że zobow iązania pow inny być dostosow ane (w zakresie ujaw niania) do
w yników konferencji ogólnej w spraw ie redukcji i ograniczenia zibroje ń se.
Popraw iony projekt w stępny konw encji przedstaw iono Radzie ja ­
ko w ersję niejednolitą, z om ówionym i zastrzeżeniam i poszczególnych
państw i w tej w ersji przekazano go w spraw ozdaniu do Zgrom adze­
n ia40.
T radycyjne trzy punkty związane z reglam entacją broni poruszono
na posiedzeniu III Komisji XI Sesji Zgrom adzenia Ligi N arodów . N a j­
w ięcej zainteresow ania w yw ołało zagadnienie kontroli handlu bronią.
O dnotow ano bowiem 10 ratyfikacji konw encji z 1925 т. i 1 przy stąp ie­
nie (Liberii) oraz fazę końcow ą procesu ratyfikacyjnego w Belgii, pod­
czas gdy dla w ejścia w życie konw encji konieczne było 14 raty fik a c ji41.
18
SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 75. A ctes de la Dixième Session O rdinaire
de l'A ssem blée. Séances Pleniéres. C om pte rendu des déb a ts [Genève] 1929, s. 165.
" Doc.C.447.1928.IX.(C.F.A.20(l)) Appendice.
40 SDN. JO, 1930 Xe A nnée, N o 11, Novem bre 1929, s. 1456— 1458.
41 SDN. JO, Supplem ent Spécial, No 87. A ctes de la O nzièm e Session O rdinaire
de l'A ssem blée. Séances des Comm issions. Procès-V erbal de la Troisièm e Com­
m ission (Réduction des Arm em ents) [G enève] 19Э0, s. 72, 84—86.
W zw iązku z pow yższym sugerow ano zw ołanie konferencji państw sy ­
g natariuszy w celu przedyskutow ania środków um ożliw iających jej lep ­
sze w ykonyw anie. Spraw ę zaś pryw atnej produkcji broni, am unicji i m a­
teriału w ojennego zdecydow ano -się przekazać do studiów w kom isji spe­
cjalnej, jeśli to możliwe — przed zw ołaniem sesji specjalnej kom isji
przygotow aw czej rozbrojenia42. W trak cie posiedzeń plen arn y ch XI
Sesji Zgrom adzenia zagadnienia handlu bronią i kontroli p ry w a tn e j pro­
dukcji podniesione zostały jedynie przez spraw ozdaw cę III Komisji,
k tó ry potw ierdził poprzednią rezolucję Zgrom adzenia. W dyskusji,
k tó ra rozw inęła się nad spraw ozdaniem , zatrzym ano się przede w szys­
tkim nad problem atyką zwołania konferencji w spraw ie redukcji i o g ra ­
niczenia zbrojeń. U chw alona rezolucja nie podnosiła już w ogóle zagad­
nienia handlu bronią i kontroli pryw atnej produkcji b roni43.
Podczas posiedzenia Rady Ligi N arodów odbytego w dniach 12__15
m aja 1930 r„ w obec braku ratyfikacji konw encji z 1925 r. w przedm io­
cie •kontroli, sugerow ano zw ołanie specjalnej konferencji, na k tó re j pod­
dano by tę konw encję rew izji lub utw orzono by z niej i przygotow y­
w anej konw encji w spraw ie produkcji jedną konw encję. Na w szelkie
sposoby zatem zm ierzano do w strzym ania postępów w pracach n ad
konw encją w spraw ie pry w atn ej produkcji broni, am unicji i m ateriału
w ojennego44.
Od XII do XIV Sesji Zgrom adzenia in teresu jący ch nas zagadnień
nie poruszano ze w zględu na odbyw ającą się K onferencję Rozbrojeniow ą.
Pierw sze oznaki zniecierpliw ienia i zaniepokojenia brakiem postępów
K onferencji Rozbrojeniow ej w dziedzinie reglam entacji handlu bronią
i kontroli p ry w atn ej produkcji w skazało Zgrom adzenie Ligi N arodów
podczas XV Sesji. W praw dzie w jej trakcie nie w rócono już do daw nej
dyskusji, lecz zainicjow ano now y p u n k t porządku dziennego, dotyczący
zakazu zaopatrzenia w broń stron w o jujących45. Prace III Komisji
wznow iono dopiero podczas XVII Sesji Zgrom adzenia Ligi N arodów,
która odnotow ała, iż K onferencja Rozbrojeniow a uznała zagadnienie p ry ­
w atnej produkcji oraz reglam entacji handlu bronią, am unicją i m ateria­
łem w ojennym za spraw ę, w zakresie k tó re j m ożliw y byłby szybki p o ­
stęp46. Jednakże stw ierdzono, że „Pow ażne w ysiłki są niezbędne dla
w yelim inow ania różnicy zdań istn iejący ch do chwili obecnej a dotyczą41 Ibidem.
45 SDN. JO, Supplém ent Spécial, No 84. A ctes de la O nzièm e Session O rdinaire
de l'A ssem blée. Séances Plenieres. C om pte Rendu des Débats [Genève] 1930, s. 162—
— i6e.
44 SDN. JO, XI« Année, No 6, Juin 1930, s. 541—-542.
45 Doc.A.57.1934.1. Zagadnienie kontynuowano podczas XII Sesji. SDN. JO, Sup­
plém ent Spécial, No 138 [Genève] 1935, s. 41.
46 Doc.A,64.1936.1X.
cych sprecyzow ania przedm iotu ujaw niania i zakresu kontroli. Jed n o ­
cześnie zw rócono uw agą, że p o stąp nie jest m ożliwy w tej dziedzinie do­
póki w szystkie państw a p ro d u k u jące nie osiągną porozum ienia"17. W tra ­
kcie dyskusji zw racano uw agę, że zagadnienie jednak nie jest b y n aj­
m niej bliskie rozw iązania (Maseng, Norw egia). Podczas X V III Sesji Zgro­
m adzenia w ram ach III Komisji delegacje Belgii, Danii, Finlandii, N o r­
wegii, Holandii, Szwecji ii Szw ajcarii p rzed staw iły p rojekt rezolucji któ­
ry stanowił:'
„Zgrom adzenie,
1 Zaleca zaw arcie konw encji m iędzynarodow ej w przedm iocie u jaw ­
niania w ydatków na obronę narodow ą,
2 Zaleca członkom Ligi stw orzenie, przez każdego kogo to dotyczy,
kontroli k rajo w e j produkcji i h an d lu bronią, am unicją i m ateriałem w o ­
jennym, kierując się praw am i ustanow ionym i przez kom itet specjalny
konferencji rozbrojeniow ej i żąda od rządów inform ow ania Sekretarza
G eneralnego Ligi \ Tarodów o środkach przedsięw ziętych w tvm k ieru n ­
ku "48.
U zasadniając propozycję, delegat N orw egii — Lange w skazyw ał, że
zorganizow anie kontroli m iędzynarodow ej n ad handlem i pry w atn ą pro­
dukcją broni jest niem ożliw e.w 1937 г., a w obec powyższego, biorąc pod
uwagę dośw iadczenia Francji i Szwecji należy zaprow adzić przynajm niej
kontrolę narodow ą48. Popierając tę propozycją delegat Szw ecji — Sand­
ler stw ierdził: „k o n tro la narodow a produkcji i handlu bronią nie zm niej- '
sza i nie ogranicza poziom u zbrojeń, jednakże jest niezbędnym p rzy g o ­
tow aniem dla państw dla zaakceptow ania i zastosow ania kontroli m ię­
dzynarodow ej w tedy, gdy na to sytuacja ogólna zezwolą"30. Delegat
Danii
Simonsen, popierając propozycję, przedstaw ił system licencji
p rodukcyjnych i eksportow ych zaprow adzony w jego k raju na broń
przypom inając, że 19 rządów na 60 udzieliło pozytyw nych odpowiedzi
co do system u publikow ania w ydatków Zbrojeniowych. N a zakończenie
Simonsen w zyw ał do kontynuow ania prac kom isji rozbrojeniow ych, dla
których popierana przezeń rezolucja stw orzyłaby pozytyw ną atm osfe­
rę51. Projekt rezolucji uchw alono, uznając za niecelow e poddaw anie go
pod o b rad y plenarne Zgrom adzenia52.
Podczas XIX Sesji Zgrom adzenia w III Komisji uchw alono postano47 Ibidem.
48 SDN. JO, 1937, Supplém ent Spécial, No 172. A ctes de la Dix-H uitièm e Cession
O rdinaire de l'A ssem blée. Séances des Commissions. Proces-V èrbal de la Troisièm e
Comm ission (Réduction des arm ements), s. 9.
*• Ibidem.
50 Ibidem, s. 10.
51 Ibidem, s. 10— 11.
a Ibidem, s. 18.
wienie, k tó re w zyw ało rządy d o zastosow ania siię do rezolucji z 30 w rze­
śnia 1937 r. w przedm iocie kontroli produkcji i ihandlu bronią, am unicją
i m ateriałem w ojennym , regularnego kom unikow ania zmian w ustaw o­
daw stw ie d stosow ania m etod adm inistracyjnych tej kontroli3*.
W konkluzji stw ierdzić można, że .w ysiłki Ligi (Narodów dotyczące
reglam entacji m iędzynarodow ego handlu bronią doprow adziły do za­
w arcia konw encji, k tó ra nie została ratyfikow ana. W dziedzinie jaw no­
ści osiągnięcie stanow iło w ydaw anie „A nnuaire M ilitaire”. N atom iast
w zakresie kontroli produkcji nie ud ało się zaprow adzić kontroli m ię­
dzynarodow ej lecz zalecono stosow anie środków' k o n troli narodow ej
nad p ry w atn ą produkcją.
W spółcześnie zagadnienie pryw atnego handlu bronią w stosunkach
m iędzynarodow ych straciło na znaczeniu. W jakim ś sensie mimo nie
ratyfikow ania konw encji Ligi N arodów z 1925 r. jej program został zre­
alizow any. Dla przykładu 90% broni sprzedaw anej za granicą, a pocho­
dzącej ze Stanów Zjednoczonych, sprzedaje się w d ro d ze um ów m iędzy
rządami. T ran sak cja musi uzyskać pozytyw ną opinię D epartam entu
Stanu, a w przypadku transakcji w ynoszącej w ięcej niż 25 min doi.
musi być ona przedstaw iona do zaopiniow ania przez K ongres, któ ry
może ją odrzucić w iększością w obu izbach. T ransakcje m niejsze, nie
opiew ające na 25 min, m ogą 'być zaw ierane z osobami pryw atnym i
w Stanach Z jednoczonych na podstaw ie licencji uzyskanych od Urzędu
K ontroli A m unicji D epartam entu Stanu. Jednakże kontrola pryw atnego
handlu nie zaham ow ała sam ego zjaw iska handlu, któ ry nabiera coraz
w iększej intensyw ności, obejm ując zw łaszcza k ra je Trzeciego Świata.
Dla przykładu w 1980 r. Stany Zjednoczone zarów no w sprzedaży rzą ­
dowej, jak d pryw atnej dostarczyły 72 państw om św iata broni i am uni­
cji za 17 m łd doi. 45,% tej broni sprzedano krajom Trzeciego Świata.
W sumie w 1980 т. k raje Trzeciego Św iata z różnych źródeł zakupiły
broni za 18,3 m ld doi., podczas gdy pom oc gospodarcza udzielona tym
krajom w yniosła 20 m ld dolarów . W handlu bronią, trzecią, w ysoką po­
zycję uzyskała Francja, k tó rej transakcje z Trzecim Światem w yniosły
w 1980 r. 8 m ld doi. W p orów naniu z .potentatam i rządow ym i p ry w atn e
agencje handlu bronią, jak na p rzy k ła d Interarm s C orporation sprzed ają­
ca rocznie broni za 100 m in doił., spełniają m ałą ro lę 54.
U niw ersytet im. M. Kopernika
53 Doc.A.69.1938.IX. Stosowną rezolucję włączono do materiałów Zgromadzenia.
A neks 8.. Résolutions adoptés pour l'A ssem blée a sa D ouzièm e Séance, Le V endredi
30 Septem bre 1938, IX 11 Heures.
54 A rlykuly Arming the W orld i N othing lor Mahboob, „Time” October 26,
1981, s. 21— 27.
Janusz Gilas
PROBLEM OF CONTROL OF TRADE AND PRODUCTION
OF WEAPONS, AMMUNITION AND WAR MATERIAL
IN ORGANS OF THE LEAGUE OF NATIONS
The article deals with one of two essential trends in activity of ih e League
of N ations in the field of disarmament, and namely with attempts made to control
trade and production of weapons, ammunition and war material. A chievem ents of
the League of N ations in this area were unquestionable. In line with art. 8 § 5
and 6 and art. 23 item d of the Pact of the League of N ations a convention was
signed concerning international trade in weapons, ammunition and war materials
on 17th June 1925 replacing resolutions of the treaty of Saint-Germain from 10th
September 1919. Moreover, there was introduced a principle of disclosing informa­
tion concerning armaments rate in military, navy and air-force programmes as w ell
as the situation in industries which might be utilized for military purposes within
the framework, of a special military yearly publication of the League of Nations.
Apart from that, the problems of private production of weapons, ammunition and
war material received broader consideration.
In the final account, only works on a convention concerning private production
of weapons, ammunition and war material did not produce successful results despite
the fact that an appropriate draft of such convention w as elaborated and a diploma­
tic conference at which this convention was to be concluded planned already for
1927. A s the time of the disarmament conference of the League of N ations was
approaching, it w as recognized that the problem of private production of weapons,
ammunition and war material should be analyzed within the framework of general
disarmament problems, and esp ecially jointly with problems of state production of
weapons, ammunition and war material. Supporters of concluding a new special
convention about private production of weapons, ammunition and war material
failed to con vene a special conference despite the fact that in 1928 there w as pre­
pared a draft of convention making allow ances for reservations made with regard
to particular articles esp ecially those of Belgium, Germany, United States, and
United Kingdom with this draft having been successfully passed from special
organs to the A ssem bly of the League of Nations. It was sim ilarly im possible to
link obligations with regard to control of private production with obligations con­
cerning control over trade in arms within the framework of a new convention
amending the 1925 convention, which seem ed necessary due to absence of ratifica­
tion required to put it into force of subjecting the already made ratification to
ratification or accession of other states specifically appointed by ratifying states.
Failure of the disarmament conference of the League of Nations excluded also
a possibility of introducing national control over private production of weapons,
ammunition and war material in all states since the state control system of private
production was binding only in one third of a ll member states of the League of
■Nations.
R eview of efforts made by organs of the League of N ations in the sphere of
control over trade and production of weapons, ammunition and war material has
its present day s validity. The past experience should be utilized today w hen priva­
te production of w eapons is subject to only national control w hile the state trade
in w eapons on the part of the United States and France is growing all the time
leading, first of all, to destabilization ol econom ics and international relations in
Third W orld states. In this area, an idea of a new convention concerning trade ia
w eapons and concepts of the League of N ations concerning regions in w hich trade
in specific types of w eapons was banned d eserve tbe highest attsntion.
The article is based on sources ol the League of N ations, and esp ecially on
materials of its A ssem bly, Council and thcix auxiliary and special organs.