Dzieje sztandarów LWP 1943-1945

Małgorzata Kubicka
DZIEJE SZTANDARÓW LWP 1943—1945
W ŚWIETLE MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH
PRZECHOWYWANYCH W CENTRALNYM ARCHIWUM
WOJSKOWYM
Pierwsze wzmianki o polskich znakach bojowych — chorągwiach i
proporcach pochodzą z kronik średniowiecznych, rewersów monet i pieczęci1. Z
chwilą pojawienia się, pod koniec XIII wieku chorągwi królewskiej wykształcają się
rycerskie chorągwie bojowe: ziemska i rodowa, które różniły się między sobą
wielkością, wykonaniem i kształtem.
Reformy wojskowe przeprowadzone w II połowie XVII wieku ujednoliciły
wygląd znaków bojowych, jak i ich nazewnictwo. Chorągwiami określano znaki
oddziałów pieszych, a sztandarami znaki oddziałów jazdy o mniejszych płatach.
W okresie rozbiorów sztandary i chorągwie były symbolem jedności
narodowej i więzi wewnętrznej Polaków2.
Po odzyskaniu niepodległości, w 1918 roku Sejm uchwalił ustawę „O godłach
i barwach Rzeczypospolitej”, która określała wygląd chorągwi i sztandarów
1
E. P i e k o s i ń s k i, Pieczęcie polskie wieków średnich, (w:) Polska jej dzieje i kultura, cz. 1,
Warszawa 1927 r., s. 76.
2
Polskie sztandary wojskowe i ich dzieje zostały szerzej omówione w: K. M a d e j, Polskie symbole
wojskowe 1943—1978, Warszawa 1980; A. M a z u r, Polskie symbole państwowe i wojskowe w tradycji
żołnierskiej, (w:) Historyczny rodowód polskiego ceremoniału wojskowego, oprac. zbior. pod redakcją L.
R a t a j c z y k a, Warszawa 1980; St. R u s s o c k i, I.K. K u c z y ń s k i, J. W i l l a u m e, Godło, barwa i
hymn Rzeczypospolitej, Zarys dziejów, Warszawa 1978.
wojskowych3, zaś w 1938 roku wprowadzono jednolitą nazwę sztandar4.
W przeddzień wybuchu II wojny światowej oddziały i szkoły wojskowe
posiadały ok. 230 sztandarów. Pod tymi sztandarami walczyli żołnierze we wrześniu
1939 roku, pozostając wierni dewizie „Honor i Ojczyzna”. Losy tych sztandarów były
różne i dzisiaj znane są nam jedynie częściowo. Tylko połowa sztandarów
wrześniowych znajduje się w muzeach, z tego większość w Muzeum Wojska
Polskiego w Warszawie5.
Także w jednostkach polskich formowanych na terenie ZSRR pamiętano o
wymowie i symbolice sztandaru, a tym samym i o tradycjach narodowych. Za sprawą
Związku Patriotów Polskich w Związku Radzieckim wręczono sztandary siedmiu
jednostkom. Jako pierwsza w Sielcach nad Oką otrzymała swój sztandar 1 Dywizja
Piechoty im. T. Kościuszki, na którym widniał portret Kościuszki i napis: „Za Waszą
Wolność i Naszą”6. Uroczyste wręczenie sztandaru nastąpiło 15 lipca, w rocznicę
bitwy pod Grunwaldem. Po poświęceniu sztandaru dowódca dywizji płk Zygmunt
Berling złożył przysięgę, którą przyjął kapelan dywizji ksiądz-major Franciszek
Kubsz. Następnie przysięgę złożyła dywizja „broczącej we krwi ziemi polskiej i
umęczonemu narodowi polskiemu”7. Po czym odśpiewano „Rotę” i nastąpiła defilada.
Obecni
przy
tym
byli
przedstawiciele
ZSRR,
Wielkiej
Brytanii,
Stanów
Zjednoczonych, Francji i Czechosłowacji8.
W rocznicę odzyskania niepodległości, 11 listopada 1943 roku na sztandar 1
DP przysięgały jednostki 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych — 2 Dywizja Piechoty
im. H. Dąbrowskiego, Brygada Artylerii Ciężkiej im. J. Bema, Brygada Pancerna im.
Bohaterów Westerplatte, 1 Pułk Lotnictwa Myśliwskiego oraz Samodzielny Batalion
Kobiecy im. E. Plater. W niecałe dwa miesiące później, w dzień Nowego Roku 1944
wymienione oddziały otrzymały swoje sztandary9. Jako ostatnia na terenie ZSRR (w
3
416.
4
Ustawa z dnia 1.08.1919 r. „O godłach i barwach Rzeczypospolitej”. Dz.U.R.P. 1919 r. nr 69, poz.
Art. 7: „Sztandar, jest widocznym znakiem uosabiającym Państwo Polskie, jest symbolem
najwyższych wartości ducha i ciała, których Polska wymaga od swych żołnierzy”. W artykułach 8—15
określono wygląd sztandaru i wymiary. Dz.U.R.P. 1938 r. nr 5, poz. 34.
5
K. M a d e j, op. cit., s. 46.
6
CAW, III-7-617, k. 5.
7
Tamże.
8
Żołnierz Wolności nr 22, 17.07.1943 r.
9
Zwyciężymy nr 2, 3.01.1944 r.
rejonie Kiwerc) otrzymała sztandar 3 Dywizja Piechoty im. R. Traugutta, którego
fundatorem był również ZPP. Uroczystość wręczenia odbyła się 30 maja 1944 roku10.
Byli na niej przedstawiciele KRN, ZPP, a także przedstawiciel Generalnego Sztabu
Armii Czerwonej — gen. Mołotkowski11.
Po wkroczeniu na ziemie polskie sztandary fundowało i wręczało, swoim
wyzwolicielom lub też jednostkom stacjonującym społeczeństwo miejscowe. Na
sztandarach zamieszczone były hasła „Honor i Ojczyzna”, „Za Naszą Wolność i
Waszą”, „Bóg, Honor i Ojczyzna”12, „Za Polskę, Wolność i Lud”13, „Bóg z Nami”14.
10 września 1944 roku wręczono sztandar 4 Dywizji Piechoty im. J.
Kilińskiego ufundowany przez społeczeństwo m. Lublina, zaś 12 października 1944
roku sztandar, którego fundatorem było społeczeństwo m. Rembertowa15 otrzymał 3
pułk piechoty 1 DP. Również 2 pułk piechoty 1 DP otrzymuje sztandar ofiarowany
„przez ludność m. Zielonka”16. 27 października 1944 roku otrzymał sztandar 17 pułk
piechoty 5 DP ufundowany przez społeczeństwo miasta Śniatynia, którego liczni
przedstawiciele służyli w szeregach tegoż pułku17.
W zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego znajduje się jako jedyny z
okresu wojny akt ufundowania sztandaru 10 pułkowi piechoty 4 DP przez ludność
Warszawy, dzielnicy Praga, jako „godło i symbol zbratania się miejscowej ludności z
wojskiem”18, zaś w Biuletynie Frontowym nr 8819 znajduje się relacja z przebiegu
uroczystości. Ukazała się również na ten temat notatka w Życiu Warszawy z 27
grudnia 1944 roku w rubryce Kronika Miejska. Stosunkowo wyczerpująca relacja z
10
„Uroczystość zaczęła się o godz. 10.00, gen. Berling w towarzystwie gen. Korczyca i gen.
Galickiego przechodził przed frontem i witał się z żołnierzami. Po poświęceniu sztandaru i wygłoszeniu
przemówienia przez ks. kanonika Kukurydzyńskiego przemawiał gen. Berling. «Żołnierze 3 Dywizji! Za chwilę
otrzymacie swój sztandar. Na sztandarze wypisana dewiza: Honor i Ojczyzna. Ta dewiza widnieje na wszystkich
sztandarach, jest ona dewizą Polski...». Po przemówieniu podchodzi gen. Berling do ołtarza, bierze do rąk
sztandar i wręcza go klęczącemu na prawym kolanie gen. Galickiemu. Uroczystość kończy się defiladą”.
Kronika 3 DP. CAW, III-36-135, k. 12—13.
11
Tamże.
12
Album sztandarów, k. 1—2 pp; k. 12—25 pp, 10 DP. CAW, spis 465/57, t. 1038.
13
Tamże; k. 3—10 pp; k. 4—12 pp; k. 5—6 pal.
14
Tamże; k. 13—39 pal.
15
Znaleźć tu można lakoniczne informacje o tym, które jednostki posiadały, a które nie posiadały
sztandarów do 20.10.1944 r. CAW, III-4-97, k. 13 i k. 7—16.
16
CAW, III-7-556, k. 58.
17
CAW, III-63-3, k. 12 i III-60-2, k. 4.
18
CAW, III-50-87.
19
CAW, III-49-41.
przebiegu uroczystości wręczenia sztandaru 7 Dywizji Piechoty ofiarowanego w dniu
21 stycznia 1945 roku przez przedstawicieli społeczeństwa powiatu radzyńskiego
znajduje się w Kronice 7 DP20. W styczniu 1945 roku otrzymała swój sztandar także
10 Dywizja Piechoty, którego fundatorem było społeczeństwo Rzeszowszczyzny21. W
zbiorach CAW znajdują się również informacje dotyczące okoliczności wręczenia
sztandarów 29 pułkowi piechoty22 i Pomorskiemu Pułkowi Moździerzy23.
W
przechowywanym
w
CAW
Albumie
sztandarów
pułkowych24
zamieszczone są fotografie czarno-białe obydwóch płatów sztandarów, z których
można odczytać daty wręczenia i fundatorów, m.in. 33 pułku artylerii lekkiej25, 55
pułku artylerii lekkiej26, 1 Dywizji Szkolnej27, 5 Brygady Inżynieryjno-Saperskiej28,
25 pułku artylerii pancernej29.
W lipcu 1945 roku podczas uroczystości zorganizowanej na polu
grunwaldzkim z okazji zakończenia wojny, jednostki prezentowały swoje sztandary
bojowe. Ogółem do 15 lipca 1945 roku jednostki ludowego Wojska Polskiego
posiadały 29 sztandarów30. Sztandary jednostek, które wyróżniły się na polach
bitewnych zostały udekorowane polskimi i radzieckimi odznaczeniami bojowymi31.
W aktach Centralnego Archiwum Wojskowego wytworzonych w latach
1943—1945 znajdują się tylko krótkie wzmianki o wręczaniu sztandarów.
Sporadycznie można spotkać informacje o przebiegu samej uroczystości, które zostały
przytoczone w niniejszym artykule. Brak jest natomiast danych dotyczących
wykonania sztandarów i jego losów bitewnych.
20
CAW, III-90-53, k. 25.
CAW, III-127-74, k. 34.
22
CAW, III-130-9, k. 44.
23
Polska Zbrojna nr 104 z 30.05.1944 r.
24
Album zawiera fotografie 85 sztandarów dotyczących nie tylko znaków pułkowych, ale również
brygad, szkół oficerskich, oddziałów Wojsk Ochrony Pogranicza, jak też 25 Batalionu Wartowniczego
Komendy m.st. Warszawy. CAW, spis 485/57, t. 1038.
25
Tamże, k. 14.
26
Tamże, k. 21.
27
Tamże, k. 23.
28
Tamże, k. 37.
29
Tamże, k. 30. Zob. również Pancerni z 20.04.1944 r.
30
K. M a d e j, op. cit., s. 58.
31
Sztandary dekorowano: Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Grunwaldu oraz orderami Czerwonego
Sztandaru, Czerwonej Gwiazdy, Aleksandra Newskiego i Michała Kutuzowa. CAW, III-4-166, k. 8; III-7-15, k.
173; III-7-556, k. 3 i k. 41; III-7-617, k. 41; III-75-131, lp. 302. Zob. też: M. W r z o s e k, Odznaczenia
jednostek ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3—4, 1963; K.
M a d e j, op. cit., s. 100—102.
21