Źródła do organizacji i działalności oddziałów dyscyplinarnych LWP

Alina Miętek
ŹRÓDŁA DO ORGANIZACJI I DZIAŁALNOŚCI
ODDZIAŁÓW DYSCYPLINARNYCH LWP
Z LAT 1943—1945
„W wojsku dyscyplina jest równię niezbędna, jak człowiekowi powietrze”. W
taki to lapidarny sposób określił znaczenie dyscypliny wojskowej na początku 1944
roku ówczesny prokurator 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR1. Doceniając
wagę zagadnienia — dowództwo, organa służby sprawiedliwości i pion politycznowychowawczy — zgodnie prowadziły walkę o utrzymanie w wojsku należytego ładu i
porządku.
Jedną z form tej walki była profilaktyka, którą stosowano mimo działań
wojennych. Akcja ta prowadzona była wielokierunkowo. Starano się poznać i usunąć
przyczyny przestępczości w ramach funkcji nadzorczych. Stosowano również metodę
bezpośredniego oddziaływania na żołnierza poprzez indywidualne rozmowy czy
pogadanki, które miały na celu pobudzenie poczucia godności i honoru. Za naruszenie
dyscypliny stosowano również środki represyjne, jak udzielenie nagany, zastosowanie
aresztu domowego lub ścisłego i to zarówno dla oficerów, jak i szeregowców (zwykle
z równoczesnym potrąceniem 50 procent poborów za każdy dzień kary). Przełożeni
otrzymali od dowództwa 1 dywizji piechoty bardzo szerokie prerogatywy, odnośnie
stosowania kar. W rozkazie dziennym dowódcy 1 DP z dnia 22 czerwca 1943 roku
1
Odezwa prokuratora 1 KPSZ w ZSRR z dnia 18.02.1944 roku do prokuratorów 1, 2 i 3 DP. CAW,
III-4-961, k. 6.
czytamy: „Wobec [...] wypadku złej interpretacji przepisów służbowych wyjaśniam i
podaję do zastosowania: Każdy przełożony ma prawo i obowiązek dopilnowania, by
przepisy wojskowe nie były naruszane. Wobec naruszających dyscyplinę i przepisy
wojskowe muszą być zastosowane wszystkie środki, aż do użycia broni włącznie, by
wymusić posłuch i wykonanie rozkazu. Każdemu przełożonemu przysługuje wobec
tego prawo aresztowania podwładnego bez względu na jego stopień, jeśli wymagają
tego względy dyscypliny”2.
Następną formą walki o utrzymanie dyscypliny wojskowej — było kierowanie
winnych czynów przestępczych do oddziałów dyscyplinarnych, które utworzono w
sierpniu 1943 roku3, na wzór istniejących w Armii Czerwonej batalionów karnych.
Żołnierze — kierowani wyrokiem Wojskowego Sądu Polowego 1 DP do oddziału
karnego na pierwszą linię frontu — orzeczoną wyrokiem karę mieli jednak odbywać
po zakończeniu działań wojennych4.
Szczegółowe zasady odbywania kary w oddziałach karnych, tryb kierowania
do nich żołnierzy, wreszcie warunki, rehabilitacji w boju oraz awanse i
przedterminowe zwolnienia omawiał „Statut kompanii karnej”, wprowadzony w życie
przez dowództwo 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR rozkazem specjalnym nr
3 w dniu 20 stycznia 1944 roku5. Na mocy tego statutu do oddziału dyscyplinarnego
mogli być skierowani tylko żołnierze w stopniu szeregowca, lub do tegoż stopnia
zdegradowani oficerowie i podoficerowie, którzy popełnili przestępstwa, przewidziane
przez Kodeks Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z roku 1943. Skierowanie odbywać się
mogło bądź na podstawie prawomocnego wyroku sądu polowego, bądź rozkazem
dowódcy dywizji i brygady — w drodze dyscyplinarnej.
Początkowo jednak nie wszystkie oddziały dyscyplinarne LWP spełniały rolę
wychowawczą, zgodną z założeniami regulaminowymi.
W raporcie prokuratora 1 KPSZ w ZSRR do gen. Berlinga z lutego 1944 roku
czytamy: „Skazani na skierowanie do kompanii karnej zasadniczo winni być posyłani
2
CAW, III-7-488, k. 32.
Rozkaz dzienny 1 DP nr 60 z dnia 7.08.1943 roku o naznaczeniu dowódcy kompanii karnej dywizji.
Tamże, k. 17. Innego rozkazu — w tej sprawie — w zbiorach CAW nie odnaleziono.
4
Por. rozkaz dzienny dowódcy 1 DP nr 75 z dnia 24.08.1943 roku. CAW, III-7-488, k. 1.
5
Oryginał tego rozkazu sporządzony jest odręcznie, posiada naniesione poprawki i sygnowany jest
przez gen. bryg. Z. Berlinga i płka B. Kieniewicza. Por. CAW, III-3-103, s. 10—12.
3
na najbardziej niebezpieczne odcinki frontu, względnie do zwiadu, by móc w ten
sposób krwią odkupić swą winę wobec Polski i polskiego narodu. W rzeczywistości
jednak kompania karna korpusu nie odpowiada swemu przeznaczeniu i nie realizuje
stojących przed nią celów. Osądzeni na pobyt w kompanii karnej żyją w warunkach
bardzo wygodnych — w domach kołchoźników; w walce z niemieckimi zaborcami
udziału nie biorą — żadnych ofiar nie ponoszą — co działa demoralizująco na całą
kompanię karną, jak i na otoczenie”. W dalszej części raportu znajdujemy
stwierdzenie, że cel wychowawczy spełniają jedynie kompanie karne, znajdujące się
na zachodnim froncie6.
Korpus tymczasem rozrósł się liczebnie, życie zmusiło więc do opracowania
nowego regulaminu, dostosowanego do nowych potrzeb Wojska Polskiego.
W związku z tym w ślad za omówionym, najwidoczniej merytorycznie
niedopracowanym statutem7, dość szybko pojawia się nowy statut pod nazwą
„Regulamin Oddziału Karnego 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR”8. W
Centralnym Archiwum Wojskowym nie odnaleziono oryginału tego dokumentu,
dostępne zaś maszynowe kopie pozbawione są daty. Powstanie regulaminu ustalić
można w przybliżeniu na miesiąc marzec lub kwiecień 1944 roku9.
Dokument ten regulował stronę organizacyjną oddziałów dyscyplinarnych
LWP. Między innymi dowiaduje się badacz z niego (§ 26), że istniejąca kompania
karna została zmieniona no Oddział Karny 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w
ZSRR. Oddział ten został zaliczony do samodzielnych jednostek WP, podległych
bezpośrednio dowódcy oraz nadzorowi prokuratora 1 KPSZ w ZSRR. W skład
sformowanego oddziału wchodziły dwie kompanie, każda po trzy plutony.
Regulamin precyzował również wychowawczą funkcję i cel istnienia tego
rodzaju oddziału, a więc: umożliwienie żołnierzom, którzy dokonali przestępstw, albo
wykroczeń dyscyplinarnych — rehabilitacji i poprawy przez walkę z wrogiem na
6
Raport płka Mastalerza z dnia 20.02.1944 roku do dowódcy 1 KPSZ w ZSRR, gen. bryg. Z.
Berlinga. CAW, III-3-156, k. 1.
7
Nawet opinia współczesnych o statucie nie była najlepsza. Stwierdzano m.in., że ... „Statut kompanii
karnej jest źle opracowany, ma w sobie duże niejasności...” Tamże.
8
CAW, III-440-9, k. 1—6.
9
Regulamin Oddziału Karnego 1 KPSZ w ZSRR — jak można sądzić — musiał powstać przed
ukazaniem się rozkazu dowódcy 1 AP w ZSRR nr 016/KG z dnia 20.04.1944 roku powołującego się nań i
wprowadzającego do niego uzupełnienia. Por. CAW, III 4-158, k. 36—38.
niebezpiecznych i trudnych odcinkach frontu oraz ofiarną i wzorową służbę. Ponadto
określał on sposób kierowania do oddziału szeregowców i oficerów oraz ich
traktowanie. Skład kadry oddziału został ustalony odrębnymi przepisami.
W związku z rozwinięciem polskich sił zbrojnych w armię i wynikającą stąd
reorganizacją, narodziła się również konieczność znowelizowania dotychczasowego
regulaminu oddziałów dyscyplinarnych, w celu dostosowania do aktualnych potrzeb,
W nowej formie powstał tymczasowy regulamin kompanii karnej10, który został
zatwierdzony w dniu 23 grudnia 1944 roku przez dowódcę 1 AWP gen. dyw. W.
Korczyca. Twórcy tego dokumentu położyli większy nacisk na jasne sprecyzowanie
obowiązków dowódców oraz przepisów dyscyplinarnych i porządkowych.
Tryb działania oddziałów dyscyplinarnych ludowego Wojska Polskiego
omówiony został jeszcze raz w roku 1945 w „Regulaminie Wojskowych Oddziałów
Karnych”11. Opracowany jeszcze w okresie wojny i na okres ten głównie
przeznaczony, uwzględniał on jednak możliwości reorganizacyjne w czasie pokoju.
Wprowadzony został w życie z opóźnieniem, bo już po zakończeniu działań
wojennych, tj. 12 czerwca 1945 roku, jako załącznik do rozkazu NDWP nr 0147/org.
Dokument ten znosił moc prawną wszystkich poprzednich, a sprzecznych z nim
przepisów, rozkazów i zarządzeń, dotyczących oddziałów dyscyplinarnych ludowego
Wojska, Polskiego.
Do przekazów źródłowych, znajdujących się w Centralnym Archiwum
Wojskowym,
a
służących
do
poznania
organizacji
wojskowych
oddziałów
dyscyplinarnych w okresie wojny, zaliczyć należy — oprócz omówionego statutu i
regulaminów — również rozkazy organizacyjne i specjalne wyższych dowództw.
Wśród nich wymienić należy przede wszystkim, wydane w roku 1944, rozkazy 1 armii
WP: z dnia 1 kwietnia (włączenie kompanii karnej w skład armii)12, z dnia 21 czerwca
10
Regulamin ten został początkowo wprowadzony do użytku służbowego w formie powielanego
załącznika do rozkazu dowódcy 1 AWP nr 0443/KG z dnia 23.12.1944 roku, a następnie wydany drukiem.
CAW, III-75-203, k. 1 i nast.
11
Regulamin zawierał następujące rozdziały: przepisy ogólne, stały skład oddziałów karnych,
skierowani do oddziału karnego, przepisy dyscyplinarne i porządkowe oraz zwolnienia ze służby w oddziale
karnym. CAW, III-402-1, k. 71 i nast.
12
Rozkaz dowódcy 1 AWP nr 001/OU z dnia 1.04.1944 roku. CAW, III-4-92, k. 1 i 2.
(sformowanie drugiej kompanii karnej)13, z dnia 3 listopada (sformowanie trzeciej
kompanii karnej)14.
Archiwalia z roku 1945, stanowiące tematyczne uzupełnienie omawianych
zagadnień — to rozkazy Naczelnego Dowództwa WP. Na szczególną uwagę badacza
zasługuje rozkaz nr 9 z dnia 16 stycznia 1945 roku, uprawniający dowódców
garnizonów i komendantów rejonowych komend uzupełnień do bezpośredniego
kierowania opieszałych poborowych do oddziałów karnych15. Ponadto wymienić
należy: rozkaz nr 32/org. z dnia 25 lutego 1945 roku, polecający sformowanie dwóch
marszowych kompanii karnych przy 1 zapasowym pułku piechoty16 oraz rozkaz nr
64/org. z dnia 27 marca 1945 roku, określający numerację nowosformowanych
jednostek karnych17. Ważnym przekazem, zamykającym niejako działalność kompanii
karnych w okresie wojny, jest rozkaz NDWP nr 0125/org. z dnia 22 maja 1945 roku,
nakazujący rozformowanie etatowych i nieetatowych kompanii18.
Wymienione
wyżej
źródła
do
poznania
organizacji
oddziałów
dyscyplinarnych LWP w okresie drugiej wojny światowej są w Centralnym Archiwum
Wojskowym rozproszone w poszczególnych zespołach akt, wytworzonych przez
dowództwa wyższego szczebla. Brak ich natomiast w zespołach akt samych jednostek
karnych19. W nich bowiem zachowały się jedynie materiały typu ewidencyjnopersonalnego i finansowego, jak księgi ewidencji, skorowidze alfabetyczne kadry oraz
oficerów, podoficerów i szeregowców skierowanych do kompanii karnej, a także listy
płacy i zapotrzebowania pieniężne.
W tej sytuacji zaprezentowanie przechowywanych w Centralnym Archiwum
Wojskowym
przekazów
źródłowych,
dotyczących
organizacji
jednostek
dyscyplinarnych LWP z lat 1943—1945, wydaje się tym bardziej celowe.
13
Rozkaz dowódcy 1 AWP nr 0107 z dnia 21.06.1944 roku. CAW, III-4-158, k. 205.
Rozkaz dowódcy 1 AWP nr 0326 z dnia 3.11.1944 roku. CAW, III-4-92, k. 141. Kompanie karne
zostały sformowane według etatu 04/392, o ogólnym stanie osobowym stałym 12 osób i zmiennym — 214. Por.
rozkaz NDWP nr 68 z dnia 24.10.1944 roku. CAW, III-1-303, k. 114.
15
CAW, III-438-2, k. 79.
16
CAW, III-446-18, k. 49.
17
CAW, III-446-18, k. 81.
18
Tamże, k. 164.
19
Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Część 4 — instytucje i jednostki
uzupełnień, szkolenia, kwatermistrzowskie, służby sprawiedliwości, kulturalno-oświatowe, Warszawa 1970, s.
239 (zespół nr 443 — 1 kompania karna), s. 240 (zespół nr 444 — 2 kompania karna i zespół nr 445 — 3
kompania karna).
14