Dlaczego i jak pomagamy uczniom zdolnym

Opracowanie:
mgr Janina Rzepa
psycholog MZPP-P
w Kielcach
Dlaczego i jak pomagamy uczniom zdolnym
I Wstęp
II Założenia programowe.
III Główne cele programu.
IV Identyfikacja ucznia zdolnego i realizacja programu
I Wstęp
Zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa oświatowego zdolni uczniowie powinni
mieć zapewnioną opiekę i pomoc psychologiczno-pedagogiczną, ukierunkowaną na
wspieranie w rozwoju ich zdolności i talentów. Prawne usankcjonowanie tej pomocy stanowi
rozporządzenie MENiS z dn.19.12.2001r.w sprawie warunków i trybu udzielania zezwoleń na
indywidualny program lub tok nauki oraz organizacji indywidualnego programu lub toku
nauki, zawarte w Dzienniku Ustaw Nr.3 z 2001r., poz.28 par.6.
W myśl przepisów prawa oświatowego, aktualnych i tych projektowanych przez MEN na
najbliższą przyszłość, uczeń zdolny jest zaliczany do grupy uczniów o specjalnych potrzebach
edukacyjnych, wymagających indywidualizacji procesu nauczania, specjalnej opieki i
wspierania w rozwoju. Ma zapewnioną możliwość realizowania indywidualnego programu
lub indywidualnego toku nauki na wszystkich etapach edukacyjnych. Dotyczy to jednego,
kilku lub wszystkich przedmiotów nauczania. Do wniosku o udzielenie zezwolenia na
indywidualny program lub tok nauki wymagane jest dołączenie pozytywnej opinii poradni
psychologiczno-pedagogicznej.
Wstępne rozpoznanie „ucznia zdolnego’’ następuje w szkole, a jego podstawą jest
wnikliwa obserwacja funkcjonowania ucznia w środowisku szkolnym, dokonana przez
nauczyciela-wychowawcę, a także opinia nauczyciela przedmiotowego, dotycząca wysokich
wyników nauczania, zaangażowania ucznia, jego wyjątkowej aktywności w zdobywaniu
wiedzy.
Podstawą
wydania
pozytywnej
opinii
psychologiczno-pedagogicznej
jest
przeprowadzenie badań diagnostycznych, identyfikacja i nominacja ucznia zdolnego. W tym
celu konieczne jest określenie potencjalnych możliwości rozwojowych dziecka we wszystkich
sferach, nie tylko intelektualnej, ale również społecznej i emocjonalno-motywacyjnej. Celem
badania psychologicznego jest rozpoznanie zdolności ogólnych i zdolności specjalnych
ucznia, jego predyspozycji twórczych; stylu myślenia, poziomu motywacji, aktywności i
zaangażowania zadaniowego. W zależności od potrzeb wykonywane jest jeszcze badanie
pedagogiczne lub logopedyczne. Niemniej ważnym elementem postępowania
diagnostycznego jest przeprowadzenie wywiadu z rodzicami dziecka, co wraz z analizą opinii
ze szkoły pozwala na rozpoznanie ewentualnych, indywidualnych problemów i trudności
ucznia. Dopiero uwzględniając wszystkie zebrane informacje o uczniu, wyniki badań i
poziom jego wytworów można dokonywać nominacji ucznia zdolnego i proponować mu
specjalne formy pomocy .
Zarówno diagnoza jak i rokowanie co do efektywności i powodzenia w realizacji
indywidualnego programu lub toku nauki nie jest łatwym zadaniem, wymaga bowiem
profesjonalnej wiedzy, przygotowania teoretycznego oraz praktycznego, indywidualnego
doświadczenia osób badających.
Miejski Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych w Kielcach, wychodząc
naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom środowiska intensyfikuje pomoc i wsparcie uczniom
zdolnym. W roku szkolnym 2007/08 został opracowany przez psychologa – mgr Janinę
Rzepa i pedagoga – mgr Edytę Janusz Bielecką Program Wspierający w Rozwoju Uczniów
Zdolnych. W pierwszym okresie zostali objęci programem uczniowie kl.III –IV szkoły
podstawowej.
Zajęcia warsztatowe w ramach tego Programu były prowadzone na terenie Poradni z
grupą jedenastu uczniów. Program został bardzo dobrze przyjęty przez odbiorców, uzyskano
pozytywne efekty i osiągnięto zamierzone cele, dlatego w następnym roku szkolnym została
utworzona sekcja do pracy z uczniem zdolnym, licząca osiem osób. Dzięki temu w r. sz.
2008/09 oraz w r.sz.2009/10 zajęcia były prowadzone już w trzech grupach. W każdym roku
objęto 39-u uczniów zajęciami warsztatowymi. Program jest kontynuowany, a w r. sz.
2010/11 zostanie wprowadzony dla dzieci zdolnych w wieku przedszkolnym.
II Założenia programowe
Ucznia zdolnego cechuje przyspieszony rozwój psychomotoryczny, głód poznawczy
przejawiający się różnorodnymi jego zainteresowaniami, chęć poznawania nowych zjawisk i różnych
dziedzin wiedzy, umiejętność dostrzegania problemów i nowych zadań, a także stawianie pytań natury
filozoficzno-egzystencjalnej, które mogą być zaskakujące dla nauczycieli i rodziców. Duże
możliwości w zakresie zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji pozwalają
uczniowi zdolnemu na zdobywanie i dysponowanie coraz większą wiedzą na temat otaczającego
świata, co pozwala mu na wzmożoną aktywność intelektualną, występującą pod postacią zdolności do
konceptualizacji, abstrakcyjnego i syntetycznego myślenia oraz dostrzegania związków przyczynowoskutkowych.
Uczeń zdolny często ma problem ze znalezieniem autorytetów, trudno mu też akceptować
subiektywnie oceniany brak logiki i konieczność uznawania poglądów ze względu na zaufanie do
autorytetu. Cechą charakterystyczną jest też niezależność i niekonwencjonalizm w myśleniu i
działaniu, nonkonformizm, a także indywidualizm powiązany z oryginalnością. Posiadanie tych cech
2
konotuje bardzo często odrzucenie dziecka zdolnego przez środowisko, które postrzega je jako
wyniosłe i zarozumiałe.
.Istnieje wiele definicji „dziecka zdolnego”. W potocznym rozumieniu „dziecko
zdolne” to takie, które ma bardzo dobre wyniki w nauce, cechuje się
wzorowym
zachowaniem, bierze udział w konkursach i olimpiadach. Warunkiem tych osiągnięć nie jest
posiadanie predyspozycji twórczych, dlatego nie każdy dobry uczeń jest uczniem zdolnym.
Psychologowie wymieniają następujące kryteria, wyróżniające ucznia zdolnego:
¾ Ponadprzeciętny poziom rozwoju intelektualnego
¾ Ujawnianie zdolności innych niż sprawność fizyczna
¾ Uzyskiwanie wysokich ocen z większości przedmiotów, a zwłaszcza z tych,
którymi uczeń jest najbardziej zaabsorbowany.
¾ Zdolność do szybkiego i sprawnego rozumowania abstrakcyjnego
¾ Szybkie zapamiętywanie, prawidłowe kojarzenie i rozumowanie, łatwość uczenia
się.
¾ Zainteresowanie i chęć poznawania nowych idei
¾ Twórcza wyobraźnia, oryginalność w pracy intelektualnej.
¾ Prezentowanie niezależnej postawy, bronienie swojego zdania.
¾ Posiadanie zainteresowań już od najmłodszych lat, przy czym zainteresowania te
mogą ulec zmianie w starszym wieku.
¾ Zdolność d o samodzielnej i konsekwentnej pracy.
Dziecko zdolne już od najmłodszych lat przejawia pewne cechy, które wyróżniają je
spośród rówieśników. Można wymienić następujące kryteria dzieci zdolnych w wieku od 5 do
7 roku życia:
¾ Cechuje je zdolność do szybkiego uczenia się i zapamiętywania,
natychmiastowe rozumienie problemów. Ok. 30% dzieci zdolnych
przed rozpoczęciem nauki umie już czytać i liczyć do 100-u.
¾ Wnikliwa
obserwacja
otaczającego
świata
połączona
ze
spostrzegawczością.
¾ Umiejętność skupienia uwagi przez długi czas na tym co dziecko
interesuje oraz chętne wykonywanie zadań umysłowych.
¾ Ciekawe, oryginalne pomysły na zabawy, bogata wyobrażnia, potrzeba
wyrażania myśli lub emocji za pomocą różnych form plastycznych.
¾ Ujawnianie niezależnej postawy wobec innych dzieci. Dziecko zdolne
potrafi bronić swoich racji, jest samodzielne w pracy.
A więc identyfikacja ucznia zdolnego musi być dokonana nie tylko w oparciu o
wyniki w nauce, ale na podstawie cech zachowań nie związanych bezpośrednio z nauką.
Jak dotychczas nie została przyjęta jedna psychologiczna definicja dziecka zdolnego,
jak również brak jest jednolitej teorii wyjaśniającej zdolności i twórczość człowieka. Różne
badania naukowe precyzują zależności między powodzeniem w rozwoju uzdolnień a
czynnikami, które to powodzenie gwarantują.
3
Elementem wspólnym wielu uznawanych teorii jest założenie, że zdolności człowieka
należy rozpatrywać w kontekście rozwoju psychospołecznego, poznawczego i twórczego
jednostki.
Za podstawę teoretyczną programu realizowanego w MZPP-P został przyjęty model
zdolności opracowany przez psychologa i pedagoga amerykańskiego Jozefa Renzullego w
1978r., a zmodyfikowany przez Franza Monksa - holenderskiego psychologa rozwojowego.
J.Renzulli i jego współpracownicy opracowali trójpierścieniowy model zdolności.
Ich zdaniem u osób wybitnie zdolnych istnieje ścisła interakcja między trzema
podstawowymi zespołami cech człowieka- ponadprzeciętną inteligencją lub uzdolnieniami
kierunkowymi, wysokim stopniem zaangażowania w zadanie i wysokim poziomem zdolności
twórczych.
Jest to model obecnie najczęściej przyjmowany przez psychologów praktyków,
zajmujących się identyfikacją i nominacją uczniów zdolnych np. w Toruniu i w Warszawie.
Według tych autorów optymalne funkcjonowanie ucznia zdolnego warunkują takie
czynniki jak: wysoki poziom inteligencji i zdolności specjalnych, zaangażowanie zadaniowe i
predyspozycje twórcze oraz czynniki zewnętrzne tj. środowisko rodzinne, szkolne i grupa
rówieśnicza. Aby dziecko mogło w pełni wykorzystać swój duży potencjał możliwości
twórczych konieczny jest harmonijny rozwój trzech głównych sfer a mianowicie: umysłowej,
twórczej oraz emocjonalno-motywacyjnej, a to jest możliwe w przypadku korzystnego
współdziałania z wymienionymi kręgami społecznymi: rodziną, szkołą i rówieśnikami.
Nie zawsze wszystkie wymienione sfery rozwijają się równomiernie, harmonijnie, a
rozwój dziecka zdolnego nie jest permanentnie progresywny. Oprócz tego w rozwoju dziecka
zdolnego występują okresy stagnacji, zastoje, a nawet regresy. Na podstawie
przeprowadzonych badań psycholog amerykańska Elizabeth Hurlock w 1985r. określiła czas
występowania okresów krytycznych w rozwoju twórczości dziecka. Są to:
¾ 5-6 rok życia – wejście dziecka w system oświaty
¾ 8 – 10 rok życia – wejście dziecka w grupę rówieśniczą
¾ 12 – 13 rok życia - nawiązywanie bliższych relacji z rówieśnikami płci
przeciwnej
¾ 17 – 19 rok życia – wejście w system pracy zawodowej
¾
Właśnie osoby, które dzięki silnej osobowości przejdą te okresy krytyczne zwycięsko,
mają szansę – zdaniem autorki tej koncepcji – być w życiu osobami naprawdę twórczymi. A
jednocześnie jest to wskazówka , aby zdawać sobie sprawę z trudności na jakie napotyka
dziecko zdolne na swojej drodze, czy to emocjonalnych czy to społecznych., dlatego tak
ważne jest, aby udzielać mu wsparcia i dążyć do całościowego i harmonijnego jego rozwoju.
Jak wskazuje literatura przedmiotu, psychologowie teoretycy i psychologowie praktycy
są zgodni co do tego, że niedostrzeżone w porę, nie rozwijane i nie wspierane zdolności
dziecka mogą nie rozwinąć się w pełni, a nawet powodować inne problemy adaptacyjne oraz
warunkować osiągnięcia szkolne uczniów poniżej ich własnych możliwości.
Program pracy z dzieckiem zdolnym jest szansą na usprawnianie i rozwijanie tych sfer
rozwoju, które są słabsze, a jednocześnie stymulowanie tych sfer, które gwarantują
kreatywność w życiu dorosłym. W obecnej rzeczywistości jest to bardzo ważny czynnik, gdyż
rośnie zapotrzebowanie na jednostki twórcze, kreatywne bo to one inspirują rozwój
społeczeństwa i dalszy rozwój cywilizacji.
Ważnym aspektem pracy z uczniem zdolnym jest harmonizowanie jego rozwoju. Należy
bowiem pamiętać, że wysokie uzdolnienia w jednej dziedzinie to też forma dysharmonii i
dalsze wybiórcze wspieranie sfery, w której dziecko jest relatywnie najlepsze pogłębiałoby
dysharmonię w jego rozwoju. A do pełnego wyrażenia się zdolności niezbędne jest zadbanie
o wszystkie elementy uwzględnione w teoretycznym modelu zdolności. Dlatego odkrywanie i
4
stymulowanie u dzieci cech umysłu twórczego – zdolności twórczych, takich jak giętkość,
płynność i oryginalność myślenia oraz pobudzanie zaangażowania zadaniowego i kształcenie
umiejętności interpersonalnych i intrapersonalnych stały się podstawą w realizacji
prezentowanego programu.
III Główne cele programu.
Uwzględniając powyższe założenia teoretyczne i programowe przyjęto jako główny cel
programu wspieranie w rozwoju uczniów zdolnych, zarówno poprzez pracę bezpośrednio z
dziećmi, jak też poprzez oddziaływania na środowisko szkolne i rodzinne dziecka. Praca z
uczniem to grupowe zajęcia warsztatowe, w których kładziemy nacisk na rozwijanie
zdolności twórczych dzieci, poprzez: pobudzanie aktywności umysłowej uczestników, ich
wyobraźni, myślenia twórczego i inwencji twórczej, kształcenie umiejętności dostrzegania
problemów, ich rozwiązywania na różne sposoby oraz stosowania niezbędnego krytycyzmu w
wyborze najlepszego. Innymi niemniej ważnymi celami warsztatów są:
¾ Rozwijanie różnych typów myślenia, w tym dywergencyjnego, umiejętności
koncentracji uwagi oraz zakresu pamięci
¾ Rozwijanie samodzielności, umiejętności autoprezentacji, pokonywania
wewnętrznych barier.
¾ Doskonalenie umiejętności intrapersonalnych i interpersonalnych, kształcenie
asertywnych zachowań i empatii uczestników, umiejętności pracy zespołowej.
¾ Nauka relaksu, umiejętności samokontroli i pokonywania stresu, wspieranie
integracyjnej działalności centralnego układu nerwowego.
Wyżej wymienione cele są realizowane za pomocą różnorodnych metod i form pracy
grupowej. Jednak dominującą formą pracy są wszelkiego rodzaju metody aktywizujące jak :
burza mózgów, inscenizacje, prace plastyczne, gry, zabawy, rundki, grupowe rozwiązywanie
problemów, prace zespołowe, literackie formy pracy – układanie opowiadań, przysłów,
zagadek, ćwiczenia z zakresu Kinezjologii Edukacyjnej P. Denisonna, elementy treningu
autogennego Schulza i relaksu.
Nasze pośrednie oddziaływania na ucznia zdolnego to uwrażliwianie nauczycieli na
problemy uczniów zdolnych oraz pedagogizacja rodziców, udzielanie porad i pomoc w
rozwiązywaniu różnorodnych problemów, jakie może nastręczać wychowywanie zdolnego
dziecka. Aby zachęcić nauczycieli do zgłaszania uczniów zdolnych na zajęcia w poradni,
odbywamy spotkania w szkołach i indywidualne konsultacje z nauczycielami.
Program został opracowany dla uczniów szkoły podstawowej, biorąc pod uwagę fakt, że
im wcześniej będzie dokonane rozpoznanie i diagnoza uczniów zdolnych oraz ich
ewentualnych trudności, tym skuteczniejsza będzie udzielana im pomoc psychologicznopedagogiczna. Ponadto wybór uczniów tego przedziału wiekowego uwzględnia dwa okresy
krytyczne, w których pomoc uczniom jest szczególnie ważna i może zapobiegać trudnościom
przystosowawczym, na jakie są narażeni uczniowie wybitnie uzdolnieni w szkole, która jest w
zasadzie przygotowana do pracy z uczniem o przeciętnych możliwościach.
5
IV Identyfikacja ucznia zdolnego i realizacja programu.
W celu właściwego rozpoznania uczniów zdolnych zwracamy się do nauczycieli, aby w
porozumieniu z rodzicami dokonali wyboru jednego lub dwóch uczniów z klasy, którzy ich
zdaniem przejawiają cechy ucznia zdolnego. Wychowawcy
wypełniają specjalnie
przygotowaną „Informację o uczniu zgłaszanym na zajęcia wspierające w rozwoju uczniów
zdolnych”.
Realizacja programu rozpoczyna się więc spotkaniami szkoleniowymi pracowników
poradni z wychowawcami, co służy temu, aby nauczyciele w swoich decyzjach kierowali się
psychologiczną definicją ucznia zdolnego, aby wstępnie wyselekcjonowani uczniowie byli
bardzo aktywni w swoim środowisku, chętnie podejmowali nowe wyzwania i ujawniali
zainteresowania przekraczające szkolny program. Ponadto wychowawcy zobowiązani są do
konsultacji z rodzicami, aby za ich wiedzą i aprobatą wypełnione ankiety trafiły do Poradni.
Następnie zostaje przeprowadzona indywidualna diagnoza psychologiczna, która oprócz
standardowych testów, badających potencjalne możliwości intelektualne jest uzupełniona o
testy badające predyspozycje twórcze, oryginalność i style myślenia. Ważnym elementem
diagnozy ucznia zdolnego jest pogłębiony wywiad z rodzicami, uwzględniający
zainteresowania dziecka, sposób ich realizacji, relacje dziecka w rodzinie, wrażliwość
emocjonalną oraz rozwój sfery społecznej, motywacyjnej, emocjonalnej, odporności na stres.
W zależności od ujawnionych problemów, wykonujemy niekiedy jeszcze badanie
pedagogiczne i logopedyczne, ponieważ wśród zgłoszonych uczniów zdarzają się uczniowie
np. z dysleksją rozwojową, a jako uczniom o ponadprzeciętnych możliwościach stawia się
wyższą poprzeczkę wymagań, licząc na to, że sami pokonają napotykane trudności.
Niejednokrotnie udzielamy porad w związku z trudnościami wychowawczymi lub
niewłaściwym podejściem rodziców do indywidualności ich dzieci.
Wyniki badań i analiza wytworów badanych pozwala na wydanie opinii o możliwości
indywidualnego toku lub indywidualnego programu nauczania, zakwalifikowaniu do
grupowych zajęć warsztatowych, prowadzonych na terenie MZPP-P lub objęciu innymi
formami pomocy w zależności od stwierdzonych słabych stron ucznia i jego specjalnych
potrzeb.
Zajęcia grupowe organizujemy przeważnie dla dwóch poziomów, łącząc np. kl. I-ą
z kl. II-ą, lub kl. II-ga z kl. III-ą itd., co dawało rodzicom możliwość wyboru terminu zajęć.
Grupy liczą 10-12 uczestników, ponieważ bardziej liczne grupy były trudniejsze do
prowadzenia, a uczestnicy czuli się mniej komfortowo, nie mając możliwości większego
„zaistnienia”.
Przed rozpoczęciem spotkań z dziećmi, organizujemy najpierw spotkanie dla rodziców,
aby zapoznać ich z programem zajęć, metodami pracy i formami pomocy uczniom zdolnym.
Zajęcia przebiegają według opracowanych scenariuszy i zawsze zawierają stałe
elementy. Pierwszym jest rozpoczęcie zajęć, kiedy siedzimy w kręgu i każdy może się
wypowiedzieć jak się czuje, jaki ma poziom energii. A drugi stały element jest na
zakończenie zajęć. Polega na omówieniu towarzyszących nam na zajęciach emocji, zarówno
pozytywnych jak i negatywnych, podsumowaniu pracy i ocenie, co osobiście uczestnicy
wynoszą z zajęć, a prowadzący również przekazują informacje zwrotne oceniające aktywność
i efekty pracy uczestników.
Jak wynika z naszych doświadczeń bardzo ważne jest pierwsze spotkanie uczestników.
Na pierwszych zajęciach uczniowie dowiadują się o zamierzonych celach spotkań, ale też o
tym, że będą mogli sami wnosić własne pomysły, że od nich samych tutaj dużo zależy. Na
pierwszych zajęciach zawieramy kontrakt z grupą o dobrowolnym udziale w spotkaniach, a
ponadto ustalamy wspólnie zasady pracy grupy. Plakat z zapisanymi i zaakceptowanymi
przez wszystkie dzieci normami grupowymi zawsze znajduje się podczas zajęć w widocznym
6
miejscu. Dzięki temu uczestnicy mogą się odwołać do tego, co było ustalone wspólnie, jeżeli
ktoś z uczestników przekracza te normy.
Ewaluacji efektów podejmowanych działań dokonujemy w oparciu o bezpośrednie
informacje zwrotne od uczestników zajęć. Natomiast całościowej ocenie rezultatów służy
końcowa pisemna ankieta ewaluacyjna, wypełniana przez uczestników oraz testowe badania
poziomu twórczych predyspozycji, które wykonujemy na początkowych zajęciach i dla
porównania na końcowych. Pozwala to na ocenę zarówno subiektywnych odczuć uczestników
warsztatów jak i uzyskanie obiektywnych wyników w postaci liczbowych wskaźników.
Ponadto rodzice i nauczyciele wyrażają często swoje pozytywne opinie na temat
programu, jak również zainteresowanie i chęć dalszej współpracy, co jednoznacznie wskazuje
na przydatność programu, mobilizuje nas i aktywizuje do poszerzania działań, aby program
był dostępny dla wszystkich zainteresowanych.
LITERATURA
Borzęcki A., Szmidt K.J. (red), cykl:„Lekcje twórczości Porządek i Przygoda”, WSiP, Warszawa
1998;
Borzęcki A., Szmidt K.J. (red), cykl:„Żywioły dla kl. I i II”, WSiP, Warszawa 1999;
Dyrda B., „Zjawiska niepowodzeń szkolnych uczniów zdolnych. Rozpoznawanie i przeciwdziałanie”,
Impuls, Kraków 2007;
Dyrda B., „Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej dzieci i młodzieży”, Impuls, Kraków
2004;
Limont W. „Modele zdolności”, Kultura i Edukacja 2, 1992;
Maksymowska E., Wojna A.,„Program wspierania rozwoju – założenia i realizacja”, Nowiny
Psychologiczne, nr 2, 1993;
Nęcka E.,„Trening twórczości”, Pracownia Wyd. Olsztyn 1992;
Popek S. „Człowiek jako jednostka twórcza”, Wydawnictwo UMCS Lublin 2003
7