ExoruRysrYKA w ``ZIELoNEJ WsTĘDZE oon,ł

Maciej PIETRIZAK l, Danie|a SoŁowBJ2
"Katedra Geografi i Tu ryzmu
Akadenii Wychowania Fizycznego, Poznań
olnstytut
Geografii Fizycznej
Uniwersrtetu im. Adama Mickiewicza.
Poznń
ExoruRysrYKA w ''ZIELoNEJ WsTĘDZE oon,ł - NYsA''
KoNcEPcJA oPRAcowANIA' wsTĘPNE WYNIKI
Prezentowane opracowanie jest integralnym fragmentem Projektu WWF (World Wide
hasłem ,,Zie|ona Wstęga odra - Nysa'', którego celem jest - ujmując
na.;bardziej ogó|nie - dostarczenie materiałów i przesłanek do optymalizacji *ykorzystania
przlrodl
niemiecko-polskiej strefie pr.łgralJtcznej. Po stronie polskiej opracowanie
obejmu.;e D:rs terenu od Cedyni do Bogatyń, o szerokości 2 gmin, w województwach
szczecińskim. gorzowskim, zielonogórskim i jeleniogórskim' co daje łącznie 33 gminy.
oprócz po@rqektu ''Turystyka przyjazna dla środowiska'', którego omówienie stanowi
Fund for Nature),
@
*
przedmiot niniejvego refelatu, składolłymiprojektu są podprqekty dorytczące rolńctwa i
lśnictrł'aproekologicznego oraz ochrony przyTdy @iuletyn Projektu nr l).
Celem omawianego @projektu jest rozpoznanie potencjafu rekreacyjnego gmin
prngranicznych, ze szczególnym urłzględnieniem moż|iwościrealizacji form turystyki,
''nieagresyrvnych'' wobec środowiska przy'rodniczego, wyty'powanie obszarów przydatnvch dla
ich realizacji orźu zaproponowańe programów rekreaq7jnycĘ zarówlo na
lokalnym i regionalnym, jak i - Ęć może - trarrsgrańcznYm.
poziomie
Tak ujęte założenia pracy ry.nikają z obserwowanej współcześnie tendencji przeciwstawiania turystyc€ masowej furystyki alternatywnej (defensywnej, zielonej, zorienlowanej
ku naturze, niękkiej dyskretnej, ekologicznej' wiejskiej' ekoturystyki, turystyki agrarnej,
'
farmerskiej czy agroturystylci). Na terenach pozamiejskich, wśród form altemaĘwnych
wymieńa się agroturystykę (turystykę związanąz rolnictwem), w pzypadku któĘ kładzie się
nacisk na poznawanie krajobrazu wiejskiego, ku|tury, zwyczajów i tradycji mieszkańców wsi
oraz wspÓłuczestniczenie w miejscowych formach zal:owy, rozrywki, świętowania czy sportu
Inną z form jest twstyka w gospodarstwach wiejskich (furystyka farmerska), w przypadku
któĘ pojawia się rezygnacja z roli ''typowego'. furysty i aktlrrne współuczestnictwo w
pracach na rzecz gospodarstwa chłopsliego. odczuwanie speqficznego r}'tmu łcia wsi,
poznawanie świataroślini złłierząthodowlanych, przyjmowańe wiejskiego stylu Ącia. Chęc
pznania, doznarua i pneĘcia przyroĄ'' d1źenie do możliwie daleko idącej identyfikacji z
nią nastawienie na indywidua|izm percepcji stanowią podstawę 'ideową' ekofurystyki. Sąd
povukuje się dla niej obszarów możliwie nienaruszonych i da|ekich od wptywów
antropogenicznych. Różnice pomiędzy tak pojmowaną turystyĘ a jej ideowym przeciwieństwerq przedstawiono na rys.
l.
ll0
M. PTETRZAK, D. Sor-ownr
Twłnor
Ł.tcooxn
ponnóżowłxIn
PoDRóżowANIE
furystyka i nĄwidualna,
turysryka rnasowa
rt
malo czasu
sąó|cie środki lokomocji
*
I
rodzinna
dużo czasu
o@wiednie środki
lokomocji
sztywny program
z przewodnikiem
importowany styl Ęcia
osobliwości
wygodnie i pasywnie
brak przygotowania
spontaniczne dec5rzje
sam sobie przewodnikiem
miejscolły styl zycia
przezycn
męgząco i akĘvrnie
uprzednie przygotowanie
nieznajomość języków
naukajęzyków
obcych
poczucie wyższości
*
zakrpy
I
radośćz nauki
kupno prezentów
Rys. l. Fońwnanie
podróżowania (wg Junga 1980, za
i
''miękkiego" ''twardego"
Schmollgrubcr 1994)
Zgdnie z obowią4ującą metodyĘ opracowańe składać śębę&ie z dwoch części:
analitycznej i synteq'cznej. Na etapie ana1Ły przeprowadzone Ędzie rozpoznanie
podstawowych geokomponcntów, derydujących o atrakcyjności i przydatności krajobrazu dla
potueb turystyki, a zatem o jego potencjale rekreacyjnym, z urłzględnieniem istniejącej
infrastruktury furystycznej. z,a|Aada się tu zarówno rłykorzystanie istniejących mateńalów
archiwalnych i kartograficznych (rnary topograficzne l:25 000 i l:100 000, mapy geomorfologiczne. mapy typów siedliskowych lasu itp.), jak i danych pochodząrych z inwentaryzaqi
przyrodniczej oraz własnych uzupełniających badań terenorłych. Ujęcie syntetyczne
wykonane zostanie zgodnie z metodyĘ proponowaną przez Sołowiej (1989, 1992), sprawdzoną w licznych opracowaniach (np Pietrzak l99l). Sprowadza się ona do rtykonania
kartograficznego ujęcia uwarunkowań przyrodniczych turystyki ijej form, składającego się z
mapy ograniczeń rozwoju turystyki (antropicznych i przyrodniczych ) oraz mary, wskazującej
miejrca, obszary i linie szczególnie dla ńej przydatne, co pozwoli na delimitację aktualnych i
potencjalnych, terytorialnych systemów rekreacyjnych obszaru badań. Na|e4 zaznaczyć' rŻ na
mapach tych ułzględnione zostaną talae dane dotyczące uwarunkowań przyrodniczych
rolnictwa, zarówno w aspekcie sytuacji konfliktorłych, jak i możliwościwspółistnienia obu
form użytkowania krajobrazu (rolńcnło ''eko|ogiczne'' . agroturystyka). Uwidocznione zosta.
EKoTuRYSTYKA w.ZIEIoNEJ wsTĘDZE oDRA . NYSA''...
lll
ną również alrlualne i potencjalne konllikty .,turystyka - ochrona przyrody'.' ze wskazaniem
propozycl i ich minimalizacji.
Puyjęto' iz rea|uacja prac obejmie następujące etapy:
rozpoznanie
ocena aktualnego uzFkowania grntn, ze sz€z€gś'nym uwzględnieniem
ułtków i geokomponentów' decydujących o potetrcjale rekr€acyjnym gmin,
2. wstępna typologizacja gmin zs względr na posiadane walory i pełnione funkcje (np'
gminy rolniczo-leśne, leśno.jeziorne ię.),
3. wybór gmin, predestynowanych . ze względu na posiadany potencjał - do pełńenia funkcji
l.
i
turystycznej,
4. określenie speqfiki potęncjału rekreacyjnego gmin' przypisanie povczególnym gminom
programów rekrearyjnych (ze szczegó|rrym uwzględnieniem ekoturystyki),
5. rozpoznanie opinii publicznej w zakresie potrzeb i możliwościrozwoju ekofurystyki'
6. wyztlaęene obezarów przydatlrych do ksztahowania firnkcji turystycznych w ujęciu
|okalnym (w obrębie gmlny)
i
ponadlokalnym (nie uwzględniajryym granic a&ninistra-
cyjnych),
7. rangowanie miejscowości i obszarów ekoturyĘki ze względu na ich rolę w tzw' Terytońa|nym systemie Rekreacyjnym pasa nadgranicznego.
8. weryfikacja prz}'jętych ustaleń na podstawie danych pochodząclch z inwentaryzacji
pnyrdniczej oraz opracowań grup problemowych rolniczej i |eśnej.
9. rozwią'z1rwanie i mińmalizacja ewentualnych konfliktów plaństyczno-przestrzennych,
10. opracowanie kompleksowej koncepcji rozwoju ekoturysryki w pasie nadgranicznym;
spreqzowanie uwarunkowarń i barier przyrodniczo-gospodarczych'
l l. optymalizacja struktury funkcjonalnoprzestrz €nnej ekoturystyki w ujęciu ponadpaństwowym; uybór miejscowosci o funkcjach przejśćgranicznych i usfugowo-rozrządouych.
organizujące znaczenle dla realizacji podprojektu ma także ,,zasada kolejnych
przyb|tżeń", zgodnie
którą wlaz ze rchodzeniem do coraz bardziej szczegołowych
poziomów w badaniach, następuje przejście od ocen atrakqjności do ocen przydatności,z
wykorzystanicm map w coraz dokładni.ejszych podziałkach i danych o r,rryższym stopniu
vczegołowości.Efelrlem takiego podejscia jest, przedstawione na rJs. 2' $'stępne w-v:różnienie
obszarów furyst'Yczno-w}'poczynkowyh w obrębie całego badanęo terenu i przykladowa deli.
mitacja systemów rekrearyjnych oraz t}'po|ogia miejscowości w obrębie jednej z gmin (rys. 3).
z
Istotną składową opracowania są talże badania shli!ące rozwznaniu potrzeb i
moż|iwościrozwoju furystyki w opinii włafu, i mieszkańców analizowanych terenów.
Wykazaty one. iz w|adze są genera|nie zairrteresołane rozwojem tur}'styki przyjazdowej oraz
furystyką proeko|ogiczną. Mniej rozpropagowana jest natomiast idea agroturystyki, choc
istnieje świadomośćmożliwościtraktowania jej jako formy aktyrvizującej rozwój wsi' ale pod
warunkiem poniesienia odpowiednich nakładów inwestycyinych. podnowąwch standard
gospodarśw. Na|eąv talce podkreślić' iż poznanie stosunku mieszkańów gmin przygranicznych do problemu rozwoju krajowei i zagranicznej turystyki pnyjazbwej oruz
nroż|iwości rozwoju takich jej form jak eko. i agroturyst.vka. jest jednym z podstawowych
warunków tworzenia ich koncepcii rozwojowych i poźniejszej akceptacii proponowanych
działań planistyczno-projektowych na tym obszarze. stąd tez pu}'jęto, ź rozpoznanie opinii
publicznej w Ęm zakresie Ędzie talze jedną ze skladowych prezentowanego opracowania.
.
r
-|ilDV
r
tt2
M. PETRZAX, D. Sor.ownr
@.
B.d
o*zó{U ELxoFoLs|o
rn\
\l/
fRAJ{(FURT
LEOEITDA
l.
ahttr.tt
r! -.LJ6ao
!..-(n, oeto rrarżs'tdr
rnEeidr.LLair.#\
oEłit'te..ry.r
!r!r.t tury{il, oary
lorr#rdrnrr.el*
!!.lorlrto !..rr!arr.r..
Do..'-a 'Ę j.dFl.
l.o..oło.|.'rFi -.ń '[*|
xro.łtooffi
|
m\ *.r**
olł*la,ł
"ź
.ńlr'
'.|y*onońD
rb
*l''"xr
ffff[fffi
l| l |'El.|.'t'Fn!'o..oro.ł.ai|
l
|
| |
I I
|
ffi
gndlr
l'(..tlyńl
t *t.*.!{!a. ndl
!Ó'B
trE bt
lraytrrb
l!.id|| !ll'tł{ lt
o'.3
E*' ffi..łoi{
o'.*.
.'l. |'ł'{ h.Łr
rda a.Ę.r
ti nn
!
I
lz -.-...
Rys. 2. obszary łypoczynkowo.furystyczne'Zie|onej WŚęgi Odra-Nysa',
EKoTtlRYsTYKA w
.t
8.--. -.-:-rtebrb
1...
t_.
t.
a
r-r-r-'
t
l13
. .
.
lffil- oi-." -*,
D---rrr-
llonll
rti.t a.rt.tLt
O.tl^t
wsĘDzE ODRA - NYsc'
M|EJscosośo
a-r.
-..4-traBiart
C lrło- rrlr. rolr
,"Z E'LoI.{EJ
At.rtl
- - - -. -&t- lral.atwE Aiarl
l.'o.łi
ÓY - ...dl.ri.l'rtt.
.łt.d*i -'..'.'|l.ro.'..t'cc'|
... ł'itlr...i !..l.ilń t
.'a'ńo.oó.rq
-+
atltg rĘ.o'q tror*trrr'r't.t.ł.Ę
- b!|d - &|ot |td-.r
...
Rys. 3. Systemy rekreacyjne gminy Torzym.
. . !.tua-.
rE t.rE.
''''...tu''.ryri
.łr.l
E
tr
H
tr4
M. PTETRZAK. D. Sor,owpr
umozliwi bowieat
rut
oceĘ świadonościkorzyści(alrhuln5rch
Ę€
po(ąialnych)' pĘnących
z rozwoju turystyki dla grniny i jej mievkańów a takŻe v*ytyczenie kierunków, podejmowa'
nych poźniej dzidań gopgandowo-promocyjnych. Przedstawioue zagadnienia rozpoznano
stosując specjalnie opracowaną ankietę.
Przykładowo, badania przęprouadzone na łerenie gminy Torzym wykazĄ,
mieszkańry:
iz
jej
.
dek|arują zainteresovani'e rozwojem fuokcji furyśJenęi gnny i wi&ą v nĘ n'oż|iqość
intensyfikacji gospodarczej terenu,
dobrze identyfihqą alsualne i potencjalne obszary hrystyczn€
'
negatywnie oceniają aktua|ny stan zagospodarowania turyĘcznego i alrtywnoślć wła&
gminnych w propagxaniu turystyki.
Stwierdzono także' iż pojęcia eko- i agrofurystyki są dla więkvosci respondentów obce
lub niejasne' co srgeruje konieczność podjęcia działań propagujących i promujących tego t}pu
formy zachowań turystycznych i roz'więań organizaq-jnych.
o
o
LITERATURA
Chojnacki I., Sołor'iej D' (red)' |995 - Projekt wWF
nrl
fielona
wstęga
odra-Nyn'. Biuletyn
Jungk R., 1980 - We viele Touristen pro Hektar Strand. Geo, nr 10.
Pietnak
M.' l99l - Pnyrodnicze
v,arunki aktyłłnościr11chowej w gminie podmiejslciej
Poznania na przykładzie gminy Stęszew. [w:] Bejowa W. (red. ) - Przyrodnicze ,łparunlci
aktywności ruchowej w gminach podmiejshch wielkich aglomeracji. Warszawa.
Schmollgruber ch., l994 - Przeobrafenie krajobrazu, ARGE Umwe|terziehung Wiedeń.
Sołowiej D.' 1989, |992 - Podstąwy metodyki oceny środowiska przyrodniczego człowieka.
Wvd.
NaŃ. UAM. Poznań.
Krystyna KRAUZ
Katedra f,,kologii Czlowieka
Akademii Wychowania tr.izycznego' Kraków
MozlrwoŚcl Rozw(NU
EKoTI'JRYSTYKI w BESIOZIE NISKIM
wsTĘP
Pojęcie ekorozwoju sformułowarre zostalo w roku 1975 na III Sesji zarząfuajryęi
Programu ochrony Środowiska oNz (['JNEP). Ptz}l'ęto, ze spdearńswo realiałiąę idę
ekorozwoju, to społeczeństwo uznające nadrzędnoścrtymogów ekologicznych, lrtóre nie mogą
Ęć zakłocone przez \łzrost rozwoju cywilizacyinego oraz rozwój kulturalny i gos@arczy'
zdolne do samosterowania swoim rozwojem w celu utrzymania homeostazy i symtńozy z
przyrod.4
a więc
respektujące
ovcz$ną produkcję
i
konsumpcję oraz wykorrysanie
odpadów' dbające o konsekwencje podejmowanych działań, a więc także o potrze|ry i zdrowie
przyszĘch pokoleń (Kozłowski, Kassenberg l990, Kozlowski 1994).
Przedstawione rłyżejprzesłanie 7aa|qzło swój rłyraz w nowym podejsciu do rozwoju
furystyki na świecie w Polsce. Ekologiczne
humanistyczne podąi&ie do furystyki
spowodowało sformulowanie wielu nowych pojęc' kóryrni usiłuje śęotreślićposzczególne
obszary zainteresowań w turystyce. Na;bardziej ogólnJm pojęciem zawierajągym elementy
wielu ujęc jest określenie
alternatywna'' (AT - alternative tourism), lansowane
',furystyka
przez szwajcarskiego teoretyka Josta Kripendorfa.
Najistotniejvą cechą furyŚki alternaĘwnej jest sporcb zakwaterowania: campingi
obozowiska i pola biwakowe o różnym standardzie, rrnłe rodzinrre hoteliki, pensjonaty i
pokoje do wynajęcia oraz kwatery prywatne u ludności wiejskiej.
Ko|ejną cecĘ wyróżńającą tufystyĘ alternatylvną Ę rodząle aĘrmo.ści rekreacyjnej:
spacery, wędrówki pieve, kolarskię,
wypoczynek nad i na wodzie, wędk1Ętwo, pĘwanie' żeglarstwo,
akt}ryność na terenach otwartych: jazda konna" polowanie.
W literafurze fachowej funkcjonłią vraz z
pojęci,eą zb|iżłlre,terrninologicznie
określenia turysn ki:
i
.
.
.
o
.
o
.
o
r
o
o
i
W
aglarna(agoturystvka)
łagodna (soft tourism;'
defensywna,
prosta.
ekoturysĘlgl
delikatna.
farmerska-
wiejsk: zrówrroważona.
Pojęcie agro0rystyki obejmuje wszyskie formy furystyki związanę z działalnorścią
nlniczą i ineacrulolrą h otstugująeą a więc noclegi na farmie, praę niezarobkową w
l16
K. KxAUz
rolnictwie, konratr z kulfurą tudouą uęo0n*i pieszą ronrcrowe,
rolniczych itp. (Łabaj 1995' Strzębicki l994).
Z
lcźfuiąlvo w rcinach
przytoczonych definicji autorce niniejvego opracowania o@wiada pojęcie
ekofurystyki' lansowane przez przeAŚawicie|a Programu CEC-PHARE - Toma Wo|tersa.
Ekotur'vsĘka rozumiana jest jako celowa podróż w celach pznaweych do obszarów o
niezaburzonych ekosystemacĘ przy cz.W istotnym jest nie naruszenie integralności tych
ekosystemów.
w
skład prezentowanej definlcji wchodzą zb|;rżone terminologicznie, omawlane
l.
okreś|enia furystyki. Ich vczegołowe zestawienie zawiera tab'
abela l. Zestawieńe
Lp.
Pojęcie
Rok
z
Autor
I
agmnur
r973
M. Bonneau
agroturVstyka
łagodna
alternatvwna
l98l
1977
F. Baumgańner
4
defensrryma
1982
L.A. Dernoi
J. Krippendoń
5
prosta
1983
6
ekologiczna
1984
7
1984
1985
L.A
8
ekoturysMca
farme rska
delikatna
9
zielona
r987
A. Jones
10
dyskretna
wiejska
zro\łIrowźuona
t-abaj 99
1988
1989
M. Jansen-Verbeke
t990
E. Butler
2
3
ll
t2
l99l
A. Meineng
Ch. Becker
F. Romeis
L.A Dernoi
T. Wolters
Dernoi
W. Danz
'..
A. Travis
UWART]NKoWANTA RozwoJU EKoTT'RYSTYIo
IYA
TERENACE BE$ISDU NISKIEGo
Degvó{ący *płyrłna moż|iwościrozwoju ekofurystyki na obszarze Beskidu Niskiego
mają walory śrcdowiska geograficznego, w tym:
czyste powietrze, rzeki, cisza,
korzystne warunki bioklimatycz ne,
o
o
O
o
o
o
.
o
występowanie óźej i|osci wód mineralnych,
duże kompleksy leśne,
zróżnicowanekrajobrazy,
mała gęstośćzaludnienia,
niski stopień indŃria|izacji.
wa|ory dóbr kultury ludowej.
tt7
MofuwoŚcl Rozworu EKoTI'IRYSTYKI...
Wymienione wa|ory' świadczące o atrakcyjności regionu, mają kluczowe znaczenie
przy planowaniu rozwoju turystycznego Beskidu Niskiego. Dlatego tei znakiem czasu staną
się te formy furystyki. które Ędą promowane w celu rozwoju ekonomicznego regionu furystyki przyjaznej środowisku. Formą ekoturystyki' mającą duże vanę rozwoju, jest
furystyka pieva kwalifikowana. Tereny Beskidu Niskiego charakteryzują się najrzadszą siecią
szlaków spośród grup górskich' w stosunku do swojej powierzchni' Istniejąca sieć szlaków nie
powinna ulec znacznemu powiększeniu, aĘ nie przewartościować istniejącego charalłleru
furystyki górskiej na tym obszarze. NiezĘdnym jest natomiast utworzenie krótkich szlaków
pętlowych, zwłaszcza wokoł miejscowości uzdrowiskowych i q'poczynkolłych. Powinny
również powstać vlaki tematyczne, np. ,,Szlak cerkwi prawosławnych'', oraz szlaki pŻeznaczone dla innych form tu4'styki kwalifikowanej (konnej, rowerowej).
Turystyczna baza noc|egowa, prfeziaę,o!|^ do obsługi turystyki kwa|ifikowanej jest
zńkoma. Na tęrenie Beskidu Niskiego funkcjonują tylko cztery caloroczne schroniska PTTK:
Bańne, Magura Małastowska, a także dwa w Komańczy, oraz 22 p|a namiotowe (Kowalski
l99l' Kierunki rozwoju.'. l995' l,ewiński l994).
W perspektywicznym planie zagospodarowania zakJada się budowę schronisk w Nowej
i Kętach oraz powstanie
siedmiu Ńl namiotowych i trzech campingów.
Formą turystyki, klóra ma duzą vanę rozwoju na terenach Beskidu Niskiego, jest
agrofurystyka' obejntuje ona wszelkie formy furystyki odbrłającej się na wsi. Promocja
agroturyst-Yki w Bieszczadach i Beskidzie Niskim podjęta zosta|a przez ośrodek Doradztwa
Ro|niczego w Iwoniczu pod koniec l99l r. Wszystkim tym poczynaniom towarzyszyło przekonanie, że orpnlzacjąi prontocją agroturyst.Yki porr.inni się zająć sami rolńcy.
Wsi, Czeremsze. Wołtuszowej, bcowek w Puławach, Lubatowej
Według danych
z
roku 1994 jeĄ'n-vmi gospodarstwami agroturysĘcznymi, klóre
zarejestrowaĘ swoją działalność,są cztery gospodarstwa z Woli Sękowej (gmina Bukowsko)
oraz jedno z Nowiry (gmina UściceGorlickie). Swoją ofertę zamieściływ informatorze,
wydanym przez ODR w lwoniczu. Szczególnie interesująca jest oferta z WoIi Sękowej, p.
Wójtowicz' która w rłyremontowanym, staropolskim dworku udostępnia 14 dwuosobowych
pokoi, całodzienne wyĄwienie, szkołkę jazdy konnej' korty tenisowe, saunę, salę gimnastyczną. obiekt uqtuowany jest w 6<io hektarowynr parku. DziałalnośćoDR-u w lwoniczu,
oraz istniejąca ofeńa agrofurystyczna może slać się elenrentem Ąnamizująq'm, powstawanie
nolłTch placówek tego ty'ptr.
Oprocz iwonickiego oDR-u, rozpowszechnianiem informacji
moż|iwościach
lrypoczy.nku na wsi zajmuje się Stowarzyvenie ,,Galicyjskie Gospodarstwa Goscinne'',
powstale w |utym 1994 roku, a obejmująpe swym zasięgiem rlzizłznie siedmiu województw
Pol ski potudniowo-wschodn iej.
Biorąc pod uwagę przedstawione informacje, nalezy przryplv'czać, że w najbliżvym
okresie rozpocznie się rozwój działalnościagrcturystycznej, która w przyvłosci może stać się
jedną z głównych form obsługi turystów na tych terenach (Lewinski 1994).
Eksp:lnsja turystyki' która stanowi fenomen naszy'ch czasów, jest coraz silniejva i
niewątpliwie dotue na onrawiany obszar. Wadze' doceniając jej walory, widzą w niej vansę
rozwoju regionu. Warunkiem jest mądre rozsądne wprowadzenie zasad gospodarki
turystycznej, aĘ nie doprowadzlć do degndacji środowiska. TaĘ szansą jest proponowarue
rozwoju ekoturystyki
o
i
l18
K. Krl,uz
Lttnn,łrunł
Kierunki rozwoju tarystyk do roku 199j. uW Krosno (masynopig.
Kowal*i J., l99l - Bliżej Europy - Modetovy region turystyczny w Beslridzie Nistcim. Poztwj
Swiat, nr l.
Kozłowski S., Kassenberg A., l99o . Ptzyjęcie koncepcji ekopoliĘki i ekorozwoju.
|w:|
Ekspertyza - opĘmalizacja działań na rzecz ochrony środowiska. Komitet Naukowy
przy Prezydium PAN Człowiek i Środowisko.
Kozłowski s., 1994 - Droga do ekorozwoju. PWN' Warszawa.
Lewiński R., 1994 - Zagospodarowanie turystyczne Beskidu Niskiego. AWF, Kraków
(mavynopis).
Łabaj M.' |995 - Zbiór pojęć i definicji złł,ięanychz turysĘką wiejską.Katedra Ekologii
Człowieka AWF, Kraków (maszynopis).
Strzembicki L., |994 - Perspektytly rozłłoju agroturystyki u, Polsce.
[v:] Ekologia Wsi.
MateńaĘ III ogó|nopolskiego Forum, Solina 19 - 22Ix |gg4.
.
'"rit
Maciej
PRzEłvozNIAK
Wydzia| Architektury Po|itechniki Gdańskiej
,
PLAN ocHRoNY REZERWATU PRZYRoDY -KĘpł REDŁowsKA''
PnzyczYNEK Do EKoRozwoJU RI,GIoI\.U GDAŃsKIEGo
wsTĘP
Zgcdniez UstawąoOchroniePrryrodyz dna|6października l99l r. (Dz.U. Nr ll4,
493) dla każdego rezerwafu przy'rody sprządza się plan ochrony, zatwierdzany przez
Ministra ochrony Srodowiska, Zasohiw Naturalnych l.rśnictwa. Ustawa nie Zaw|ela
źzadnego uvczegołowienia odnośnie do celów' zakresu teoretycznego i metod sporządzania
planów ochrony rezcrwatów. Najogótńej można stwierdzić, że plan ochrony rezerwatu
olceśladziałania zmierzajacr, do zrealizowania na jego Ńszarze ce|ów ochrony prz}Tdy.
Uwzględruając jako przesłanki rł1jściowezasady opracovrywania planów ochrony
parków narodowych Zawarte w pracy',Plany ochrony parków narodowych.. (1994) i logiczną
kolejnośćproblematyki ,,anal'iza - ocena (waloryzacja) . ksztahowanie i ochrona środowiska''
Zakres treści.'Planu ochrony rezerwatu Kępa Redłowska'' ustalono następująco/l :
ogó|ne informacje nt. rezenvafu (podstawowa charakterysĘka po'lożenia, stosunków
przyrodnicąvcĘ stan wiedzy' ochrona w przeszłościi ocęna jej skuteczności, aktualne i
prognozowane problemy ocluony, ewidencja gruntów),
pz.
i
l.
2.
Struktura środowiska przyrodniczego (środowisko abiotyczne, roślinnośćrzeczywista i
łvkaz gatunków flory, stan fauny, opis taksaqjny lasow),
3. ocena antropizacji środowiska przFodniczego (przejawy puekształcęń, oc€na nafufitlnościvaty roślinnej,stan zdrowotny lańw, ident/ikacja oddziałyrłań zewnętrznych i
potencjalna.
obszarów problemowych),
4'
ogólne i szczegołowe cele ochrony prz1.rody w rezerwacie,
(ekosystemów leśnych, ochrony gafunkowej flory
ochrony walorów krajobrazowych i zagospodarowania furystycznęgo)'
5. operary ochrony przyrody
i
fauny'
6.
Wytyczne do miejscorłych planów zagospodarowania przestrzennego.
Integralną częśćplanu stanowią llulpy w skali l : 5 000, ilustrujące wszystkie podsta.
wowe zagadnienia związane ze strukturą środowiska przyrodniczego i jego ochroną na
obszarze rezerwafu oraz w jego bzpośrednim otoczeniu. są to:
''Ewidencja gruntów'', ''Struktura środowiska abiotycznego''. ''Roślinność
rzoczywista,,,
"Roślinnośćpotencjalna''' ''AntropŁacja środowiska przyrodniczego,', -Mapa przegĘdowa
drzewostanów',, *Ochrona ekosystemów laśnych','.ochrona krajobrazu i zagospodarowanie
turystyczne".
.
]td.
ęraolłania ,,Plarr odrcry rez€fwatu prz}rody Kqra Redłorvska'', l994l95' M. PrzewozriaŁ }ń Buliński
coq T. bóvskĄ G. Szrnytkorr*i' BPirilP -Proe&o'' w Gdansku
Kanęd<l
120
M. PnzpwoŹlrax
OcÓlxA crr.łnłrrERYsTYKA REZERWATU''KĘPA RED{.ott,sKA''
Rezerwat ,,Kępa Redlowska,' utworzono w 1938 .oto * ceix ochrony "...wszelkich
tworów przyrody". Zajmlje on obszar 120 ha i traktowany jest jako rezerwat krajobrazowy,
podlegający ochronie częściowej.Główne walory przyrodnicze rezerwafu to:
o
nafuralny
i
seminaturalny krajobraz nadmorskiej' po|odowcowej kępv wysoczyzny
morenowej.
o
i
pozostałosci seminafuralnych
zblDonych do naturalnych zbiorowisk leśnych,
reprezentowanych przez.. zyzrĄ dtczynę niż'ową Melico-Fagetum' kwaśnąbuczynę niżową
Lusulo pilosae Fagetum
Quercetum petraeae,
i
acydofiln.v
las bukowodębowy (kwaśna dąbrowa) Fago
'
. stanowiska jarzębu vwedzkiego SorDzs intermedia, gatunku podlegjącego ochronie
całkowitej, upisanego na ',czerwoną |istę'' roślinzagroŻonych w Polrce (Zarzyck'l, Sz'e|ąg
t99D.
Spec'vfi kę rezerwatu podlcreślają:
pnłożenie w strefie nadmorskiej, czyli' w ujęciu przyrodniczym' w strefie energetyczno.
materialnego oddziat}rvania morza na środowisko przyrodnicze lądu (Pzewoźniak l99l), z
położenia rezerwafu w strefie nadmorskiej wynika specyfika struktun' środowiska prz.vrodni-
o
czego na jego obvarze, wyrtż'ająca się przede wvystkim dynamiką klifowego brzegu,
progresyłItą i regresy'wną sukcesją roślinnościw strefie brzegowej morza. charakterem
zbiorowisk roślinnych i cechanri klimatu;
o
''śródmiejskie'' uMuowanie na obszarze Gdyni; *ynika z tego znaczua. antropogenigzna
presja otogzenia na rezerrłat, co znajduje swoje odzwierciedlenie w szeregu niekorzystnych
przekvtalceń' a nawet w zniszczeniach środowiska przyrodniczego.
w całej historii rezerwafu ''Kępa Redlowska''' podstawowymi problemami ochrony
pnyrcĘ na jego obszarze pozostawaĘ:
nadmierna penetracja rekrearyjna i powodowane przez niąztiszeeńa środowiska,
użytkowanie częścirezerwatu przez wojsko ze wszystkimi tego, negatyvnymi skutkami,
ńewłaściwagospodarka leśna zniekształcająca fitocenozy leśne.
o
o
o
Podstawowym osiągnięciem prawie 60<ioletniego, formalnego okresu istńenia
rezerwafu jest zachowanie s€minafura|nego krajobrazu zalesionej kępy nadmorskiej i
utrzymańe warunków dla restytucji środou,iska przyrodniczego' mimo bardzo licznych i
zróżnicowanych przejawów jego antropizac.;i.
Srnuxrun.ł ŚnoX)wIsKA PRzYRoDNIczEGo REzERwATU
Rezerwat przyrod-v ',Kępa Redowska'' położonyjest w południowo-wschodniej częsci
mikroregionu flzycznogeograficznego o tej samej nazwie, stanowiącego izolowany płat
wysocz-lrzny morenowej. Od zwartej powierzchni lw1ysl.lr,ryzny Pojezierza Kawubskiego
oddzie|a Kępę RedłowsĘ rozległe obniżenie Redłowskie (r"vs. 1). Uksztattowanie terenu
rezerwafu uykazuje bardzo duże zróżnicowańe, Ędące efek.tem erozyjnego rozcięcia pierwo-
PI-AN ocHRoNy REZERWATU.. -
Rys. l. Fołoźarierczerwau przyrody
''Kępa
Rodounlo'' na tle otoczenia.
t2r
t22
M. kznwoŹtłl.ąx
Ę
powierzchni moreny dennej. Rząba terenu nawią7uje
pod vzględem genetycznym i
morfo|ogicznym, do strery kraw@iowej Pojezierza Kavubskiego, objętej ochroną w postaci
Trojmiejskiego Pa*u Krajobrazowego. Pierwotna powierzchnia morenowa rozporścierała się
na wysokości 60 - 80 m n.p'm. obecnie pozostałościwierzchowiny wysocz}zny występują na
wysokości60 - .|o m n.p.m.' z maksimum 77,4 m n.p.m' w po'łudniowo-zachodniej aęści
rezerwafu. CaĘ. obszar rozcięty jest siecią glębokch do|in erozyjnych o charakterze
wąwozów. Do|iny te' w liczbie dziewięciu, wcięte
nawet na głęboko&l do 40 m. Przy
tne.;
Ę
znaczwch nachyleniach stoków, sięgających 40o, daje to Mrdzo daże zróżnicowanie
uksztahowania terenu
Najbardziej charakterystycznym elementem geomorfologicznym Kępy Redowskiej jest
klif' występljący w ńżnych postaciach rłzdrźcałej. odmorskiej granicy rezerwatu. Dwa
aktywne odcinki klifu subotowicz (1982) określiłjako klif orłowski (kilometry brzegu
morskiego 8l'3 - 8l,95) iklifgdyński.(km 83,l - 83,55). Pozostale odcinki brzegu Kęp
Redowskiej sanowią k|Ę marnve. Średrrie tempo cofańa się klifu aktywnego Kęry
Redłowskiej łynosi do lm/rok (Subotowicz |97|, |982)
Teren rezerwafu jest bardzo ubogi w wod powierzchniowe. Reprezentowane są one
pn'ez je&n' niewielki, staĘ cieĘ przez pię cieków okresowych, jedno małe powierzcłniowo
mokrado stałe i uysięki na klifie. 9abo przepuszcza|ne @łoże z przewagą g|in i ó,ze
'
nachylenia zboczy wptywają na bardzo Ólzy o@łrv powierzchniorły
wody, kóry ioncentru1e
się linijnie w drrach dolin, prowadząp nawet na niektórych odcinkach do *ykwtałcenia
ero{nych koryt. W warunkach przyrodniczych Kępy Redowskiej woda jest podstawowym
nośnikiem mateńi i migracji pierwiastków chemicznych. Pod Ęm łzględem tla obszarze
rezerwatu Weurd.aJą powierzchnie transe|uwialne, w obrębie których dominuje wynoszeńe
rnaterii ku niżej położonym terenom po@rządkowanym. Stanowią je dna dolin, którymi
mateńa dociera do morza'
Na
obszarze rezerwafu "Kępa Redowska' vystęplją fitocenmy reprezentujp
kilkanaście zbiorowisk roślinnych. Do najbardziej rozpowvechnionych należą płary* trzech
zespołów leśnych: Ąznej blrz.yny niżowej Melico-Fagetum' kwaśnejbuczyny rużowej Luzulo
pilosae-Fagetum oraz acibfllnego |asu hlkowodębowego' Zwanego też kwaśnądąbrową
Fago-Quercetum petraeae, a p''e/e wszystkim płaty ich postaci degeneracyjnych. W
rezerwacie lvystęE]ją też' na nnałych powiezchniach, płaty postaci degeneracyjnych innych
leśnych: grąfu gwiazdni cowego Stellaro-Carpinetum i lęgu jesionowoo|vowego
lespo|ów
Circaeo-Alnetun. Na klifie, oprócz układów leśnych na ustabilizowanych stokach. obecne są
teŻ p|aty zbiorowisk inicjalnycĘ murawowych i zaroś|owych, tworzących często mozaikę.
Towarzyvą orre fragmentom las1 który osunął się z wyższych partii klifowych zboczy.
W rezerwacie 'Kępa Redowska' stwierdzono aktualnie 390 gatun&ółł rcślln,repre.zenfujących 72 rdziny. W przevłościpodawano jevcz e 27 b|lzych taksonow, obecrue rue
stwierdzonych, w tym przedstawiciela jednej rodziny więcej. ł'.ąanie flora rezerwatu liq
więc około 380 gatunków i mieszańców z 70 rdzin. Jest to flora u,ybitnie bopĘ jak na ttk
małą powierzcłurię w warunkach niżowych. Wiąze się to zarówno z obecnościąź|rrznych
siedlisk leśnych, jak reŻ zbiorowisk inicjalnych, murawowych i zaroślowych klifu. Istotne
znaąenie ma tu charakterystYczne wzbogacenie flory w pob|iżu k|ifów nadmorskich.
wskaz1wane m.in. dla polski ego wybaeża Bahyku @iotrowska 1977).
t23
P!-AN ocH RoNY REZERWATU...
ANTRoPrzAoA ŚRoDowIsKA PRZYRoDNICZFćo
Podstawowe przejawy antrqńzacji środowiska yz1"rcdniesgo rezerwatu "Kępa
Redłowska'' to:
wydepczyska, czyli tereny ze zniszczonĄ roś|innościaruna, o przekvtałconej strul(uue
mechanicznej g|e|ry; są one powvechne przede wszystkim wzduż górnej krawędzi klilu' na
północnym krańcu rezerwafu przy Polance Redowskiej i uz&uż drogl ograniczającęj rezer.
wat od Ńłnocnego zachodu.
siec dróg i ściezeĘz których dwie mają utwardzoną nawierzchnię,
występowańe obiektów wojskowych i powojskowych, jak betonowe bunlffy' betonowe
stanowiska arty|ełdskie, |ączrue z działami' rorłry komunikacyjne z betonową obudową
ogrodzenie z drucianej siatki, inslalacje o nieznanym pu eznaczeni\
występowanie ko|eltorów kanalizacji sanitarnej (eden) i burzowej'
położeniew rezerwacie dużego parkingu o utwardzonej nawierzchni.
umocnieńe brzegu klifowego betonową opaską brzegową o dugości3l5 n1
znjszczenia powieu chni akĘrłnego klifu w post,aci antropogeńcznych osuwisk i
o
.
o
.
.
o
o
',płaskorzeźb'' .
o
o
o
lokalńe rłystępujące zaśmiecenia i nagromadzenia odpadou
mechaniczne us'kodzenia roślinności,glównie nacięcia kory drzew,
synantropizacja vaty roślinnej, a prz& wvystkim obecność miejscami dominacja
drzew obcych sidliskowo (sosna' modrzew, świerk robinia) oraz występowanie wielu
antropofitów.
OcÓt,xB
i
r
szczncół.own cr'r.n ocHRol.Y PRzrRoDY w REzERwAclE
Dla rezerwatu ''Kępa Redowska'' dormułowano następują€
L ogó|ne
i
cele ochrony przytody:
ce|e ochrony przyrody
l. Zachowanie krajobrazu Kępy Redowskiej, o wyjątkow-vch wańościach estetyczno.
widokouych, reprezentary w*nych dla zalesionej streS nadmorskiej z br.zegiem klifowym
PafrxzeiLa PofudniowobaĘckiego. Ponieważ krajÓraz stanowi zewnętrzny obraz ca|ości
środowiskaprzyrodniczego wraz z procesami i przeobrazeniami budująrych go
jeŚ nie tylko ochrona
ochrona całego środowiska przyrodniczego (ochrona
geokomponentów, podstawowym zadaniem rezerwafu krajobrazowego
walorów widokowych,
rezerwatowa....
I
2. Zachowanie
990).
ale
i zbliżonych do naturalnych zbiorowisk roślinnych klifu i jego
go Wez wysoczyznę morenową oraz stwozenie warunków (la
naturalrrych
zap|ecza, reprezentowane
resĘtucji zbiorowisk przekształconych lń zniszczonych, a także dla resrytucji fauny.
3. Zachowanie i restytucja strukfury i dynamiki środowiska przyrodniczego dla potrzeb
naukouycĘ dydaktyenych i ogólnopoznawczych.
t24
M. hzBwohu,ąx
IL Szczegółowe ce|e ochrony przf,rody
l.
Zachorranie naturalnego charakteru klifu
przyrodniuych.
@
uzgl@m
struktury środowiska i procesów
2'
Z'achołęanie unikalnych zbiorowisk roś|innychzwięulychz k|ifem
aktywnym
oraz ze str€fą przyklifową.
l manrłym
3...Utrzymanie naturalnych drzewostanów oraz restytucja drzewostanów częściowo
lub
całkowicie nieo@wiadających siedlisku.
Restytucja runa i podsątu @ drzewostarrami pzylvracanymi do
stanu nafuralnego.
5. Utrzymanie stanowiska jarzęh vwedzkiego Soibus intermedia, gafunkll nadkiego
na
nafuralnych stanowiskach w Fo|sce, podlepjącego ochronie całkowiĘ.
4
6. Zachowanie stanowisk innych ganmków ioślinpodlegających ochronie całkowiĘ
i
częściowej.
7.
Zachowanie gafunków roślinrzadkich
górskich.
w regionie gdańskim,
zw|aucza gatunkÓw
8. Utrzymanie nisz ekologicznych jak najwiękw ej |laĘ gatunków zwierząt z
ro.znych grup
systematycznych' charakterystycznych dla siedlisk leśnych i klifowych
Pobrze,Ża Południowo-
bdtyckiego.
9. Utrzymańe rezerwafu jako jednego z miejsc odpoczynku paków na południowobaĘckiej
trasie ich wędrówek
l0. Stworzenie warunków dla naukorłych obserwacji proceńw
regeneracji
leśnych i dynamiki proceńw klifowych.
l l. Umożliwienie |udziom zapznania się ze specyfĘ prarody
brzegtem ktifovrlrn.
12. Utrzymanie rezerwafu jako elemenfu osnowy
ekologicznej Gdyń.
stre!
zbio
rowisk
nadmorskiej z
ScztcÓt,owt oPERATY ocHRoNY - wYBRAIYE' ZAGADNIE'NIA
operat ochrony ekorystemów |eśnych
Jak v/ynika z celów ochrony prryrńy w rezerwacie 'Kgn Redowskan,
ochrona
ek9svstemów |eśnych jest, obok ochrony nafuralnego charakteru
klifu, podsawołym
zadaniem zńęanym z funkcjolowaniem rezerwatu. Spońb jej
realaacji zapisano w postaci
veregu ogólnych zasad" przedstawionych poniżej oraz w postaci vc,egołowych
wskazari
ochronnych, zawartych w opisie taksaqyjnym lasu. zarówno
jak i wskazania
ogólne zasaĄ, ,ńłuo
vczegołowe. sformułowano w aspekcie celów ochrony, biorąc-pod
u*agę.
gatunkolvy
qrzew9.stanu' ich wieĘ genezę, zdrowotność, stan *"i*y, budowę i cłiy
techńczne oraz
q/n.am'kę środowiska puyrodnicz€go
(klo i
charakter roślinnoói potencjaln€j.
Podstawowym założeniem zasad i wskazań jest taka ingerencja
w środowisko leśnerezerwatr1
|lb.jej zakaz'
utrz}mać lub wspomoc procesy shlące powrotowi środowiskado stanu
b
zb|iżonego do nafuralnego. Bardzo ograniczony zakres pozyskania
drewna (tylko cięcia
sanitarne Ia niektórych powierzchniach) oraz aą*ę6ę do pozostawienia jak
najwiikweJ masy
organicz.nej w lesie ma wspomóc rest}tucję siedlisk leśnych
oraz ń*..Tć warunki do
Ętowania jak największej liczĘ 9funków (ochrona zasobów genorłych) i osobników roślini
125
PLAN ocHRoNY REZERWATU...
zwierząt. Zródem inspiracji do dormułowania ochronnych zasad gospodarki leśnejw
potencjalna'.
rezerwacie Ęo poró*nanie map "Roślinność
rzeu'.ryista,, i ..Roślinność
Oeólne zasaąY ocfuony ekos.vstemów |eśnych:
Wyklucza się uĄtkowanie rębne na obszarze całego rezerwafu.
2. Zabrania się jakichko|wiek działań techniczneleśnych na klifie, zźlrówno aktywnym' jak i
rnańłym orźlz w jarach i wąwozach.
3. Drzewostany o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem nie podtegają cięciom, z
wl:iątkiem posllszu zagruŻająe,go bzpieczeństwu udostępnionych szlaków turystycznych oraz
posuszu zagaŻająe,go zatarasowaniem dróg moż|iwych do wykorzystania przez straż
pizamą. Drewno pozyskane z tego Ęnrłu na|e4 wzoŚAwić w lesie az do całkowitego
rozkladu.
4. w drzewostanach o składzie gatunkouym niezgodnym z siedliskiem dopuszczalne są
cięcia sanitarne. Ctęciom tym mogą pod}egać Ęlko gatunki drzew niezgodne z siedliskiem.
Drewno pozyskane z tego tytułu podlega usunięciu poza ręZerwat.
l.
5.
i
z
siedliskiem pozostawia się na miejscu. Z|omy i
podle$ją usunięciu poza rezerwat.
6. Z tereill rezerwatu, z wyłączeniem stres klifu naleĄ usunąć następując€ gafunki drzew i
krzewów: kasztanowiec zw.vczajny, topola kąned$sĘ topola mievar{cową topola włosĘ
Złomy
w1rłroty drzew zgodnych
w}'\ilroty drzew niezgodnych z siedliskiem
śńeguliczka i tawrrła van Houtte.a.
.
Zakazuje się pozyskiwania karpiny.
Z'akazuje się prowadzenia zrywki i wywozu drewna sposobami mogącymi spowodować
zniszczerue wierzchniej warstwy gleby, runa i podszytu.
9. Dopuszcza się vtuczne odnowienia lasu gatunkami zgodnymi z siedliskierq rłykonywane
wyłącznie ręcznie, materiałem rniejscowego pochodzenia.
l0. Dopuvcza się jednostkowe usuwanie gatunków niezgodnych
siedliskiem w celu
odsłonięcia młodego pokolenia zgodnego z siedliskiem.
l l. W prz1padku gndacji owadów . szkodników drzewostanów' można je zwa|czac tylko, cdy
zagro*Żone
drzewostany zgodne z sied|iskiem. Spońb zwalczania naleĄ tugadniać z
Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody w Gdamku.
W vczegołowych zasadach zapisano techniczne sposoby restytucji zbiorowisk leśnych.
7
8.
z
Ęą
Operat ochrony getunkoyej nory i fauny
We florze rezerrłatu ''Kępa Redlowska'' stwierdzono 17 gatunków roś|inprawnie
całkowĘ. Są to:
chronionych. osiem spośród nich podlega ochrońe
barwinek pospolliry Wnca minor,
bluszcz pospolity Hedera helix,
cis pospolity Tąxus baccata,
gnieznik |eśny Neottia nidus - ąvis'
o jarząb szwedzki Sorbus intermedia'
kruszczyk szeroko|istny Ęlp acti s he l Ie b ori ne,
pióropusznik strusi Matteuci a struthi opte ri s,
roki 'tik zwyczajny Hippophae rhamnoides,
wawrzfnek wilczeĘko Daphne nczereum.
o
o
o
o
o
o
o
o
126
M. RzEwoŹMAK
.
r
.
o
o
o
o
o
o
.
Gatunki @legające ocbronie częściowejto 9
c€ntauria posp|ita Centauńum erythraea,
taksonów: :':}.ili
':.
kalina kora| owa trĄburnum opulus,
kocanki państwowe Fleli chrysam arenańum,
konwalia majowa Convallańa majalis'
kruszyna pospolita Frongula alnus,
marzanka wonna Galium odoratum,
paprotka zwczajna Polypodium vulgare,
pierwiosnlra lekarska Pńmula veńs,
tur4ca piaskowa (-arex arenańa
Z grupy roślinchronionych na specjalną uwagę zasługuj e jarząb szwe'dzki Sorbus
intermedia. Jest to jedyn}' gatunek we współczesnej florze rezerwafu. który znalazł się na
''czerwonej liście''roślinzagrożonych w Po|sce (zArzyckJ, Sze|ąg |992). Stanowisko na Kępie
Redłowskiej posiada juz bogaą literafuę, a pierwsze wzmianki o nim sięgają stu lat wstecz.
w 1994 roku i na wiosnę 1995 roku przyniosĘ
odnalezienie 26 egzemp|arzy tego gatunku. Dwa z nich to okazałe osobniki drzewtage'
pozostałe to krzerty - od maĘch do średnich rozmiarów. obecność w kilku miejscach "Kępv
Redłowskiej'. skupień młodych osobników jarzębu wwedzkiego, pochodzących z samosiewu,
swiadczy o utrzym}.Iłaniu się stanowiska mimo pewnego regresu popilacji. Jest to
prawdopodobnie kolejny' naturalny, cykliczny etap w jej zycit:,, który doprowadzi do
odmłodzenia i ponownego rozkwifu. Takie c'vkle obserwowano juz na Kępie Redowskiej
kilkakrotnie' informując na przemian o bogactwie stanowiska lub jego zaniku @rowicz 196l i
Poszukiwania jarzęhr vwedzkiego
literatura tam podana).
D|a wzbogacenia zbiorowidr |eśrrych rezerwafu możliwe b}'|o|'y podsadzenie lub
podsiewanie jarzębu vwedzkiego. oczy"wiście musiałoĘ się to odbywać przy. w1.korzystaniu
mateńału nasiennego miejscowego pocho&enia. Z,e wzgLęfuw nauko$ych lepiej jednak
pozostawić tutejszą populacj ę Sorbus intermedia swojemu |osowi' śledzącjej dalszy rozwój
W rezerwacie *Kępa Redowska ochronie gatunkowej podlega ,' 30 gtunków zwierząt,
w wm 27 gatuków ptaków i 3 ssaków. Dla ich ochrony MleżT m. in. wprowadzić czynne
metody ochron.y. fauny (przede wsz1'stkim skrzynki |ęgowe dla f,aków
skrzynki dla
nietoperzy), zaniechać usuwania marttł}.ch drz.ew z rezerwatu i ograniczyć obecność ludzi do
wyznaczonych szlaków.
i
Operat ochrony krajobrazu i zagospodarowania
tu
rystycznego
Rezerwat przyrod-v "Kępa Red|owska' połoŹony jest
w
obrębie terenu zurta.
nizowanego i cechuje się latwą dostępnością a jednocześnie ma tak duże walon' przyrodnicze
lrajobrazowe, ż'e jego \łzmożonapenetracja pnez, |udzi jest nieunik- niona. Dlatego
niezĘdne jest ustanowienie kompromisu między prawnie obowią4ującą funkcją ochronną
rezerwatu i' *ynikającą z realiów, jego funkcją rekreacyjną.
Walory krajobrazowe rezerwatu to przede wszystkim:
wa|or widokowy rozległego, zalesionego wzniesienia. o zmiennym w ciągu roku ko|orycie,
urozmaicającego fzjonomię miasta,
i
o
t27
P!-AN ocHRoNY REZERWATU...
.
piękno krajobrazu nadmorsldego, postueganego w ciągu widokowym morze . plaża - klif
- las; jest to krajobraz o fużej specyfice, rzadki w polskiej strefie nadmorskiej, nie występuJący
innych Ęonach Polski. wyróżńający się najńększym możliwym kontrastem
fizjonomicznym' tj. między lądem a morzem,
w
o
a
przeor. wszystkim zróżńcowanie
z calą ganĘ zieleni liści, przemievanej z bręem sciołki i
interesujący krajobraz wnętrza rezerwatu,
ukształtowańa terenu' piękno lasu"
varościąpni bukóu barwy lasu działają odprężająco na psychikę lll&i, a dobra widoczność
w buczynach stwaua poczucie bezpieczeństwa.
Ponieważ krajobraz stanowi zewnętrzny obraz całościśrodowiska przyrodniczego, dla
ochrony walorów krajobrazo*ych ńezĘdne jest wdrożeńe wszystkicĘ zasad ochrony
przyroĄ rezerwafu.
Ponadto naleĄ m.in.:
o
zachować strefę brzegową morza tj. plazę, klif i ps przybrzeŻnych wód morskich, w
obecnym, seminaturalnym stanie; nie dopuvcza się tu lokalizowania jakichkolwiek obiektów
antropogenicznych, w Ęm budowli hydrotechnicznych stabi|izująry ch bneg;
zachować panoramy widokowe rczelwattu z terenów otaczających,
ńe dogęvczać zabudowy na sąsiadrjących z rezerwatem terenach zainwestowanych
o
o
kubaturowo.
o
ekstensirłnie uŹJtkou'arre tereny z roślinnościąruderalną i zakrzewieniami w sąsiedztwie
rezerwatu tralr1owac jako bezinwesty qjne, z wyłączeniem tzw. małej architektury służącej
rekreacji,
ogrody działkowe w sąsiedztwie rezerwatu przekształcić w ogólnodostępne tereny zielone.
Zr wzĄeĄll na nieuniknioną penetracJę rekreacyjną rezerwatu sformu|owano także
zasady jego zagospodarowania turystycznego w postaci szlaków penetracji pieszej i tzw. małej
o
architektury.
P|an ochrony r€zenł'atu 'Kępa Redlowska'' jest przykładem komp|eksowego
opracowania przyrodniczego o charakterze naŃowo-wdrożeniowym. Realizacja jego ustaleń
wprzęz dzialania techniczno-gospdarcze, organizaryjne i planistyczne (plan kończą
w}tyczne do miejscowych planów zagospodarowania przestrzen- nego) może stanowic
element ekorozwoju regionu gdańskiego.
LITERĄTURA
K., 196l - Ja,ząb szwedzki - Sorbus intermedia @hrh) Pers. w Polsce. ochrona
Pzyr., nr 27, s. 16l - l9l
Denisik Z. (red.), l99O - Ochrona rezerwatowa w Polsce. Stan aktualny i kierunki rozwoju,
1990. Z,ak|ad &hrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN, osso|ineum, Kraków
Piotrowska H. ' |977 - Rola rośIinnościw procesie umacniania wybneża klifowegoMateriaĘ konferencyjne - Pomorskie środowisko przyrodnicze - jego ochrona i
Browicrz
kvtałtowanie, t. 5. Słupski. s.26 - 43
,,Kępa
Redłowska. BPiwP
Przewozniak M., (red.)' |995 - PIan ochron'y rezeruatu przvrody
'Proeko'. ,Gdańsku. l02 s. + opis taksacyjny lasu + 8 map l:5.000
Plany ochrony parków narodowycl,. MoSzNiL. Warvawa. l994
128
M. hzBwoŹm.łr
Przewoźniak M.' l99l - Krajobrazowy system interakcyjny strefy nadnorsbej w Polsce.
Wyd. Uniw. Gd.' Gdańsk.
subotowicz w.' 1982 - Litodynamika brzegów kltfovych wybneża Polsh. ossolineunl
Gdańsk
Zanyck'l K., Sze|ąg Z,, |992 - Czerwona lista roślinnaczyniowych zagrofonych w Polsce
|w:l Z'arryckl K., Wojewoda W., Hęinrich Z. (rd.) - Lista roślinzagrożonych w Polsce
(vyd. 2).InsBĄrt Botańki PAN
Jerzy SOLON
IrstJńut Geogralii i Przcrtrzennego Zagospodrrowrnie PAl\' YYmzewe
ANrRoPoGEMCZIYE zMIA.I\.Y RÓżNoRoDNoŚo BIoLoGIczI\tFJ w
KRAJoBRAZIE RoŚLINI{YM (NA PRZYIG,ADZIE FRAGMENTU DoLIl.Y NARWI
w oKoLrcAcHTYKocrNA)
Wsręr
Różnorodnośćvaty roś|innej w obrąbie krajobrazu (regionu) jest zjawiskiem
złożonym. Można ją schematyczńe podzie|ić na trzy g|litw zjawisk. Pierwsza grupa obejmuje
różnorodnośćflorystyczną (gatunki' formy życiowe. grupy eko|ogiczne etc.). Odpowiada to w
przybliżeniu różnorodności flor lokalnych. Grupa drug obejmuje charakterystyki syntetyczne'
które są podstawą liczbowego opisu różnorodnościkrajobrazu. W tym ujęciu różnorodność
ozlnracza fizjonomiczne, ekologiczne, geograficzne i, co najważniejve, syntaksonomiczne
zróżnicowanie fitocenoz na danym obszarze. ważnym elementem z tej gruW charakterystyk
jest ogólna |iczba płatów (fitocenoz). Trzecia grupa charakterystyĘ która wpływa na
różnorodność krajobrazu. bvczy uporządkowania przestŻennego fitocenoz, zńżnicowania
ich ksztahu i wielkości, stopnia skomplikowania grańc i |iczĘ sąsiadujących płatów oraz
kontrastu (fizjonomicznego, syntaksonomicznego i użytkowego) między są5iadującymi patami
(Solon 1994).
Poszczególne aspeĘ różnorodnosci biologicznej w krajobrazie są w znacznym stopńu
nieza|eŻne od siebie i oczy-wifuie nie są adĄty'vme. W różny spońb reagują rórłniez na
wszelkie czrnniki antropogeniczne. Jest to vczególnie wynrźne' gdy porównuje się zmiany
różnorodności obiektów należących ó różnych poziomów organizacji prą'rody.
Celem prac'v jest przeanalizowanie wpływu antropogenicznych zmian siedliskowych
zmian Ęttkowania ziemi na wybrane e|ementy różnorodności vaty roślinnej Praca ma
i
chankter przyczynkouy, edyż drlrtyczy wybranego, niewielkiego obezaru doliny Narwi,
niemniej jednak prezentowane za|eżnościmają charakter bardziej ogólny i reprezenfują
zjawiska powvechnie
wysęp{p
w
puyo&ie.
MATERIAŁIMEToDA
Podstawą przeprowadzonej analĘ jeśopracowanie wykonane w maju 1990 roku w
ramach umorły |/9o zawarlej mi@y wcisR UW i Urzędem Wojewódzkim w Białymstoku.
Kierowńkiem ca|ego projektu ĘłJ.R. ol@ki. Opracowanie dotyczy obszaru o powierzchni
około 10 km2, położnego w prawie całkowicie zmeliorowanYm fragmencie do|iny Narwi, na
północ od Tykocina. W trakcie bodań t€renowych wykonano 93 zdjęcia fitosocjologiczne,
lctóre (wraz
obrerwacjami terenowymi) stanowiĘ podstawę do analĘ lokalnego
z
zróżnicowańa ł'pologicznego roślinnościrzeczywisej
i
lokalnej. Podslawą urykonania mapy roślinnościrzeczywistej
oszacowania charalileru flory
Ęo kartowanie terenowe na
II
r
130
J. SoroN
I
I
I
I
I
I
podkładzie panchromatycznego zdjęcia lotnicze goz 4.lo.|987 r., pm,i@orcgo do skali ok.
l:5000 (podkład zdjęcia lotniczego *ybrano z konieczności, z powodr braku aktualnej mapl
topograficznej w skali l:5000 lub 1:l0 0o0). IGrtowanie wykonywano techniĘ marszrutową
p|zy gęstości transektow od 3 do 7 km na l km2 powiezchni, w za|ężnościod stopnia
dostępnościterenu i skomplikowania strukfury przestrzennej roślinności.Stereoskopowa
ana|ua zdjęś|otniczych, w skali l: 5 000 i l:l0 000, umoż|iwiła w niektórych prz1padkach
bardziej precyzyj ną delimitację jednostek.
W celu określenia ogólnej charakterystyki zmian roślinnościporóv*nano stan istniejący
w 1990 roku ze stanem z 1975 roĘ cz.vli z okresu przed me|ioracją. Wykorzystano prry t'vm
opracowanie Faz|ejew i Gawrońskiej (l98l). w sklad opracowania, obejmującego ponad 75
km2 do|iny Narwi, wchodzi mapa roślinnościrzeczywistej w skali l: zs óoo, wyń"ana głównle na podstawie inteĘretacji zdjęc lotniczych. Różna skala metoda wrykonania obu
opracowari, a @ za wm idzie' również odmienna vczegołowość,spowodowaĘ konięczność
znacznego uprovczenia typo|ogicznego ujęcia zbiorowisk roślinnych genera|izacji prze-
i
stu ennej
roślinnej.
i
przy omawianiu wpły$u oddziabrvań antropogenicznych na przemiany vaty
Zgcdnie
z podziałem flzycznogagraficznym Polski (Kondracki
1988), ana|izowany
teren obejmuje fragment Kot|iny Biebrzańskiej. Niejasna jest kwalifikacja omawianego terenu
z punktu widzenia regionalizacji geobotanicznej. Na podstawie analĘ przestrzennego
zróżńcowania roś|innościpotencjalnej Faliński (|972) ttwuŻa, że całośćterenu leŹy poza
Działem Połnocnym. Matuszkiewicz (1980), stosując zbliżone kryteńa, ale korzysĘąc z
szerszego mateńaĘ za|icza ca|ośśterenu do Dziafu Północ nego. hliż'one stanowisko
zajmował Szafer (|972), zdańem kórego teren |eŻący na połnoc od lirui Nieciece-Tykocinz|otoia wchodzi w skład Krainy Biebrzańskiej Działu Połnocnego. Również w ostatnio
oplb|ikowanej re$ora|izaĄi geobotanicznej Polski (Matuszkiewicz 1993), oko|ice Tykocina
naleĄ do Dziafu Połnocnego. tworząc @okręg w ramach Podkrainy Biebrzańskiej Krainy
Połnocnopodlaskiej.
Gno nor.łmczN.Ą Ą\.ALIZA
zlllnN RośLINNoścr
W dolinie Narwi
Yrystępowały
rra odcinku Tykocin - Góra w |975 r., czy|i przeA melioracj4
prze& wszystkim: (a) łąki ze zwięku Molinion, @) zbiorowiska turzycowe Ze
związku Magnocaricion. (c) Phragmitetun' (d) clycerietum maximae, (e) Acoretum calami.
ł''ąkl ze zsviązkl Molinion przewetŻĄ w południowej części do|iny, w sąsiedztwie obecnego,
nowego, glównego koryta rzeki, oraz w częścizachodniej. ZajmołłaĘwilgotne gteĘ torfowe,
ubogie w związki źu otowe. W zaleznościod warunków eko|ogicznych i sposobu uż}'tkowania
łykazyrvaty zróżnicowanie na kilka jednosteĘ z których najwazniejve to Molinietum
medioeuropaeun (niewypasane i nienarłożone, jednokośne łąki, wykazujące zróżnicowanie
na kilka podzespo|ów) i Junco-Molinietum (wypsane, rłystępujące na przesuvonych tor.
fach). Zespoły ze zwiękl Magnocaricion zajmowały prawie całą Ńłnocną częić doliny,
między Morusami i Górą a w innych rejonach występowały sporadycznie. Na podstawie
znajomości dzisiejvego stanu roślinności,a w vczególnosci rozmieszczenia. sporadycznie
występujących na zmeliorowanych łąkach' zbiorowiskotwórczych gatunków turzyc, a takż'e
uwzględniając stosunki wodne występujące w innych, niezmeliorowanych fragmentach
13l
AN'rRoPocEMczNE zMIAt{Y...
doliny, można przyjąć, że w |9,| 5 r. najwiękwą powierzchnię zajmowało Caricetum gracilis,
znacznie mniejvą Caricetum elatae, a inne zbiorowiska zwią.zku Qn.in. Caricetum rostratąe,
Caricetum paniculatae i Caricetum paradoxae) występowały bardzo rzadko. Phragmitetum,
czyli vuwar trzcinowy, twouył rozlegle płaty przy brzegach rozlewisk Narwi na połnocny
wrchód od T1'kocina, a sporadycznie rłTstępował talge w innych miejscach. W obrębie
zespotu można było wyróżnić dwie odmiany: wodną (\łystępljącą w óębie zbiorników wo&
nych, bardzo ubogą florystyczńe i z udziałem gatunków kJasy Potamogetonetea i Lemnetea)
oraz bagienną (spotykaną na powierzchniach zalewanych przez większą częśćroku), nieco
bogatvą florystyczńe i charakteryzującą się sporadycznym udziałem gatunków zwiąłku
Magnocańcion, kJasy Scheuchzerio-Caricelea fuscae, a n^wet Molinio-Arrhenathereteą.
Glvcerietum maximae dominowało w przykorytowej częścidoliny, glównie na południe od
miejrcowości Góra, a w innych miejscach występowa|o sporadycznie. Zajmowało siedliska
stosunkowo Ż1zne, o zmiennym uwilgoceńu w ciągu roku i @dawane okresowym za|ewom
wód powodziowych. Acorelum calami lworz.,yło stosunkowo niewielkie, zwarte powierzchnie,
zwięane z rozlewiskami na północny wschod od Tykocina.
W
od 1975 do 1990 roku roślinnośćanalŁowanego terenu ulegla c!ębokim
zwiękl Molinion zanik\ całkowicie, a na ich miejscu' oraz na miejscu
więkvości arahl Glycerietum maximae i zbiorowisk ze zułiąil<l Magnocaricion powstaty
okresie
przemianom. Łąkr ze
podsiewane i uprawiane łąki wielokośne, najczęrciej z dominac1ą A lopecarus pratensis i Poa
pratensis. Częsc tych nortych łąk u|egla nawet degndacji w uyniku nadmiernego uzytkowania lub błędół w uprawie. Na najsilńej osuvonych gruntach mineralnych zaczęĘ Śę
rozwijać zbiorowiska muraw piaskorłych' ręrezentująrych obecńe kilka zespołów w różnych
fazach rozwojow1.ch, Znaczna częśśpłatów Phragmitetum i Cańcetum gracilis, oraz niektóre
powierzchnie Glycerietum maximae, u|egł-v degndacji w wyniku przesuveńa. Przejawia się
to obecnie m.in. zmiegeniem ilości gatunków dominujących, obniżeniem ich z}votności oraz
wkraczaniem gatunków łąkowych i/lub ruderalnych w obręb zbiorowisk. Proces degradacji w
wyniku przesuszenia dotknął najsilniej Phragmitetum' Zanlkła postać wolta tego zbioro.
wiska, a częśćposlaci bagiennej przekształciła się w postac zdegradowaną' w któĘ na
murwejącym tońe masowo rozwija się Urtica dioica (tab. l) Całkowicie zanikły dtlłe płaty
Acore|um calami. atrr,nte zbiorowisko to występlje wyłączńe w pos&lci rzadko rozlzłrconych. kilkumetrowych plam' w obr$ie innych układów szuwarowych i turzycowych.
Równie istotne zmiany nastąI'lły w obębie składu floryst-vcznego povczególnych fitocenoz.
Na miejrcu fubrze w-vkvtałconych, w więkwości typowych, zbiorowisk roślinnyclr,powstały
płaty o zmierulym składzie florystycznym' W ich budowie biorą udział gatunki reprezentujące
kilka wyraźnie odmiennych grup syngenetycznych i ekologicznych. Można je umownie
okręślićjako: (l) gatunki oportunistyczne' czyli pozostałościpo wczesniej występljących
zbiorowiskach (np. furzyc€ w zbiorowiskach łąkouych)' (2) gatunki świadomie wprowadzone
przez człowieka (np. Alopecurus pratensis i Poa pratensis)' (3) gatunki jednorocznych
chwastów (np. Capsella bursa-pastoris i Arabidopsis thaliana)' osiedlającł się na każdym
dostępnym miejscu' (4) nowe gatunki zbiorowiskotwórcze (np' Festuca ovina na miejrcach
suchych), dla których melioracja stworzyła nowe lub znacznię rozszerzyła poprzednie areały
dostępnych siedlisk. Niezrównow:rżony skład florystyczny jest wynikiem jednoczesnego
zachodzenia killu typów procesów, prowadzących w rozbieżnych kierunkach. lvIożna je ująć
nasęp{ąpo:
t32
J. Sor.oN
Tabela l. Zróżnicowanie qkładtl gatunkgrł/ggo Phragmitetum australis w zalezności
od kierunlnr i
Ct. i D. dla
Phragmites cornmrmis
Carex ńparia
Glyceria aquatica
Ęuisetum limosum
Phalaris arundinacea
Carex hudsoni
Carex rostrata
Ranrmculus lingua
Rumex hydrolapatum
Iris pseudoaconrs
Carex gracilis
Galium palustre
Poa palustris
Rorippa amphitńa
Alisma planlago-aquatica
Carex acutilormis
Ch. i D. d|a Mo|inio-Arńenrther€t€a
Lytbrum salicaria
Synphyhrm officinale
Lychnis flos-cuculi
Filipendula ulmaria
Cirsium palustre
Valeriana offrcinalis
Inne
Solanrun dulcamara
Calystegia sepium
Uńca dioica
Comarum palustre
Calamagrostis neglecta
Carex canescens
Thelypteris palustris
Cirsium arvense
Ranunculus repens
śosrrnkou'o dobrze w1'ksaałwlą ale nieco przesuszorre; zdjęcie nr 3 . óiorc'
wisko sihie zdegradorłan€ n8 prz€suszorrym i mursĄącym tońe; zdjęie t 4 - óiororłisko roa,vijające się w kienmku
wilgotnydl łąk z ęl€n€ntami torfowiska niskiego.
objaśrieoia: zdjęcie rrr l, nr 2
133
ANTRoPoCEMCZNE ZMIANY.,.
-
btyczy przede wszystkim zbiorowisk turzycowych na obszarach ze
zmienionym reżimem wodnym oraz intensywnie wypa'sanych powierzchni leśnychi
a) d€generacja
murawowych. Proces degeneracji w wyniku przesuveńa dotknął najsilniej Phragmitetum.
ZanjtJra postać wodrra tego zbiorowiska, a eęśńpostaci bagiennej przekształci|a się w postać
zdegradowaną w której na murvejącym torfie masowo rozwija się Urtica dioica'
b) sukcesja wtórna rekreaĘwna, najczęściej pnf.ł)iega w miejrcach suchych i odłogach, choć
także btyc.zy pewnej częścizbiorowisk zaroślowy.ch i leśnych;
c) sukcesja wtórna' kreaĘwna na silńe zmieńonych siedliskach, dotyczy przede wszystkim
nafuralnego rozwoju zbiorowisk trawiastych na murszejąrym tońe;
d) juwenalizacja i monotypizacja występ'ącć glównie na podsiewanych łąkach.
Poza portyżvymi zmianami, które w więkvościmają charaller reglesywny w
aspekcie ekosystemowym (zmniejvańe bogactwa florystycznego płatów, obniżeńe stopnia
ich homeostazy, stabilności i o@rności na czynniki zewnętrzne), jak i krajobrazowym
(obniżanie różnorodności powierzchniowej roślinności,upravczanie kształtu i geometryzacja
grańc płatów, rozluźnienie zwią7ku międz-y roślinnościąa siedlislrjęm, natomiast wzrost
zależnościod czyrrników antropogenicznych), obserwuje się takŹe progresywne zmiany w
krajobrazie roślinnvm. NaleĄ do nich m.in' powstańe znacznej liczĘ nowych (tn razie
niewielkich) pła!ów Salicetum pentandro-cinereae, nie Ęlko w najmniej przekszta|conym
ofuzarze na północny wschod od Tykocina, ale również w pozostaty.ch
Ęonach użytkowanych
jako łąkl Nowe powierzc|nnie Salicetum pentandro-cinereae zaczynają zajmować wilgotne
obniżeńa' pozostałe po starorzegzach oraz niektóre fragmenty kana|ów melioracyjnych' W
podobnych miejscach rozwijają się ponownie niewielkie pła\ Caricetum gracilis oraz
Glycerietum maimae. To ostatnie zbiorowisko jest szczególnię pospolite w obrębie kanałów
melioracyjnych. Zbiorowisko Salicetum tńandro-viminalis, stosunkowo rzadkie poprzednio,
lvystęElje obecnie rłzdłużprawie całego. nowego kor}ta Narwi. Szczegołowa analiza
prueŚrz ennego zr,t|zńmlwanja roślinnościrzecz5,wistej umożliwia wyróżnienie gzterech
obszarów, ńżniących się dominacją powierzchniową i sposobem rozmieszczenia w
przestrzeń określonych typów zbiorowisk. Wyńka to z różnic siedliskowych oraz rodzaju i
i pociąga za sobą różnice w ogólnym stopniu nafuralności i
przyrdniczej
terenu. Nalezy Zazn^czyć, że choc zawgnalizowane różnice
cenności
prz estrzenne Ę rł"i'rźune, to granice między povczególnymi obszarami mają charalftr
intensywnościantropopresji
umowny' twouąc w istocie strefę pzejściową.
Pierwszy obvar obejmuje teren położony na zachód od vosy Tykocin-Knyvyn'
sięcający do Nereśli. Przewazają tu siane łąki z dominacją Poa prdtensis oraz Poa pratensis i
Alopecurus pratensis. W pobliżu kor}ta Narwi spotyka się płaly z uLdzial€m Arrhenatherum
elatior. Cańcelunt gracilis, Phragmitetum i Salicetum pentandro-cinereae, k|óre nie zajmują
większych powierzchni. W częścipółnocno.zachodniej tego obszaru występują m|odniki
sosnowe (z udziałem świerka) i towarzyvące im różnego rodzaju murawy piaskowe. ogólnie
tego ob6zaru ma w puelł'ażając} m stopniu charakter antropogerzecz biorąc, roś|inność
jest stosunkowo młoda i niezrównowaŹona dynamicznie.
ukladów
nieny, a większość
roz|ewiska dawnego koryta Narwi, leżące na połnoc od
obejmuje
Drugi obszar
Tylko z tym obszarem zwięane jest występo\\ anle
ich
najblizszym
otoczeniu.
Tykocirra i w
patów
angustifoliae, Glycerietum maximąe i Cańcetyn
Typhetum
dobrze vykwtałconych
gracilis. Wyzej wymienionym zbiorowiskom towarzyszą duże porryierzchnie zajęte
pą
I
134
J.
Sorol
bagienną pstać Phragmitetum oraz Salicetum pentandro-cinereae i z&,grabwane formy
Salici-Populetum. Zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe są nieliczne' choc widoczne w
krajobrazie. W obrębie tego obszaru pnewźają zbiorowiska o charakterze zbliżonym &
naturalnego. tworząc interezującą mozaikę krajobrazów. Jednak i tu można napotkać
miejscami p|aty znaanlte odkształcone w wyniku zmiany stosunków wodnycĘ a nawet
zbiorowiska *ybitnie antropogeniczne, w tym ruderalne (rys.1).
1m 2ffi 3W 4m 5m
7m 8I 9f 10=
|m lzŹZ lsN 14l_l
6[.^-Ę
500m
Rys. l. Roślinnośćrzeczywista niezmelioroqlańego fragmentu doliny Narwi.
| - Pragmitetum australis, postać dobrze wykvtałcona: 2 - Cańcetum ńpariae;3 - Phalańdetum arundinaceae; 4 - Caricetum piracilis; 5 - Glyceńetum maximae; 6 - Typhetum
angustifoliae;7 - Cańcetum rostratae; 8 - Salici-Populetum;9 - Salicetum pentandro- cinereae; I0 - zarośla wierzbowe o charakterze przejściowym nl$lzy Salicetum triandro-viminalis i
Salicetum pentandro-cinereae; || - Arhenatheretum medioeuropaeum, pstać dobrze wy.
kształcona; |2 - Arrhenatheretum, kadhlbwa postać z dominacją Llrtica dioica; |3 - LotioCynosuretum; 14 - wody.
135
ANrRoPocENtczNE ZMIANY...
Tzeci obezar ograniczony jest od Ńłnoc'v drogą łączącą miejscowości Morusy i Góra'
a od południa, począ&owo drogą na grobli, a następnie linią biegnącą w kierunku południo}vym. w obrębie tego obszaru dośćduzą ro|ę odgrylvają tereny pozadolinne. zajęte elównie
przez p|a uprawn€, zabudowę i zbiorowiska leśne ze zlilul,ązka Dicrano'Pinion w różnych
fazach rozwojowych. W częsci dolinowej przeważają łąki siane z dominacją Poa pratensis'
i Alopecurus pratensis Ędz tylko Alopecaras pratensis. Na miejrcach
zuchvych rozwijają się różne postacie muraw piaskowych. Jedynie na tvm obszarze spotyka
się trzy niewielkie powierzchnie grądów' z krórych kzŻda reprezentuje inne stadium degeneracji w tyniku vry'pasu. ogólnie biorąc jest to obszar o roślinnościnajsi|niej przekwtzr|conej w
uyniku świadomego oddziaĘrłania człowieka, tj' wieloletniej upra$y roli na terenach
pozadolinnycĘ intensyrrnych zabiegów pratotechnicznych w zmcliorowanej częścidoliny i
intens}'\łnego vr1'pasu niektórych pańii ląk i zbiorowisk |eśnych. Trzeba jednak zaznrcyć, żrc
Poa pratensis
w części pó|nocno-zachodniej tego obszaru' nad kanałem melioracyjrrym biegnąrym korytem
staroŻecza. regeneruje się leśna roślinnosc łęgowa.
CzwaĘ obszar, położony między obszarem drugim i trzecim' ma charakter pośredni,
choc spotyka się również ukłaĄ specyficzne. występują fu przesuszone postaci zbiorowisk z
klasy Phragmitetea. w składzie floryĘcznym podsiewanych ląk nieco częściejwystępują
e|ementy Molinietalia
Magnocańcion' dośćbujnie rozwijają się zaroślaSalicetum
penlandro-cinereae, Tyko na t}Tn terenie można spotkać młodociane, ale przcsuszone i przez
to d€generujące postacie Sphagno-Alnetum oraz zwiększony udział gatunków torfowisk
niskich, }łystępująqvch w różnych zbiorowiskach. Jednocześnie w tym rejonie występują
najczęściej zdegradowane postaci zbiorowisk łąkorłych z dominacją Arabidopsis thaliana i
Urtica dioica. ogólnie biorąc, na rym obszarze najltyraźniej pn;eja**iają się procesy
degeneracyjne' zrctrcdz'ąc* w ńiorowiskach roślinnych w vryniku zmiany stosunków
wodnych (rys. 2).
i
ZMIANY RÓżNoRoDNoŚcr szATY RoŚLINNE.I
Bogactwo flor1'sty'czne tercnu wyraźńe rvzrosło z ok. l80 gatunków (wartość
vacunkowa) do ponad 250 gatunków. Tej' na pierwszy rzut oka, pozytywnej tendencji
towarzyszyły liczne zjawiska negatywne. Przede wvystkim znaąak spada liczba gatunków
rzadkich' chronionych i slenotopo\łych, natomiast silnie lłzrosła liczha gatunków
kosmopo|itycznych i ruderalnych. Po drugie, zmniejszyĘ się różnice floryst-vczne między
zbiorowiskami należącymi do różnych grup. w 1990 roku, w zbiorowiskach z klasy
Phragmitetea i Scheuchzerio-Caricetea zaĘestrowano obecność80 gatunków roślinnaczy.
niowych, w zbiorowiskach k1asy Molinio.Arrhenatheretea - 76 gtunków, a w zbiorowiskach
i rói.nych fitocenonach o charakterze przcjścio.
rłym - l00 gatunków. We wszyŚkich tych ztlńorowiskach łągnie rłysĘliłojedynie l78
z klasy Sedo-ScIeranthe|ea, Nardo'Callunetea
gatunków.
Wskaz
turzyco*ymi
nik podobieńswa florystycznego między zborowiskani szuwarowynri i
a zbiorowiskami lęgowych i zabagnionvch lasów i zarośli wynosił 0.53'
natomiasl mi@zy zbiorowiskami vuwarowymi i zbiorowiskami łąkowymi ok. 0.45. Wartości
te są rvyraźnic }ł}.ższe w porórvnaniu z terenami o nzszej presji antropogenicznej (tab. 2, rys.
3). Zmiany {*p.florrstyc'nego f;6ęop spowldowĄ znaczne zwiększenie różnorodności
t36
J.
Sot.oN #Ą.
I
I
lffil 2ffi ffi
6f
,W
4Ę 5N
a%i4 sl-alill rof-l
Rys. 2. Roślinnośćrzeczywisra zmetiorowanego fragmenfu do|iny Narwi.
| - Pragmitetum australis, postać dobrze wy'kvtałcona: 2 . Pragmitetum australis,
pstŃ,
puesuszona]3-Cańcetumgracilis;4.Salicetumpentandro4inereae.'5-zbrorowiska
kadubowe ze zwięku Calthion; 6 - zbiorowisko kadłubowe ze zwięku Arrhenatheńon,
postac Z udziałęm gatunków właściwychdla Phragmitetalia; 7 - Arhenatheretum
medioeuropaeum, postać dobrze wy.kwtałcona. 8 - Anhenatherelrrrz, kadubowa postac
z
dominacją Urtica dioica |ub Arabidopsis thaliana;9 - zbiorowisko kad|ubowe z ktasy
Sedo-
Scleranthetea' postać z dotnnagąAgropyron repens.' l0 . wody.
Ępo|ogicznej rorś|inności.Na miejscu ok. 20 Ępów układów (głównie w randze zespołów),
powstało 50 fitocenonów l-okalnycĘ z cze$o 35 reprezenĘe roślinność
zielną należącą
zaledwie do 8 zwią4ków
i
17
zespołów (tab. 3).
Dysxusl.ł | wN tosKl
w wyniku me|ioradi róznorodność szaty rorślinnej w obębie krajÓrazu do|iny Narwi
uległa da|eko idącym i różnokierunkowp zmianom, widoczn}rnw obęfue: (a)
flory loka|nej.
@) składu gatunkowego zbiorowisk, (c) zestawu fitocenonów |okalnych i
'
1a;
upo.,ąoto,"ania
t37
An'rnopoonuczNE
zr,flAl.t^r...
Alnion glutinosae
Phragrnitetalia
Sędo-Sclerarrthetea
Mol. -Arrhenather
Vaccinio-Piceetea
Querco.Fągetea
irrrttttTT
l
Rys. 3. Dendrogram podobieristrła skłaól florystycznego zbiorowisk rorślinnych z r1iznych
grup fitosocjologicznych (podobieristrło mierzono wskaźnikiem Czekanowskiego; dendro'
gram skonstruowano metodą Warda).
Tabela 2. Podobieristwo składu zbiorowisk roślinnych z ńżnych grup fitosocjologtcznych
mierzone wskaźnikiem
)
Alnon glutinosae
I
5
Sedo-Scleranthetea
1.00
0.45
0
0.41
3
Molinio-Arrhenatheretea
3l
0.17
2
o.r7
0.l9
6
0.17
3
0.31
4
1.00
0.31
0.45
1.00
0.f5
4
Querco-Fagetea
0.
0.31
0.41
0.21
o.25
o.27
0.46
1.00
o.27
0.34
053
o.2l
0.#
0.ll
0.34
1.00
0.10
0.10
1.00
Lp.
I
5
Vaccinio-Piceete
t9
o.t7
6
Phrag,mitetalia
0.53
Tabela 3. Stopień fragmentacji terenów
Liczba tyńw zbiorowrsk
Liczba płatów
Różnorodnośćpowierzchniova*
0.ll
o powierzchni 0.58 hn2
Fragrnent niezmelioronanv Fragrnent zrn€liorowanY
l3
7l
2.ffi
łRóżnorodnośćpovienchniową liczono wskrźnihem Shannona postaci:
9
lil
2.371
H:-Ęilog2pi.
przestuennego zbiorowisk roślinnych.
W obrębie |<aż'&,go, analizowanego oddzielnie, niewielkiego obszaru' gzeważają
zmrany regresFvne, prowadzące do obniżenia różnorodności vat'v roślinnejw aspekcie
florystycznym (ujednolicanie wartościwskaźnika bogactwa floryĘcznego między różnyni
patami oraz uzrost podobieństwa florystycznego mi@a nimi), fitocenotycznym (zanik wielu
zbiorowisk ,zadkich' obniżenie slopnia homeostazy, stabirnolści i o@rno&:i na czynniki
zewnętrzne), a także krajobrazowym (obniŹańe ńżnorodności powierzchniowej roślinności,
upravczanie kształtu i geometryzacja granic płatów, rozluznienie zwipku mi@y
roślinnościąa siedliskierą natomiast wzrost za|eŻnorfui roś|innościod czynników
antropogenicznych)' któryrn towarzyszą tylko niewielkie tendecje progrcs}nvne (np. wzrost
różnorodności Ępo|ogicznej i powierzchniowej w *yniku powslania znacznej |iczĘ norł'ych
niewielkich ptatów &tietun pentanóo<inereae).
T3E
':/-ĄF.{ J.
SoLoN nłl '.
Warto podrreślić'że zacllrfząe zmiany nie są niczym wyją&owym i odpowiadają
ogólnym trendom zmian, które zachodzą M obszarze meliorowanych dolin. W vczególności
doty y to zmian bogactwa gatunkowego w pośzczególnych p|atach. Wcześniej wykazano
(Kostrowicki, Rm-Zielińska, Solon
l99l), że w okolicach Pińczowa, w dolinie Nidy'
Ępr zborowiska towarzyszyĘ zmiany bogacrwa florystycznego płatów, w szczegó|ności wzroŚ liczĘ gatunków w płatach wcześńej stosunkorło ubogich (np. prz}' sukcesji
kreaĘwnej d Phragmitetulz do łąk ze zwięku Calthion rnroślieĘ gafunków o ponad 30
%, pr,ł przejściu zdegradowanych łąk ze zlt'iązku Calthion w łąki ze związklt Arrhenatherion
wzrost liczĘ gatunków o ok 30 Yo oraz przy przejściu zdegradowanych łąk ze zwipku
zmianom
o ok. 40 %). Natomiast' w przygatunki,
następował częso spadek ich
padku zbiorowisk począ&owo bardzo bogatych w
ze zwięku Caricion
niskich
liczĘ (np. w przJrpadku sukcłsji od żyznych tońowisk
wynosil
ok. 50 7o).
ten
davallianae do łąk podsiewanych ze zwią.zku Calthion spadek
qrłego
znaczrie
wyraźniejszy
terenu
wańo jednak podkreślić, że przy |ącznej ana|izie
się m.in.
wyrłŹa
który
poziomie
krajobrazowym,
jest wzrost różnorodnościroślinnościna
cznej
oruz
i
syntaksonomi
fizjonomicznej
zfta(Ź]nym wzrostem kontrastowości eko|ogicznej,
jednostkę
powierzchni.
wyraźnie wyzvą liczĘ patów na
Szczegołowa analiza zmienności charakterystyk różnorodności powierzchniowej flory i
Molinion w łąki ze zwią.zku Calthion wzrost liczby 9tunków
roślinnościumoż|iwia rłyróżnienie trzesh zakresow wielkościowych (easowych i
przestrzennych), które zgdnie z koncepcją H.R. Delcourt i P.A. Dclcouń (1988)' tworzą
hierarchiczną strukfuĘ obejmującą.
obrębie każdego z wymienionych zakresow }vystętrlją swoiste dla nich,
charakterystyczne procesy biologiczne, struktury roślinne i dynamiczne czynniki
W
środowiskowe. Różnią się one również czasem potrzebrrym, aĘ zintegrować, zinterpretować i
przetworfyĆ syenaty dochodz ącśz zewnątrz, przd zamianą ich na informację (Acker 1990'
Muller
1992).
Pierwvy zakres obejmuje wymiar przestrzenny do ok. l km,. W jego obrębie różnorodnośćpowierzchniowa roślinności,przd i po melioracji, jest zbliżona, a różnorodność
florystyczna po melioracji ńeco więkva.
Drugi zakres odnosi się do wymiaru przestrzennego od ok. l km' do ok. l00 kn.. Przy
ana|izie w t€j skali okazuje się, że zarówno różnorodność roślinności,jak i różnorodnośc
(bogactwo) flory lokalnej, są po melioracji wyraznie *fższe.
Trzeci zakres oĘmu1e powierzchnie do ok. 500 km,. zasadą jeŚ' że wszelkie silne i
powierzchniowe oddziałrłania antropogeniczne powoórją w tej ska|i, wyraźne zubożenie
różnorodnosci przestrzennej (a często i Ę'pologicznej) roślinności,przy cz1m czasami liczba
typów pozostaje
Z
bz
zmjarl, a|e zmieniają się proporcje powierzchńowe.
wyróżnieniem odpowiednich zakresow czasowo-pŻ estrzennych wiążą się liczne
1990, Muller 1992). Do najważniejvych z
nich należy między innymi: (a) stosowanie różnych jednostkowych prl'edzia|ów czasorv-Ych
dla oceny wptyvu oddziaływń antropogenicznych; o) koniecznośćwykorzystania innych
zmiennych do opisu podobnych procesow, a w vczegó|nosci wybór inn1ch obiektów podstawowych dla opizu rÓżnorodności.
konsekwencje teoretyczne
i praĘczne (Acker
stff
139
ANTRoP(rcEMczNE zMIAt{Y..
LTTERATURA
Acker S.A., l9X) - Vegetation as a component of a non-nested hierarchy: a conceptual
model. lovnal of Vegetation Science 1, s. 683690.
Delcourt H.R., Delcourt P.A., 1988 - Qaaternary landscape ecolog,t: Relevant scales in space
and time. Landscape Ecologr 2, l, s. 2344.
Faliński l.B., |972 . Potencjalna roślinnoścna|uralna Wysoczyzny Bielslriej. Matsr. 7'zkf.
Fitosoc. Stos. UW, Warszawa-Białowieża.
Fazlejew A., Gawrońska
l98l - Zbiorowiska łąkowe i szuvarowe doliny Narwi, 2 mapy.
[w:] o|ędzki J.R' (red. ) - Ocena skutkóv, przyrodniczych i ekonomicznych melioracji
uĘtków zielonych doliny Narwi na odcinku Tykocin-Radzirny wru z |erenami
sąst e dni mi, wcisR' Warszawa (mavynopis).
Kondracki J. 1988 - Geografia fizyczna Polski. PWN, Warvawa.
Kostrowicki A.S.' Roo-Zielińska E.' Solon J.' |99l - Changes of meadow communities
phytoindicative evaluation (Nida Valley case study). Phytocoenosis
(N.S.),
Supplementum Cartographiae Geobotanicae 2.
Matuszkiewicz W., 1980 - Slmopsts und geographische Analysse der Pflanzengesellschatten
von Polen. Mitt. der Flor.-Soziol. Arbeitsgemeinschaft NF 22.
Matuvkiewicz w., l98l - Pnevłodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Pols,b'. PWN
Warszawa.
A'
3
Matuszkiewicz J.M.' 1993 - Krajobrazy roślinne i regiony geobotanicme Polskj. Pracrc
Geograficzne 158 IGiPZ PAN, Warszawa.
Muller F.' |992 - Hierarchical approaches to ecosystem theory. b|ogjcal lńo{e[ing 63,
s.215-242
Szafer W. (rd) |972 - Szata roślinna Polsh t'2. PWN, Warszawa
InsĘfu t
o*,fio'"fl XillJlia
Środowiske
Uniwersytetu Opolsldego
znflANY sTRI']KTI]RY PRzYRoDMczEGo Użyrxow^ł.me zrnpn
wYBRANYcH MIAsT AGLoMERAcu cÓRxoŚr,Asrcr.r
wsTĘP
Najistotniejszym elementem badań z zakresu ekologii krajobrazu miast przemysłourych
jest analiza strukfury przestrzennej przekształceń zacho&ących w bioĘcznych i abiotycznych
elementach środowiska przyrodniczego, a wyrażających się m.in. zmianami w struktuze
uż}tkowania gruntów. W obszarach podlegjących niekorzystnym przejawom antropopresji,
do jakich niewątpliwie nz|eĘ za|iczyć aglomerację górnośląską zagadnieŃem na.;aar&iej
pilnym do rozwiązania jest pozyskiwanie wiarygodnych informacji o stanie i zmianach
zacho&ących w środowish przyrodniczyn. z tego wzgJędtŁ rłykorzysnljąc metody
teledetekcyjne zdecydowano się stworzy'ć adekwatny obraz dla istniejącej' obiektyrt'nej
rzeaywistosci povczegó|nych jednoŚek terytońalnych województwa katowickiego (Gronet,
Wrona 1994, Gronet 1991, Gronet, Kowalska, Wrona 1995, Gronet, Wrona 1989). W latach
l98ó-l994 przeproca&ono analizę i ocenę zmian wykorzystania i degradacji powierzchni w
rłybranych miastach aglomeracji górnorśląskiej (Zabrze, Chorzów. Bytoq Swiętochłowice,
Jaworzno, Knurów i G|iwice).
Celem nińejvego opracowania jest prczentacja wyników badań dotyczągych zmian w
struktuze przyrodniczego uŻytkowania ziemi jakie wystąpity w latach 1973-|994 w Zabrzl i
Knurowie, uzyskanych na podstawie interpretacji panchromary*cznych zdjęc lotniczycĘ
wspartej kartowaniem terenowym na mapach w skali l:10 000 (Wrona 1977, 1991, 1995\.
METoDABADAŃ
W badaniach v.ylouystano zdjęcia archiwalne, pocho&ące z nalofu wykonanego w
|973 r.,w skali l:l7 000, oraz zdjęcia wykonane w 1987 r., w skali l:l0 000. Zdjęcia te Ęły
podstrwą oceny slanu środowiska oraz stanowi}y odniesienie d|a określeńa zmian, jakie
zasz|y w okresie od 1973 & 1987 r. Do wer1fikacji zachodzących zmian wykorzyslano także
zdjęcia lotńcze
z
|992 r., dla Zabrza
i
Knurową oraz wyniki kartowania terenowego.
Uzyskano w ten sposób obraz zmian zach&ących w latach |9,73.|994 (Gronet, Wrona 1994,
Gronet, Kowalska' Wrona 1995, Grone! Wrona 1989). Mapy w skali l:10 000' itustrująge
stan i zmiany środowiska przyrodniczego w latach 1973-1983, uydano drukiem dla Bytomia,
Chorzowa, Zabrza
i
Świętochłowic. Natomiast
dla Jaworzna' Gliwic (dzielńca Ligota
Zabrska) i Knurowa wykonano czystopisy map w skali l: l0 000.
Zlr,[ANy STRUKTttRy pRZyRoDMczEco...
14l
Zmiany jakie zaszĘ w okresie l973.l987 na tereńe 7abrza zostaĘ zasygnalizowane
systemem pionowych szrafur o zróżnicowanej szerokosci. Na terenach leśnychwydzielono
tYw drzewostanów tj. iglasty' liściasty i mievany, oznaczając ich wiek oraz stopień
zwarcia. Wyróżniono trzy grupy wiekowe: odnowieńa tj. nowe nasadzenia na miejscu
W
usuniętcgo drzewostanu lub na obszarach poprzednio niezalesionych, nńodniki i drzewostany
młodsze, w wieku 5.30 lat, dzewostany starsze powPej 30.+0 lat. Ponadto określono Śopień
zwarcia, który obejmuje trzy klasy: drzewostany o zwarciu pełnym, gdzie korony prry|egąją
do siebie, tworźp równomierną struktuę pozbawioną wyraźnych lŃ i przerw, drzewostany o
zwarciu |uznym' o dośćregularnej strukturze, jednak z widocznymi przerwami poniędzy
koronami i niewielkimi lukami, drzewostany o zwarciu lukowatym, w których obserwowane
są wyraźne zakłóceńa struktury' nieregularne zwarcie i widoczne luki. Została ponadto
wydzielona oddzie|na klasa' obejmująca zrfu, Łla|lzny i flazowiny, a więc drzewostany silnie
zdegradowane starszych klas wiekowych. Powierzchnia koron drzew na interpretowanych
zdjęciach zajmowała około 30% obserwowanej powierzchni. Wyznaczona na mapach Hasa
odnowienia obejmuje stare zespoły |eśne'gdzie pod okapem starego drzewostanu przoznaczonego do usunięcia' widoczne są nowe nasadzenia.
Z innych e|ementów naturalnych lub seminaturalnych na mapie wyróżniono:
zadrzewienia i zakrzewienią
zie|eń rurządzoną (parki, skwery, zieleń parkowa)'
ter€nY i obiekty sportowo rekreacyjne,
ogrody działkowe.
sadY i ogrody przydomowe, występujące w więkworci przy zabudowie,
grunt} orne, należące do gospodarki drobnopowierzchniowej (gospodarka inĄrłidualna),
grunt} orne należące do go@arki wielkopowierzchniowej (PGR)'
łąki i pastwiska.
nieuż}tki trawiaste, często trawiasto-krz aczastą które powstaĘ w w1'niku posępo*ania
proc€su dewastacji gruntów ornych, łąk i pastwis|q a więc z plnrfu widzenia gospodarczego
nie stanowiące w tym stanie wartosci uz1tkowej,
ważniejsze cieki, terenr'podmokłe i zabagnione.
Elementy antropogeńczne stanowiące zasdniczą treśćrnapy stanowĘ:
obiekty i tereny przemysłowe, w tym magazyny i skłaĄ.,
linie ko|ejowe i obieĘ infrastruktury ko|ejowej,
główne trasy drogowe (ulice wewnątrzosiedlorłę i place włączone zostały do terenów
zabudowanych),
wyrobiska po
kopalin,
o
o
o
o
.
o
o
r
o
o
.
.
o
o
eksploatacji
o zwał! górnicze i przemysłowe
o
o
o
(niezaduewione, częściowozńilllwiore oft,Ź
zadrzerł'ione).
lł,1.sypi sl'a o@dótv komunalnych'
obszaĘv pozbawione warstwy glebowej (częściowo lub całkowicie) w w1'niku jej zdarcia i
*1przedzającego przeznaczelia ich pod różnego rodzaju zabudowę (budownictwo mieszkaniowe, usługowe, przemyslowe itp.),
zbiomiki wodne (powyrobiskov'e, zapadliskowe, osadniki) oraz zbiomiki powstałe w
latach 1973 - 1987 w u'yniku postęprjącego osiadania gruntów,
...łr.i.'.śA
.
t42
A. WRoNA
.
o
ter€rry
.
cmentarze.
oczyszczalni ścieków,
zabudowa mieszkąniowa (łączńe z terenami usfugowymi)' niska typu miejskiego i podmiejskiego, osiedlowa. wysoka (powyzej 2 kondvgnacji) i wielokondvgnaryjna (powyzej 5
kondygnacj i ) w układzie blokovyym,
Mapa stanu uąrtkowania ziemi obezańw górniczych kopa|ń węgla kamiennego
i ,,Szczygłowice'' dotycz.v roku 1993 (Gronet. Wrona l994).
l:l0 000 typ i rodzaj użytkowania terenu
oz||aczony kodem |iterowo.cyfrowJ'm. Do opisu drzewostanów uĄto oztlaczeń..
|iter dla określania rodzaju dzewostanu,
c}fr rzymskich dla określenia wieku drzewostanr1
cyfr arabskich dla okreś|eńa stopnia zwarcia drzewostirióry.
Wyńżniono 3 zasadnięe elemenry. tresci mapy, a mianowicie:
'śnuńw''
Na mapie użytkowania ziemi w skali
jeś
o
o
o
l. e|emenĘ typl naturalnego (drzewostany leśne,zręĘ, halizny i płazowiny oraz
zadzewienia i zakrzewienia).
2. elemenĘ t}'pu Mfura|nego antropogeniczńe zmienione (zieleń uządzona' tercrry i obieĘ
rekreac'vjno-sportowe, ogrody działkowe' sadv i ogrody, grunt'v orne i pastwiska, ńeużytki z
pokryrvą trawiastą nieuzytki z pokryvą trawiastą częściowozakrzewione i zadrzewione,
nieuzytki @mokłe, zbiorniki wodne itp.)'
3. e|emenĘ t}'prr antropogeńcznego (tereny i obieĘ przemysłowe, komunikacji kolejowej,
komunikacji drogołcj, wyrobiska. zwały górnicze i przemysłowe, zatrrrdowa mievkaniowa o
ńżnym charakterzeż cmen|arzQ zatnrdo*a sakralna itp').
Ponado mapy te posiadają inne e|ementv tresci, poąvskane ze źr&ł'poza zdjęcioltych:
granice administraryjne miasta, wrysowane zgodnie z podkładem map topograficznej w
skali l:l0 000. w układzię wspołrzędnych GUGiKó5,
granice obszarów górniczych'
granice lańw państwow.vch i komunalnych,
granice stref uszkodzeń dzewostanów, z s.vmboliĘ liczbową oznaczająą: 2 - lasy w
strefie ''szkodzeń średnich,3 - lasy w strefie uszkodzeń duzych wyznaczone na podstawie
planÓw urządzeniowych nadleśnictw Br}.'leŁ Katowic€ i RybniĘ
przewidywane zasięgi zbiorników (w tym nowopowstałych) zawdnień i zabagnień gruntów do 2010 r', wYn^Czone na @staw.ie przebiegu osiadania terenu z Fognrmu ochrony
terenów górniczych kopalń węgla kamicnnego: Zabrze-Bielszowice, Miechowice, Pstrowski,
Makovowy, Knurót' i Szczygłowice.
opisane mapy stanowiŁv podśawędo ob|iczeń powierzchni, w ce|u oceny rozmiarów i
ćynamiki pzekształcćń orźu prognozowania zmian w prz1'rodniczym uŹ}tkowaniu gruntów.
r
o
o
o
o
Pnzyxt,łoy zJuIAN
ZABRZA
I
KNURoWA
sTRUKTURALI{YCH
w
PRzYRoDNlczYM UŻYTKowANIU GRUNTów
Wyńżnione na mapach 7abza i Knurwa sposoby prz}'rcdniczego vykorzystania
powi€rzchni gruntów pogrupowano zgodnie z propozycjami Kostrowickiego (Kostrowicki
1992, Wrona l99l) na 3 zespoty form tj. użytkowanie biogeniczne, uz}tkowanie geogeniczne
i uzytkowanie technogenic'zne. Nalezy zazllaczyĆ, że oba miasta są wyraźnie zdominowane
I
I
143
Zl.nłl^r
STRIJKTrJ'R Y
PRZYRoDMCzEGo. '.
przez górnictwo węgla kamiennego, prry czJm
w
obrębie Z'abna eksploatacja jest
*ykazuje
tendencję wzrostową. Z tęgo
ograniczona' zaśw obrębie Knurowa wyd@vcie węgla
zaśd|a Knurowa
|atach
1973-1994,
względu d|a Zabrza Zaprezentowano dynamikę zmian w
progn'ozę
przekvtdceń
komponenlow
śrcdowis|ra
biotyczltycb
stan uż}tkowania w 1993 r. i
do zakończenia eksploatacji węgla.
Zmiany w uźytkowaniu geogenicznym
Podziemna eksp|oatacja węgla kamiennego powoórje zmiany neżĘ terenu' stosunków
wodnych i gleb. wskutek osiadania gruntów (deformacje porvierzchni) oraz zawodnienie,
zabagnienie i całkowite zalanie gleb użytkowanych przez ro|nictwo i leśnictwo' W latach
|973.|994 roczne tempo osiadania gruntów położonych w południowych dzielnicach miasta
Zabrza (Makoszowy) wynosiło 0,5 m, a w kilku punktach nawet l m (Wrona l99l' wrona et
al' 1995)' Natomiast na terenie Knurowa, w obszarze górniczym kopalni ,,Knurów''. największe obnźenia terenu wynosiĘ ló,0 m, a na terenie kopalni ,,Szczygłowice'' osiągnęĘ l5,0 m
(Dulewska et al. 1994). Przewidlje się. że w okresie od 1993 r. do zakończęnia cksploatacji
górnilczĄ (2030-2050 r.) maksymalne osiadanie gruntów osiągnie w Ęonie Zabza - 30,0 m,
a w Knurowie - 2ó.0 m. Zmlany rzeźĘtercnu, spowodowane przez górnicze deformacje
powierzchni ziemi, powodują przede wszyŚkim zablrzenia Śosunków wodnych w obrębie
niecek osiadania. Proces ten postęFrje u' nriejscach, gdzie poziom wód gruntowych
odizolowany jest od wyrobisk podziemnych warstwą nieprzeptwczalną lilórą tworzą warstwy
mioceńskie (facja ilasta), ity petrego piaskowca. a niekigdy utwory czwartorz@we,
*ykwtałcone w częścispągowej jako iĘ lub gliny. W zachodniej częściGZW nadkład
zbudowany jest
z utworów czwartorzędu (50-120 m) i trzeciorzędr (200-300 m). osiadanie
terenu pruy grubej wantwie izo|acyjnej, powoduje zmianę poziomu wód gruntowych'
tworzenie zat:n;grueń' okresowe |ub sta|e stźrgnowanie rt.ody' porvstawanie rozlewisk i zalewisk
na duiych obszarach grunlów, położonych w dolinie Kłodnicy i jej dopływów (Z,abne)' w
dolinie Bierawki i Knurówki (Knurów). Proceq'. deformacji neźĘterenu i Zmiany stosunków
wodnych w}'wołane są preferowanym sposobem eksploatacji tj. systemem ścianowym z
zawałem stropu pod terenami ro|nymi i leśnymi.Grunty te nadal Ę traktowane jako ,'tereny
wolne'' dla górnictwa podziemnego w celu dokonyrrania ,,swobodnej'' eksploatacji głębinowej.
W latach |973-|994 powierzchnia lerenów wodnych na oMarze Zabrza wzrosła |nn;rfuo
niewiele. bo za|edwie o 2,9 ha (|,37o). Na taki, bardzo niski przyrost tych teręnów w1rviera
lłpt}.\ł' przeznaczanie niecek osiadania i zbiornikórt' wodnych pod składowanie o@dów
górniczych, w ramach prowadzonej tzw. ,'rekultywac1i wyprzedzającej'' (Wrona et a|. 1994).
Natomiast w Knurort'ie tereny wodne zajmowaĘ w 1993 r. blisko 157 ha. co stanowi 4,60ń
ogó|nej powierzchni miasa. Jak wykazaĘ prognozy (Du|ewska et al. 1994), przy zakładanym
tempie osiadania gruntów' do zakończeńa eksploatacji górniczej i dotychczasowym niktym
postępie prac hydrotechnicznych nasĘri, w stosunku do 1993 r.. wzrost staĘch zalewisk na
Ńgarze górniczym kopalni ,'Ifuurów'' o 1345 ha (wzrost l l.krotny), a na obszarze górniczym kopa|ni ,.Szczyglowice'' o ponad l0o0 ha (wzrost l4-krotny). Zatem za|ewiska stałe zajmować ĘĄ po nad 42%" ogólnego areału ilw obszarów górniczych. Przy załoŻonym, pełnym
okresowych
zakończeniu prac hydrotechnicznych, nastąri zminimalizowanie trwĄch
zawodnieri grunów, a uĘrr uźrytków biogenicznych Ędą nieznaene 7atempŻ€pre
'
i
lu
A. WRoNA
...rS
wa&enie p'rac Ędrmechnicznych (regulacja cieków, obrriżenie zwierciada wód grunton';rch)
pozwoli na ustabilizowanie reżimu wód gruntowych, a wykonanie pełnego zakresu prac
reku|tywacyjnych pnyczyn się do zachowania walorór przyrodniczych, a także poprawy
eśetyki krajobrazu i warunków siedliskow-vch.
Jak juz węomniano, innym kiermkiem przekształceń struktury prryrodniczego uzytkowania ziemi jeŚ zajmowańe gruntów zdewastowanych (zalewiska, roz|ewiska) na potrzeĘ
zwałowania o@dow górniczych. Na terenie Zabrza arął zwałów górniczych wzrósł w |a.
tach 1973-1994 o 170,0 ha. Zwałowiska w 1994 r. zajmowaĘ ponad 516 ha, co stanowi 6,40ń
ogólnej powierzchni miasta. w 1993 r. w Knurowie stwierdzono, że zwaĘ górnicze zajmowaĘ ponad 22|,o ha, co stanowi 6,5% ogólnej powiezchni miasta. Grupę ńeuz'wków
powiększa area| tzw. ,,nieuiytków trawiastych'', które tworzą tereny zdewastowane dawnych
gruntów rolnych i leśnych. Tereny te, z punktu widzenia gospodarki rolnej i leśnej,są nieułtkowane. Natomiast z ekologicznego punktu widzenia tereny te tworzą różnoncdne
zbiorowiska ruderalne, z dominacją trzcinnika (Calamagrostis epigeios) i nawłoci (Solidago
solidago) w warstwie zielnej oraz topoli osiki (Populus tremula), brzory brodawkowej (Betula
verrucosa) i wierzĘ (Salix caprea) w warstwie krzewów. W lauch |973-|994. w Z'abrzy
przyrost nieułtków trawiastych łynosił42| ha. Zajmowaty one w 1994 r. ponad 795 Ę co
stanou'iło 9,9o/o ogó|nej powierzchni miasta. W 1993 r' nieuŹ}'tki trawiaste w Knurowie
zajmowaty przevło 228 hA, co stano\ł'llo 6'70/o ogó|nej powierzchni miasta. Stw.ierdzić
na|eĘ ie do 1987 r. nieuĄltlci trawiaste powstawały z przyczyn górniczych (zatracenie
'
właściwościprodukcyjnej wskutek nadmiernego zawodnieńa gruntów). zaśpo 1987 r. spotyka się uystęporvanie tej grupy form poza terenami górniczymi. Zatem przyczryn1- spo'łecznoekonomiczne (nieopłacalności produkcji rolnej, starzenie się ludności,wyja'dy zagnnlczne,
itp.) powodują nadmierny przyrost nieuzy'tków trawiastych.
T,miany stnrkturalne w zespole form biogenicznych
W zespole form biogenicznych, obejmująrych uzytkowanie ro|nicze
postęprjąrych przekwtałceń geogenicznych nastą'iły i nada| postępować
w wielu Ęonach posiadają chara}ter katastrofalny (tab. l).
i leśne'w wyniku
ĘĄ zmiany, które
Tabela
l.
Zmiany w struktuze biogenicznych form użytkonrani,
r973-1994.
.i""ta Zabne w |adh
Uż{ki rolne
Rok
ha
1973
3218,7
40,0
1987
2639,8
32,8
26,8
-18,0
2158,9
t994
-578,9
lata 1973-1987
1987-1994
480,9
-1059,8
1973-1994
Zró dło : O pracovani e własn e
Użrtki leśne
ha
%
1309,8
1244,9
t271,6
%
16,3
15.5
15.8
44,9
-\ rl
-18,2
+26.7
+2,1
-32,9
-38.2
-l.ó
145
ZLflAIvy srT'r;xruRy pRzyRoDMczEGo...
W grupie rolniczych form uż}"tkowania ziemi stwierdzono w latach 1973.1994 spadeĘ
wynoszący blisko 1060 ha. Udział uzytków rolnych w strŃfuize pnesrzenrrcj Zabrza
zmniejszył się z 40o/o (t973 r.) b 26,80/o (1994 r.). Roczne tempo spadku powierzchni uzyt.
ków ro|nych wynosiło pomd 48 ha. W tej grupie największym spa'dkiem odznaeĄ się
gnrnty orne (880 ha) i uzytki zie|one (.169 ha). Zatem powierzchnia gruntów ornych uległa
zmniejveńu blisko o 30olo, zaśtrwałych użrtków zielonych o ponad 33%' Natomiaśw Knurowie, w latach 1955-1993 (Dulewska et a|. |994' Mapa przekvtałceń...1986-t988)' uĘrck
gruntów ornych wynosił ponad 606 lla,' cn oznaąa spadek o 57,0%0' a użr.tkow zielonych o
8'6yo. Jak wykazują prognozy (Dulewska et al. 1994), do zakończenia eksploatacji gómiczej
(uwzgl{niając dotychczaso*y, nieskuteczny wariant prac hydrotechnicznycĘ limitowany
brakiem środków finansonych) powierzchnia gruntów ornych w ogólnej powierzchni miasta
zmniejszy się do 57q a łąk i pastwisk spadnie prawie do 0%. W analogicznym okresie w
Zabrzu spadek powieuchni uzytków leśnychjest stosunkowo niewielki. Udział larcw w
strukturze przeŚrzennej zmniejszył się z |6,3%o (1973 r.) b |5,8yo (1994 r.). Stwierdzono
także stopniową poprawę wskaznika zalesienia' glóunie w wyniku sukcesji naturalnej.
Natomiast na terenie Knurowa lasy zajmowały w 1993 r. 38,7Yo ogólnej powierzchni.
Drzewoslany zatopione w obębie mĄch zbiorników wodnych stanowity 0,7o/o ogó|nej
powierzchni miasta, przy czym postęp{ący proces zawodniania może Ójąć, do czasu zakończenia eksp|oatacji górniczej (zalewiska trwałe), ponad 80% (1060 ha). Proces ten jest
charakterystyczny dla kilkunasu gmin połozonych w RoW i w zachodniej częściGoP.
7miany w użytkowaniu technogenicznym
UĄtkowanie technogeńczne obejmuje formy zwiąpane z osadnictwem' pzemysem
komunikacją (Kostrowicki
i
992).
w latach 19.73-|994 notowano w Z,abrzll p'zyrost terenów przemysłowych o ponad
l93 ha, terenów komunikaryjnych o 20 ha i terenów mieszkaniorłych o około 282 ha (t^b. 2).
w 1994 r. zajmowaĘ one przeszło 38% ogólnej powierzchni miasta, podeas gdy w Knurowie
łączny ich udział w-vnosił w 1993 r. 13% (Dulewska et al. l99.t)' w
grupie istotną pozycję
mają wysypiska o@ów komunalnych. W 7abrzu stanowią one 0,2%o ogólnej powierzcbni'
przy crym w latach 1973-1994 notowano blisko 2,s-krotry przyrost ich powierzchni.
l
Ę
PoDsuMowANrE
Przeprowadzone badania, z zastosowaniem interpretacji zdjęc lotniczycĘ pozwollły w
miarę obieĘwnie ocenić rozmiary przekwtałceń strukturalnych w przyrodniczym
użytkowaniu ziemi w wytranych miastach ag|omeracji górnośląskiej. Dewastacja gruntów
ro|nych i leśnychposiada w kilku Ęonach cbarakter katastrofalny. zachdzące zmian są
gwaho\rne, co spowodowane jest preferowanym, zawałowym sposobem eksploatacji górniczej.
Zmiany te nie są dostrzegane i odnotor't}rvane w sposob wiarygodny w urzędowej statystyc€'
ZalejeŚrowane zmiany w biotycznych elementach pozwalają stwierdzic, izę na obszarze
województ*a katowickiego lvystęp'ą różnorodne tereny zdewastowane, klóre przyrodniczo
są nieproduktywne (nieuzytki)' pogarvające coraz bardziej estetykę krajÓrazu' Zgdnie z
zasadami ekorozwoju {4Ęy. d||łtłl. '4onl. tori!gi€Nn stanu śfodowiska przyodniczego obszar
IK
A.
WnoNn.
atr,la 2. Zmiany w
ha
463,8
t973
t987
ffi4,7
1994
Zmiany
65?,'.|
%
5,8
7,5
8,2
Tereny
ksmrmikecying
ha
%
317,4
3,9
320,7
4,0
4,2
337,1
w
latach
1973-1987
t987-1994
1973-1994
.tł.!
:
miasta T,abzaw latach 19?3-1994.
Tereny
przemysłowe
Rok
Ą
Tercny
Wvslpiska
mieszane
ha
Yo
ha
%
1783,
8
22.r
5,6
0,1
25,4
18,3
2046,
25,7
19,5
o,2
0,2
+14,7
+0,9
+15,8
+12,7
+1,2
+13,8
+226,8
+6,6
+248,2
5
2065,
+140,
9
+53,0
+193,
9
+30,
4
+8,8
+3,3
+16,4
+19,7
+1,0
5
+5,1
]ś'2
+41,
8
+262,
7
+19,0
+281,
()pracowani e własne
7
z vykorzystaniem metod te|edetekryjnych,
celem opracowania map tematycznych' informujących o całokształcie zachodzących zmian w
biogenicznycĘ geogeńcznych i technogenicznych sposobach uŹytkowania ziemi. MateńĄ te
dostarczą niezĘdnych danych do przygotowania progamu badawczo-wdrożeniowego,
aglomeracji górnośląskiej (Gronet et a|. 1995),
którego celem
Ędzie zahamowanie
dewastacji gruntów oraz odzyskiwańe terenów
(rekultywacja, reshtucja) dla potrzeb gospodarczych i społecznych.
LrrEnAn-rRA
Dąbrowska L., Gronet R.' Wrona A., 1990 - UĘtkowanie powienchni ziemi. |wJ: Zagrożenia
i stan środoviska prąvrodniczego rejonu śląsko-krakowskiego. Biu|etyn CPBP 04. lo
sGGw AR ó4' s. 32-38.
Dilewska C., Chudzik W., Wrona A. et al., |994 - Kompteksowy program ochrony terenóu,
górniczych kopalni węgla kamiennego ,,Knurów i ,,Szczygłowice,.. IPIS PAN Zabrze.
Gronet R., Wrona A. et a|', 1994 - Mapa uĘtkowania ziemi obszarów górniczych KIłK
,,Knurów', i ,,Szczygłowice ''. op.ac. rękopiśmienne w skali l: l0 000, na podstawie
interpretacji zdjęc lotniczych i dezaktualizacji terenowej 'Warszawa-Zabrze.
Gronet R. , |99|- Wykorzvstanie zdjęć lotniczych do dokumentacji stanu i zmian środou,iska
v obszarach si lnej antropoprei, ttace InsMutu Geodezji i Kartografii, )OO(MII, s.
59ó8.
Gronet R., Kowa|ska M., Wrona A., 1995 - W,ykorzystanie zdjęć lotniczych i satelitarnych do
monitoringu s|anu i zmian środowiska geograjcznego na obszarze Górnego Slryka
IGiK Warszawa, IPIS PAN Zabrze.
Gronet R., Wrona A., 1989. Zabtze, stan i zmiary) środowiska geograJicznego w latach
1973-1987' Mapa w skali I:10 000, Wargawa-Zabrze -BiaĘstok.
ZN,flAr.Iy STRUKTURY
pRzyRoDMczEGo...
t4?
Mapa pnekształceń powierzchni ziemi powstaĘch w vyniku działalnościgospodarczej na
obsza,ze wojevódzwa katowickiego vykonana na podstawie zdjęć lotniczych z lat
I 9 5 5- I 969. PPGK, Warszawa, 1986-1988.
Kostrowicki A. s.' 1992 - System człowiek-środowiskow świetleteońi ocen. Prarr
Geograficzne IGTPZ,
l
5
6.
Richling A., Solon 1., 1994 - Ekologia krajobrazu. PWN, Warvawa.
Wrona A., 1990 - Analiza i ocena zmian wykorzystania i degradacji powierzchni ziemi w
rejonie aglomeracji górnośląshej. Synteza pięcioletnich badań w CPBP 04.10. IP|.Ś
PAN, Zabrze.
Wrona A., |99| - Problemy ochrony gruntów rolnych v środkowej częścizlevni Kłodnicy.
Informacje rolnicze Wojewodzkiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, l/l0' Mikołów, s.
29-38.
Wrona
I
A, |98o - Wpływ
Sylwan,6, s. 35-12.
na leśneuĄtkowanie iemi v, zachodniej częściGoP.
Wrona A., |972 - łTybrane problemy degradacji powiezchni ziemi GoP. Miasto, 2, s. |7-23.
Wrona A., Gronet R., Gołubowicz l. - lłykorzystanie metod teledetekcyjnych do oceny stanu
technicznego i sposobu zagospodarowania zwałowisk odpadów górniczych. Komitet
Inzyńeńi Srodowiska PAN, Problemy Sozologiczne Ęlomeracji Mejsko.
Przemysłowej, Biuletyn nr l/95 (w druku).
Wrona A.' Gotubowicz l., |994 - łIlykorzystanie zdjęc lotniczych do analizy
zagospodarowania przestrzennego
i
środowiska geograficmego aglomeracji
górnośląskiej ' Stowarzyszenie SILGIS CENTEĄ Katowice'
Wrona A., |994. Zastosowanie metod te ledetekcyjnych do oceny stanu i zmian użytkowania
gruntów miasta Zabrza. Archjwum ochrorr' Ślooowista, nr l.2' s. 129-|46.
Wrona A., 1977 - Znian1: uĘtkowania ziemi w zachodniej części Górnośląskiego okłęgu
Przemysło,słego. Archiłrrm ocfuony Środowiska' 2, s. l07-l30.
Wrona A. - GrunĘ zdewastowane, ul dzielnicy przemysłoln-sktadowej Glivice-Ligota
Zabrska. Archiwum Ochrony Srodowiska, (w druku).
;:
oŁ1
' rra!l*T"
4(l()t
Jadwiga PIESIK
Ins$tut Architektury i Planowanlr Prz€strzenn€o
Politechniki Sz,cztcińskiej
Rolł' rm'łrorn.ł'zu w EKoRozwG'U
Ą
EsTUARIIJM oDRzAŃsroEGo
oĘ obejmuje obezar vodno-lądovy ujściowegoodcinka odry w północnci:
zachodniej Polsa. Tworzą go Nizina Szczecirńską Rozlewisko Roztoki odrzńskiej, Zalew
Szczeciński i Zatot,a Pomorska. Z rcjonów Niziny Szczecirńskiej obejmuje częściowo Puwczę
wkrzanską Równinę Goleńowską oraz Wyspy Wo|in i Uznam. Jako obszar wielofunkcyjny,
estuańum spełnia funkcje komunikacyjno-tranzytowe, rytackie' rolnicze, rekreacyjne i osa.
dnicze. Gospodarka morska koncentruje się w zespo|e pońowym Szeecin.Świnoujście' w
którym istotną rolę odgrywa tor żeglugowy prowadzący z Zatoki Pomorskiej do Szczecina.
Potencjał gospodarczy koncentruje się glównie w Szczecinie' Nad morzem skupiony
jest ruch furystyczny. Pozostały obszar ma charal(er rolniczy. Wokoł Za|ewu Szczecińskiego
rozmieściĘ się mniejve miejscowości, porty i przystani€.
W rejonie esfuarium !\ystępują krajobrazy równinne' bagienne' pagórkowate i wydmowe. Obszar równin pokryty jest lasami sosnowvmi z domieszką dębu i buka. W miejrcach
podmoĘch' nad zalewem, rozciągają się torfowiska porośnięte borem bagiennym. Na glebach mineralrrych, piavczystych i wyżej położonych przechodzi on w lasy mieszanę. Ębowososnowe. Tereny nie porośnięte lasami zajęte są pod uprawy lub łąki i pastwiska. występuje tu
flora mieszana' morsko.słodkowodna, wydmy z charalrleryst'vczną roś|innościąa take lary.
ochroną objęto roślinność,prze-&, wszystkim na obszarze częściWyspv Wo|in. Prrybrzeżny
pas Zalewu Szczecińskiego jeśbogato porośnięt'v roślinnościąwodną. Klimat regionu posiada
Estuarium
wiele cech swoistych. W porównaniu
z
innymi dzielnicami kraju' jest on lagodny,
charalrter'rzuje się krótką zimą i krótkim latem, natomiaś okresy przejściowe są długie. Jest to
najciep|ejszy region polskie go wybrzeż'a BaĘku. Specyficzne warunki prz-r'rodniczo-
klimatyczne sprawiły' że występlje fu drza różnorodnośćświataroś|innego i zwierzęcego. W
ce|u utrzvmania
i
zwiękvenia bioróżnorodności obszaru estuarium
odrzanskiego.
przyśąpiono do tworzenia midzynarodowego rezerwafu biosfery
',Ujścieodry''. Zgdnie z
założeniami' prowadzona fu gospodarka rolna i leśrraoraz osadnictwo powinny Ęć
dostosowane do warunków przyrodniczych i ńe powodowac zagrożeń środowiska.
Ksztatt puestrzenrry estuańum tworzą w znacznyrn stopniu formy krąiobrazowe.
Krajobnz estuańum odrzańskiego jest jednym z typów kĄobrazów Polski ńłnocnozachodniej. Jego charal(erystycznym e|ementem są pobrzeża" obszar syku lądu i rvoĄ.
Formy krajobrazu występują na tle roz|egłej ekspozycji wodnej Zalelłu Szczecińskiego , Z,ato|<l
Pomo-rskiej i Jeziora Dąbie. Krajobraz wód otwartych (Battyk) cturakleryzuje się przestrzenią
otwartą. dobrze rozwinięrym pasmem p|aż oraz obecnościąwydm, porośniętych charakterysĘczną roś|innorcią.W krajobrazie wód osłoniętych (Zalew Szczeciriski) rtyŚępuje doda.
tkowo pasmo roś|innosci wynuzonej z wod-v' co stanoyi salv i charakterystyczny element
tego krajobrazu (rys.l i 2).
t49
RoLA KRAJoBRAZU w EKoRozwoJU...
Kraina wt73p na roztewi3ku st.r€j
Rys' l.
swiny
T1py' krajobrazu estuańum odrzańskiego.
Krajobraz estuarium odrzańskiego ksztaltuje roz|eg)a powierzchnia wodna (635 lgn2).
w zestarł.leńu z fizjonomią firzezy, w formach lcrajobrazu pierrt'otnego, naturalnego i
kulturowego. W panoramach od stron1. akwenu laajobraz fworzą zasadniczo dwa lub trzy
piętra. Pierwve, najniżve piętro to pas oqzeretów i trzciny. Drugie piętro tworzą drzewa
lisciaste, rozsiane ńeregularnie, o zróżńcowanej wysokości i różnym zagęszczeniu. Trzecie
piętro twozy las iglasty, z dominującą sosną. Krajobraz pbrzeża ksztattują czynnlki
przyrodnicze oraz struktura przestrzenna. wynikająca z zagospodarowania tcrenu.
Główne funkcje gospodarcze wiĘą się z eksploatacją toru żeglownego (obiekty
nawigacfrne)' r}tołór.ł'stlt'e m (owiska, baz-v i przystanie rybackie). Krajobraz kulturowY
tworzy zabudowa portów. przystani, znaków nawigacyjnych
i
-
labrzeźry Osadnictwo
nadzalewowe występuJe Jako zabudowa nafurzeżLna. w formie zrvańej lub rozproszonej (rys 3'
4 i 5). Unikalną cechą kra1obrazu estuarium są przemievczające się statki morskie (rys 6).
w 1994 r. obszar Za|evn Szczecińskiego, wtaz z v.*brzeŹem i Wyspami Uznam i
Wolin. a takŹe okoliczne za|ewy oraz wybrzęże Bałtyku' ciągnące się od cieśniny Piany do
Dzwiny, został uznany przez NFl z widniaJirajobĘ.€nJpl{tł .'
150
).v\o91
J. PrFslK
Rys. 2. Krajobraz Zalertu Szczecińskiego.
Rys. 3.
obieĘ
nawigaqjne w krajobrazie zalewu.
RoLA KRAJoBRAZU w EKoRozworu...
l'|abrr€że rybackie pońu Tłzebież
Rys. 4. Elementy krajobrazu zwiąZane z rybołówstwem.
Rys. 5. Osadnictwo nadzalewowe.
l5l
lł
|l
t52
n
J.
!
.;fl
Pnsx
Rys. 6. Panorama nabrzeŻa przełaórnkowego w Świnoujściu.
Ce|em tej organizacji jeśpovukiwanie obczarów o uŃkatowym, ekologiczry,rn
znaczenil' które rvymagają ochrony. Nateżą do nich talae regiony pne|łaczające granice
państw. DoĘchczask:rajńrazami roku
ĘĘ: Jez. Bodeńskie, Jez. Neusid|eą Eife|-łdeennen
Wartościprzyrodnicze i krajobrazowe estuńum określają kierunki rozwoju oraz
sposób zagospodarowania przestrzennego tego obszaru. Naturalne warunki przardnicze i
możliwościksztattowania puestŻennego pb.zezy umożliwiają zagos@arowańe lego
terenu d|a potrzeb ekofurysĘki i ekoro|nictwa. Podjęcie rewitalizacji wod i ochrony krajóbrazu, rokuje w przyvłościrozwój funkcji turystycznej, również międzynarodowej. Ten
spońb dzia|a|ności, oprocz ochrony środowiska może miec zasadnjcry wpły1il na rozwiązarie
problemu bezrobocia, który dotkliwie wysĘlił w tym
Ęonie. Strukturę puestrzenną pbn.eża
na|eĘ w przyszłościrozwijac głównie pod Ęem potueb turystyki wodnej oraz furystyki
pievej i rowerowej wokoł zalewu. Różnorodne formy vypoczynku (ury'styka wodna'
krajoznawcza, wędkarstwo, jachting) !łymagają baz i obiektów lokalizowanyc'h na pobueżu,
ltóre powinny
wkomponowan e w o|^aająC! krajobraz. Zagospodarowanie
rozwój
obszaru na|eĘ opn'ec na istniejącej infrastrukturze osad nadzalewowych, tworząc wspólną
sieć z osadami położonymi w niemieckiej częściesnnńum. Na obszarze estuarium, obok
ekofurystyki' powinno Ęć rozwijane ekorolnictwo'
formie gospodarstw produkrrjąrych
zdrową żywnośći oferujących bazę noc|egową dla turystów.
Ęć
i
ł'
Przeprowadzony
w taki
sposób harmońjny rozwój obvaru daje
vanę,
przy
uwzg|ędnieniu ekspozycji krajobrazu i jego ochrony, zwiękvenia atrakcyjnosci turystycznej
lego regionu. nie powodując zagroi.eń.