4d.WŁADZA SĄDOWNICZA

4. Rzeczpospolita
Polska
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r.
2. Konstytucyjne zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej
3. Zasady wyborów organów władzy państwowej i samorządowej
w RP
4. Katalog konstytucyjnych obowiązków, praw i wolności
człowieka i obywatela w RP
5. Organy władzy ustawodawczej, wykonawczej i sadowniczej;
kompetencje
6. Samorząd terytorialny; ustrój, zadania, organy stanowiąco –
kontrolne i wykonawcze
7. Udział obywateli w Ŝyciu publicznym
stowarzyszenia, fundacje, związki zawodowe, partie
polityczne – cechy, funkcje, rodzaje, przykłady, formy
działania
przykłady, jak obywatele mogą wpływać na decyzje władz
państwowych i samorządowych w Polsce
1. Organy władzy sądowniczej.
Organami władzy sądowniczej są sądy i trybunały:
Schemat:
SĄD
NAJWYśSZY
Sądy
administracyjne
Sądy
powszechne
Sądy
wojskowe
Naczelny Sąd
Administracyjny
(NSA)
Sądy apelacyjne
Wojewódzkie
Sądy
Administracyjne
Sądy okręgowe
Sądy okręgów
wojskowych
Sądy rejonowe
Sądy
garnizonowe
Trybunały
Trybunał
Konstytucyjny
Trybunał
Stanu
Zasady, na których opiera się wymiar sprawiedliwości
Sądy działają zgodnie z określonymi zasadami, z których najwaŜniejsze to:
• niezawisłość sędziowska – sędzia orzeka zgodnie ze swoim sumieniem i na podstawie
przepisów prawa; nie moŜna na niego wywierać presji. Gwarancją niezawisłości sędziów jest
ich nieusuwalność. Powoływani przez Prezydenta mogą zostać usunięci z urzędu tylko na
mocy orzeczenia sądu w szczególnych przypadkach. Sędziów chroni immunitet sędziowski –
•
•
•
•
•
sędzia nie moŜe zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności bez
zgody sadu. MoŜna aresztować sędziego tylko wówczas gdy złapano go na gorącym uczynku.
dwuinstancyjność procesu sądowego – sąd pierwszej instancji to sąd, który jako pierwszy
rozpatruje daną sprawę. Od orzeczenia (wyroku) sądu pierwszej instancji moŜna się odwołać
do sądu drugiej instancji, czyli złoŜyć apelację. Sąd wyŜszej instancji ponownie bada sprawę.
MoŜe stwierdzić, Ŝe:
sąd pierwszej instancji wydał sprawiedliwy wyrok i go podtrzymać
sąd pierwszej instancji się pomylił i kieruje sprawę do sądu pierwszej
instancji do ponownego rozpatrzenia
sąd pierwszej instancji się pomylił, sąd drugiej instancji wydał nowy wyrok.
prawo oskarŜonego do obrony – oskarŜony moŜe bronić się sam, moŜe wybrać obrońcę lub
otrzymać obrońcę z urzędu.
zasada domniemanej niewinności oskarŜonego – oskarŜony jest winien popełnionych
czynów tylko wtedy, gdy wina została mu udowodniona. Wszelkie wątpliwości rozstrzygane
są na korzyść oskarŜonego.
jawność rozpraw – kaŜdy kto jest zainteresowany moŜe oglądać przebieg rozprawy. Ze
względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ochronę Ŝycia
prywatnego stron moŜna utajnić rozprawę jednakŜe wyrok zawsze jest ogłaszany
publicznie.
zasada kolegialności – oznacza, Ŝe sprawę rozpoznaje i orzeka zespół (kilka osób). W
przypadku sądu pierwszej instancji jest to sędzia zawodowy i 2 ławników; w sądzie drugiej
instancji i Sądzie NajwyŜszym jest to zespół (kilku) sędziów zawodowych
Organy wymiaru sprawiedliwości – kompetencje
SĄD NAJWYśSZY
•
•
•
•
Organ władzy sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych
składa się z Pierwszego Prezesa Sądu NajwyŜszego, prezesów i sędziów powoływanych na 6
lat
Pierwszego Prezesa Sądu NajwyŜszego i pozostałych sędziów powołuje Prezydent
Sąd dzieli się na 4 izby: cywilną, karną, wojskową, pracy i ubezpieczeń społecznych
Kompetencje :
o rozpoznaje kasację, czyli odwołania od wyroków sądów drugiej instancji z powodu
złamania prawa w trakcie postępowania sądowego
o interpretuje przepisy prawa
o stwierdza waŜność przepisów prezydenckich, wyborów do parlamentu oraz waŜności
referendum konstytucyjnego i ogólnokrajowego
SĄDY POWSZECHNE
Sądy powszechne są dwuinstancyjne
sądy rejonowe są najniŜszą instancją (w powiatach) – rozpatrują większość spraw
sądy okręgowe (w miastach wojewódzkich) są sądami drugiej instancji – rozpatrują odwołania
od orzeczeń sądów rejonowych. Jednocześnie są sądami pierwszej instancji przy
rozpatrywaniu spraw zbrodni lub rozwodów;
sądy apelacyjne – rozpatrują odwołania od wyroków sądów okręgowych (gdy sąd okręgowy
był sądem pierwszej instancji)
Sądy grodzkie działają przy sądach rejonowych. Zajmują się sądzeniem wykroczeń (wykroczenia to
czyny szkodliwe społecznie, które nie są przestępstwami).
SĄDY WOJSKOWE
Rozpatrują przestępstwa popełniane przez Ŝołnierzy słuŜby czynnej, oraz w sprawach o niektóre
przestępstwa popełniane przez pracowników cywilnych wojska..
Sądy wojskowe są dwuinstancyjne:
• sądy garnizonowe to sądy pierwszej instancji
• sądy okręgu wojskowego to sądy drugie instancji dla spraw rozpatrywanych przez sądy
garnizonowe; są to równieŜ sądy pierwszej instancji dla spraw Ŝołnierzy posiadających
najwyŜsze stopnie wojskowe.
SĄDY ADMINISTRACYJNE
Sądownictwo administracyjne jest dwuinstancyjne :
• sądami pierwszej instancji są wojewódzkie sądy administracyjne, które rozpatrują wszystkie
sprawy naleŜące do kompetencji sądów administracyjnych
• sądem drugiej instancji jest Naczelny Sąd Administracyjny, który rozpatruje apelacje od
wyroków sądów wojewódzkich. Na czele NSA stoi prezes powoływany przez Prezydenta na
kadencję 6 lat.
Kompetencje sądów administracyjnych:
o kontrola działania organów administracji publicznej
o rozstrzyganie sporów między jednostkami samorządu oraz samorządem a jednostkami
administracji państwowej
o rozstrzyganie sporów między obywatelami a jednostkami administracji (urzędami)
o orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego
TRYBUNAŁY – sądy o szczególnym znaczeniu i kompetencjach
TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat spośród osób
wyróŜniających się wiedzą prawniczą. Kandydatów do Trybunału Konstytucyjnego zgłasza grupa
posłów (co najmniej 50) lub Prezydium Sejmu. Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego
powołuje prezydent.
Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego – Trybunał Konstytucyjny:
orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją RP
orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi (zatwierdzonymi) umowami międzynarodowymi
orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne orany państwowe z
Konstytucją RP
orzeka o zgodności celów lub działalności partii politycznych z Konstytucją RP
rozstrzyga spory kompetencyjne między centralnymi organami władzy w państwie
stwierdza przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP
w sprawach skarg konstytucyjnych wniesionych przez obywateli.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów i są ostateczne.
Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego moŜe wystąpić:
Prezydent RP
marszałkowie Sejmu i Senatu
premier
50 posłów
30 senatorów
Pierwszy Prezes Sądu NajwyŜszego
Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA)
Prokurator Generalny
Prezes NajwyŜszej Izby Kontroli (NIK)
Rzecznik Praw Obywatelskich
Obywatele
TRYBUNAŁ STANU
Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, 2 zastępców i 16 członków wybieranych przez
Sejm spoza grona posłów i senatorów na okres kadencji Sejmu – 4 lata. Przewodniczącym Trybunału
Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu NajwyŜszego. Zastępcy przewodniczącego oraz co najmniej połowa
członków powinna mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego.
Kompetencje Trybunału Stanu:
na wniosek Sejmu lub Trybunału Konstytucyjnego pociąga do odpowiedzialności
konstytucyjnej osoby, które piastują najwyŜsze stanowiska państwowe za złamanie
konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem:
o Prezydenta,
o premiera
o członków rządu,
o Prezesa NBP,
o Prezes NIK,
o członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
za naruszenie konstytucji bądź ustaw Trybunał Stanu moŜe orzec:
o złoŜenie z urzędu,
o utratę praw wyborczych,
o zakaz zajmowania stanowisk w aparacie państwowym i organizacjach społecznych,
o utratę orderów i oznaczeń.
o MoŜe stwierdzić winę bez orzeczenia kary.
o Za przestępstwo kryminalne Trybunał Stanu moŜe wymierzyć kary przewidziane w
ustawach karnych
2. Organy kontroli i ochrony prawa.
NNAJWYśSZA IZBA KONTROLI (NIK)
najwyŜszy organ kontroli państwowej, który podlega bezpośrednio Sejmowi
na jego czele stoi Prezes NIK-u wybierany na 6 lat przez Sejm za zgodą Senatu; posiada on
immunitet – nie moŜe być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, zatrzymany lub
aresztowany bez zgody Sejmu (chyba, Ŝe zostanie ujęty na gorącym uczynku)
Uprawnienia – bada legalność, rzetelność, gospodarność i celowość działań:
o organów administracji państwowej,
o NBP,
o samorządu terytorialnego
o podmiotów publicznych (np. organizacji i przedsiębiorstw, które korzystają ze środków
publicznych – są finansowane przez państwo)
podejmuje działania na wniosek: Sejmu, Prezydenta, premiera, z własnej inicjatywy
NIK przedkłada Sejmowi analizę wykonania budŜetu państwa, informuje o kontroli,
przedstawia sprawozdanie ze swojej działalności
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
Jednoosobowy urząd, który stoi na straŜy praw człowieka i obywatela.
Powołuje go Sejm za zgodą Senatu na 5 lat. Jest niezaleŜny od innych organów i odpowiada
tylko przed Sejmem.
Przysługuje mu immunitet
Rzecznik Praw Obywatelskich corocznie informuje Sejm i Senat o swojej działalności oraz o
stanie przestrzegania praw i wolności obywatelskich w kraju
Z wnioskiem do Rzecznika moŜe się zwrócić kaŜdy obywatel, cudzoziemiec lub osoba prawna
Uprawnienia:
moŜe wystąpić z wnioskiem o zmianę aktu prawnego , jeŜeli uzna, Ŝe narusza on prawa
obywateli
moŜe zwrócić się z wnioskiem o rozpoczęcie postępowania sędziowskiego w jakiejś
konkretnej sprawie
moŜe wystąpić z wnioskiem o zbadanie czy akt prawny jest zgodny z aktem wyŜszego rzędu
PROKURATURA
stanowi część aparatu państwowego
jej zadaniem jest:
o stanie na straŜy praworządności,
o ściganie przestępstw
o sprawowanie funkcji oskarŜyciela w rozprawach sądowych
na czele prokuratury stoi Prokurator Generalny, którym jest urzędujący minister
sprawiedliwości
Prokuratorowi Generalnemu podlegają:
o prokuratury powszechne – te dzielą się na rejonowe, okręgowe (zajmują się
najcięŜszymi przestępstwami i nadzorują działania prokuratur rejonowych) oraz
apelacyjne (prowadzą najwaŜniejsze śledztwa i nadzorują prokuratury niŜszej instancji)
oraz Prokuratura Krajowa - sprawuje nadzór nad pozostałymi prokuraturami; jej
członkowie biorą udział w postępowaniach przed Sądem NajwyŜszym i Naczelnym
Sądem Administracyjnym. Prokurator Krajowy stojący na jej czele jest zastępcą
Prokuratora Generalnego
o prokuratury wojskowe, które dzielą się na garnizonowe, okręgów wojskowych oraz
Naczelną Prokuraturę Wojskową (jej szef jest zastępcą Prokuratora Generalnego)