rola dowódcy w wychowaniu patriotycznym żołnierzy

kpt. Piotr SZWAJKOWSKI
st. chor. sztab. Piotr PASTERNAK
ROLA DOWÓDCY W WYCHOWANIU PATRIOTYCZNYM ŻOŁNIERZY
Każdy mechanizm jest tak sprawny, jak sprawny jest jego najmniejszy element. Teoria ta
ma zastosowanie także w przypadku każdej armii. O wartości armii decyduje wartość pojedynczego
żołnierza, a ta z kolei jest wynikiem odpowiedniej pracy wychowawczej i kształtowania postaw
patriotycznych i moralnych żołnierzy. Skuteczność wychowania i kształtowania postaw żołnierzy
zależna jest przede wszystkim od układu: przełożony – podwładny – środowisko żołnierskie.
Decydującym ogniwem w tym układzie jest dowódca. Pełniąc jednocześnie funkcję wychowawcy
i nauczyciela dowódca jest głównym organizatorem procesu wychowania, nauczania i szkolenia
podwładnych. Dowódca, zgodnie z zasadą jednoosobowego dowodzenia, odpowiada też za
wyszkolenie bojowe, morale i dyscyplinę wojskową podległych mu żołnierzy.
Tak sformułowane zadania wymagają od dowódcy przepojenia wszystkich elementów
procesu dydaktycznego treściami wychowawczymi, zwłaszcza tymi związanymi z szeroko pojętym
patriotyzmem. Treści te w dużym stopniu ułatwiają podwładnym uświadomienie sobie celów armii
oraz jej roli w państwie, a tym samym ich własnego miejsca i roli w strukturach i losach tego
państwa. Właściwe przekazanie tych treści oraz odpowiednia postawa przełożonych wobec
podwładnych, identyfikowanie się z wojskiem, uznanie służby wojskowej za potrzebną oraz
zrozumienie i świadomość przynależności wojska do kraju oraz jego historii staje się kluczem do
uzyskiwania lepszych wyników w wychowaniu kształtowaniu właściwych postaw żołnierzy.
Modernizacja procesu wychowawczego w wojsku pociąga za sobą konieczność
ustawicznego doskonalenia kwalifikacji pedagogicznych kadry. Oddziaływanie dowódcy i kadry
jest skierowane przecież na młodych ludzi i na ich psychikę. To bardzo wdzięczna a zarazem
trudna, bo zmienna, materia oddziaływania. Model współczesnego wychowawcy powinny, zatem
wyznaczać: kwalifikacje pedagogiczne, wartości służbowe i osobowość. Dowódcy nie może
wystarczyć już tylko wiedza tzw. „zdroworozsądkowa”. Ewoluujący proces dydaktyczny oraz
przekształcenia społeczne w armii wymagają od dowódcy zarówno gruntownego zrozumienia
swojej roli w tych procesach, ale także stałego doskonalenia wiedzy z zakresu pedagogiki,
psychologii a także, co jest niezmiernie ważne z dziedziny historii, zarówno tej ogólnej jak i historii
wojskowości.
Ten ostatni element, czyli dogłębna znajomość i umiejętność właściwej interpretacji historii
ma szczególne znaczenie w kształtowaniu postaw patriotycznych wśród żołnierzy. Kształtowanie
postaw patriotycznych jest procesem trudnym gdyż w większości wszelkie cechy osobowościowe
podwładnych, w tym także stosunek do państwa i jego historii, są już w jakiś sposób ukształtowane.
Na kształt świadomości patriotycznej mają, bowiem wpływ rozmaite czynniki takie jak:
pochodzenie społeczne, atmosfera w domu rodzinnym a także szkoła i wszelkiego rodzaju grupy
nieformalne. Wstępując w szeregi armii, młody człowiek jest już, zatem, w dużym stopniu
ukształtowaną osobowością w tym także z określoną postawą patriotyczną.
Efektywność kierowania tymi młodymi ludźmi wymaga, więc od dowódcy odpowiednich
cech, które pozytywnie wpływają na proces wychowania podwładnych.
Jedną z tych cech jest wysokie poczucie odpowiedzialności. Jest ono bodźcem do
konsekwencji w realizacji zadań i do świadomego ponoszenia odpowiedzialności za podejmowane
działania. Kolejnym ważnym elementem umiejętnego postępowania dowódcy jest opanowanie.
Jakkolwiek cecha ta pożądana jest w każdej dziedzinie aktywności człowieka, szczególnie istotna
jest w działalności dowódczej. Zdolność do opanowania się pozwala zdobyć poważanie i zaufanie
zarówno u przełożonych, jak też, co jest istotne, u podwładnych.
Kolejną wartościową cechą dowódcy jest samokrytycyzm, polegający na obiektywizmie
w ocenie własnych działań. Spojrzenie krytycznym okiem na siebie i swoje działania może
przysporzyć szacunku oraz zapobiec podejmowaniu pochopnych decyzji.
Niezmiernie ważną cechą jest umiejętność zrozumienia innych ludzi zwłaszcza tych, którzy
mają problemy i szukają pomocy. Pozwala to na kształtowanie humanitarnych postaw w całej
społeczności. Cecha ta ma również istotne znaczenie w kształtowaniu postaw patriotycznych.
Zrozumienie dla poglądów innych ludzi i umiejętne połączenie ich z treściami o charakterze
patriotycznym może przynieść zaskakujące efekty. Ze zrozumieniem innych ludzi wiąże się też
kolejna istotna cecha dowódcy a mianowicie tolerancyjność. Tolerancja ta powinna polegać ma
wyrozumiałości i pewnej „ciepłej” pobłażliwości wobec czyichś zachowań. W tym miejscu może
pojawić się zarzut, iż w warunkach służby wojskowej nie powinno być mowy o tolerancyjności
przełożonych względem zachowań podwładnych, gdyż miałoby to ujemny wpływ na dyscyplinę.
Uprzedzając jednak chcielibyśmy zastrzec, iż nie chodzi o tolerowanie złego, nierzetelnego
wykonawstwa zadań czy łamanie postanowień regulaminów i prawa. Właściwie pojęta tolerancja
nie może obniżać wymagań a optymalizować ich poziom. Dowódca powinien znaleźć margines
tolerancji dla zwykłych ludzkich słabości, potknięć czy w końcu zainteresowań, który ponadto musi
kształtować warunki do uzyskiwania satysfakcji z wykonywania zadań. Tolerancja to także istotny
czynnik w kształtowaniu postaw patriotycznych wśród podwładnych. Dowódca powinien nie tylko
zrozumieć sposób myślenia podwładnych w kategoriach: ja i Ojczyzna, ale także wykazać się
tolerancją dla tych poglądów. Jak już wspomnieliśmy umiejętne połączenie własnych poglądów
człowieka z ogólnie przyjętymi normami patriotyzmu może dać w efekcie zaskakujące rezultaty.
W ten sposób zachowując poczucie indywidualności jednostki można, bowiem zbudować poczucie
przynależności do konkretnej grupy społecznej(narodu)
Dowodzenie – to przede wszystkim mobilizowanie i organizowanie talentów ludzi oraz
kontrolowanie jednostkowych i zespołowych wyników. Od skuteczności tych zabiegów
w decydującym stopniu zależy efektywność dowodzenia. Wzbudzanie u podwładnych
odpowiedniej motywacji do działania wywiera bezpośredni wpływ na stosunek do wykonywania
zadań służbowych oraz ma na celu możliwie najlepsze spożytkowanie wiedzy i zdolności
wykonawców. Ważne w tym procesie jest także uświadomienie podwładnym, że wykonywane
przez nich zadania nie są li tylko sztuką dla sztuki, ale mają istotne znaczenie dla funkcjonowania
państwa. Teza ta wydaje się być nieco niedorzeczna, kiedy analizuje się ją przez pryzmat
codzienności wojskowej. Jednakże, takie podejście do zagadnienia może w pewnym momencie
zaowocować efektem działania sprawnej, dobrze naoliwionej maszyny, w której każdy element zna
swoje miejsce, przeznaczenie i co najważniejsze ma świadomość swojej wartości. Takie podejście
może stać się gwarantem późniejszego działania podwładnych nie dla własnych partykularnych
korzyści, ale zgodnie z zasadą pro publico bono, a więc w duchu patriotyzmu.
W kierowaniu ludźmi liczą się także zdolności przywódcze. Umiejętność zjednywania
emocji innych dla osiągnięcia konkretnych celów, skupienie podwładnych wokół spraw związanych
ze wspólnym działaniem oraz kształtowanie odpowiedzialności to istotne elementy cechujące
dobrego przywódcę. Podczas pracy z podwładnymi ważnym jest, w taki sposób przekazywać im
wszelkie treści związane z tradycją i historią kraju, aby w efekcie nadrzędnym celem ich działania
stało się pełne bezpieczeństwo kraju i aby wszelkie działania zogniskować wokół tego konkretnego
celu oraz aby poczuli się oni współodpowiedzialni za losy kraju. Po raz kolejny jednak należy
podkreślić, że wszystkie działania związane z przekazywaniem treści patriotycznych w żaden
sposób nie mogą godzić w indywidualne poglądy podwładnych, gdyż skutki tych działań będą
odwrotne do zamierzonych.
Dowódca w procesie wychowania, także wychowania patriotycznego nie może lekceważyć
pewnych prawidłowości psychologicznych, zwłaszcza, jeżeli chce by podwładni wykonywali
postawione zadania zgodnie z własną wolą, ochoczo, sumiennie i terminowo. Działania wymuszane
w jakikolwiek sposób są zazwyczaj wykonywane niechętnie, bez satysfakcji i niedbale. Wprawdzie
dowódca za pomocą rozkazu może zmusić żołnierzy do określonych zachowań, ale przecież
powinno mu zależeć nie tylko na terminowym wykonaniu formalnych zaleceń. Podwładny
powinien działać zgodnie z intencjami przełożonego, ale powinien czynić to zgodnie z własną wolą,
chętnie i w wewnętrznym przekonaniu celowości działania. Wówczas działania te przyniosą
znacznie lepsze efekty. Zwrócenie uwagi na ten aspekt dowodzenia powinno być dla dowódcy
istotne, jeżeli chce on zrozumieć motywy postępowania podwładnych.
Efekty wychowania, w tym także wychowania patriotycznego podwładnych będą o wiele
lepsze, gdy dowódca w lepszym stopniu pozna uwarunkowania społeczne ludzi, z którymi pracuje.
Jak już wcześniej wspominaliśmy należą do nich takie elementy jak pochodzenie społeczne,
atmosfera w domu rodzinnym a także środowisko szkolne i udział we wszelkiego rodzaju grupach
nieformalnych. Wiadomo, że osobowość żołnierzy jest w zasadzie ukształtowana, jednakże
poznanie warunków i czynników kształtujących młodego człowieka ułatwia w dużym stopniu pracę
wychowawczą dowódcy, szczególnie w zakresie wychowania patriotycznego.
Pochodzenie społeczne ma duży wpływ na postawy patriotyczne człowieka. Zupełnie
inaczej rozumie patriotyzm mieszkaniec wsi czy małego miasteczka a zupełnie inaczej człowiek
pochodzący z dużych aglomeracji miejskich. Jakość postaw patriotycznych zależy też od regionu
pochodzenia, wyznawanej religii i wykształcenia.
Analizując postawę podwładnego pod tym kątem dowódca musi, więc wziąć pod uwagę
wszystkie te czynniki. Od właściwej analizy zależy, bowiem sposób postępowania.
Atmosfera w domu rodzinnym ma także istotny wpływ na stosunek do państwa jako Ojczyzny.
Kultywowanie tradycji, wspomnienia rodzinne, wreszcie stosunek rodziców i opiekunów do spraw
patriotyzmu, wszystko to warunkuje zachowania w dorosłym życiu. Podobny wpływ ma
środowisko szkolne oraz przynależność do nieformalnych lub formalnych grup społecznych.
Wychowanie patriotyczne w obecnej sytuacji geopolitycznej i społecznej jest procesem
niezwykle trudnym. Postępująca globalizacja, zacieranie różnic kulturowych czy nawet
narodowościowych, dewaluacja wartości narodowych wszystko to coraz niekorzystniej wpływa na
stosunek młodych ludzi do Ojczyzny jako czegoś, z czym można się identyfikować. Otwarte
granice i wzrastający poziom wykształcenia młodych ludzi powoduje, że pojęcia związane
z patriotyzmem odchodzą w zapomnienie, na rzecz indywidualnych potrzeb jednostki. Wszystko to
stawia ogromne wyzwanie przed dowódcami wszystkich szczebli w zakresie uświadomienia
podwładnym ich znaczenia dla losów państwa, często wbrew własnym partykularnym interesom.
Rola dowódcy w procesie kształtowania postaw patriotycznych jest, więc bardzo istotna
z punktu widzenia celów armii. Właściwa i świadoma patriotyczna postawa żołnierzy staje się,
bowiem podstawowym gwarantem wysokiego morale armii i daje pewność, że w wypadku
zagrożenia armia stanie się najważniejszym ogniwem systemu obronnego kraju. Wykształcenie
właściwej i świadomej patriotycznej postawy żołnierzy powinno stać się oprócz typowego
wyszkolenia bojowego, najważniejszym elementem procesu szkolenia wojska, niezależnie od tego
czy będzie to armia zawodowa czy też armia „z poboru”.
Aby osiągnąć pozytywne rezultaty w całokształcie pracy wychowawczej, w tym także
w procesie wychowania patriotycznego, dowódca powinien:
 troszcząc się o swój autorytet, czynić to tak, by nie stać się wyłącznie formalnie
narzuconym zwierzchnikiem, lecz rzeczywistym przywódcą określonej społeczności;
 cenić autorytet własny i podległej kadry, przestrzegać skrupulatnie nakazów i zaleceń
regulaminów, wymagać od siebie i od podwładnych konsekwencji, uporczywości,
staranności i lojalności w wykonywaniu zadań;
 spełniać intencje i zalecenia szczebli nadrzędnych w zakresie wychowania i szkolenia,
dawać przykład zdyscyplinowania i sprawności wykonawczej (dowódca – wychowawca
kształtuje takie postawy, jakich wzorce sam posiada);
 podkreślać znaczenie oraz kształtować takie cechy żołnierza jak: poczucie żołnierskiego
honoru i wartości słowa, poczucie przynależności narodowej i państwowej, ambicja
zawodowa, prawdomówność, szczerość;
 konkretnie stawiać zadania i równie konkretnie rozliczać ich wykonanie, pomagać i uczyć
właściwych zasad postępowania a jednocześnie bezwzględnie egzekwować przestrzeganie
tych zasad;
 dobrze znać podwładnych, ich cechy osobowe i sposób myślenia, starać się zrozumieć ich
potrzeby i stworzyć atmosferę wzajemnego zaufania;
 być
sprawiedliwym
i
konsekwentnym
w
wymaganiach,
jednocześnie
unikając
stronniczości w ocenie podwładnych;
 formalne i regulaminowe podejście do podwładnych starać się łączyć z pozytywnym
oddziaływaniem na psychikę żołnierzy;
 traktować podległych dowódców i żołnierzy jako ludzi godnych zaufania i szacunku
 w pracy wychowawczej unikać kampanijności – nasilenie pracy wychowawczej
i profilaktycznej po negatywnym zdarzeniu w dyscyplinie lub tylko przy okazji świąt
i innych wydarzeń oraz zaniedbywanie działań wychowawczych w codziennej służbie
świadczy o ubóstwie pracy wychowawczej;
 zawsze preferować rozwój pozytywnych cech psychiki ludzkiej, ambicję, dumę z
przynależności do narodu, jednostki oraz więzi koleżeńskie, dopiero potem zwalczać
dostrzeżone nieprawidłowości;
 nie szczędzić podwładnym słów uznania, na co dzień, jeżeli na to zasłużyli – muszą mieć
świadomość, iż dostrzega się ich zaangażowanie w wypełnianie obowiązków, życzliwe
gesty i słowa aprobaty stworzą atmosferę powszechnego uznania dla dobrej pracy i służby;
 zwracać uwagę na odpowiednią oprawę i ceremoniał uroczystości państwowych,
wojskowych oraz nadawania wyróżnień;
 w kontaktach z podwładnymi zawsze zachowywać spokój i opanowanie oraz takt
i stanowczość, unikać wszelkiego wzburzenia, być bezstronnym i obiektywnym
w ocenie podwładnych;
 nie uprzedzać się do podwładnych (nawet najtrudniejszemu żołnierzowi należy dać szansę
rehabilitacji i jeśli zasłuży – wyróżnić go);
 wiedzieć, że przyswojenie teorii to nie wszystko praktyka wymaga wysiłków równie
żmudnych, jak opanowanie wiedzy teoretycznej.
Wszystkie wspomniane wyżej elementy tworzą pewien wzorzec osobowościowy dowódcy.
Cechy te są bardzo pożądanymi w świetle wymagań współczesnej armii. W połączeniu
z umiejętnością uświadomienia podwładnym celowości ich działania w strukturach armii,
w strukturach państwa, wykorzystaniem ich już ukształtowanych cech osobowości i postaw
patriotyczno – społecznych, jednoczesne zbliżenie się dowódcy do przedstawionego wzorca
pozwoli mu stworzyć optymalną atmosferę do realizacji zadań.
Artykuł opublikowany w wydawnictwie DW i PO pt. Wychowanie Patriotyczne Żołnierzy
Tradycja i Współczesność .
Opracowali:
kpt. inż. Piotr SZWAJKOWSKI s. Adama i Anny, ur. 17.10.1972 w Krasnymstawie
zam. ul. Ułańska 16a/15, 42 – 600 Tarnowskie Góry
JW 1499 Bytom, ul. Oświęcimska 33, 41 – 902 Bytom
tel. kom. 660 758 767
tel. służb. CA MON 126 515
PESEL : 72101703070
NIP: 645-174-20-43
Konto: Bank BPH o/Tarnowskie Góry 81 1060 0076 0000 3040 0046 2869
Urząd Skarbowy w Tarnowskich Górach, ul. Opolska 23, 42-600 Tarnowskie Góry
st. chor. szt. lic. Piotr PASTERNAK s. Mariana i Wiesławy, ur. 27.11.1966 w Jędrzejowie
zam. ul. Zabrzańska 50/18, 41 – 907 Bytom
JW 1499 Bytom, ul. Oświęcimska 33, 41 – 902 Bytom
tel. kom. 691 880 173
tel. służb. CA MON 126 515
PESEL : 66112713058
NIP: 626-176-74-12
Konto: ING Bank Śląski o/Bytom 95 1050 1230 1000 0002 0446 2154
Urząd Skarbowy w Bytomiu, ul. Wrocławska 92, 41-902 Bytom