Algorytm doboru

!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
209
Gabriel WRÓBEL, Maciej ROJEK, Ma³gorzata SZYMICZEK
Politechnika Œl¹ska
Wydzia³ Mechaniczno-Technologiczny
Instytut Materia³ów In¿ynierskich i Biomedycznych
Algorytm doboru parametrów swobodnego ci¹gnienia rur
polietylenowych...w bezwykopowej rekonstrukcji sieci przep³ywowej
polietylenowych
W artykule przedstawiono algorytm okreœlaj¹cy tok postêpowania przy doborze poszczególnych
parametrów materia³owo-technologicznych determinuj¹cych efektywnoœæ procesu ciasnego osadzania wyk³adzin polietylenowych w sieciach przep³ywowych.
The article presents the algorithm for the selection procedure of the material – technological
parameters needed for the determination efficiency of the process of thigt-fitting deposition of the
polyethylene lining in flow networks.
1. WSTÊP
W ostatnim dziesiêcioleciu odnotowano
znacz¹cy przyrost d³ugoœci sieci wodoci¹gowej, kanalizacyjnej i gazowej. Jednoczeœnie ruroci¹gi z tradycyjnych materia³ów konstrukcyjnych w wyniku d³ugoletniej eksploatacji ulegaj¹ awariom, co powoduje zagro¿enie dla œrodowiska naturalnego. Czynnikami wywieraj¹cymi ogromny wp³yw na przyspieszenie procesów starzeniowych oraz wzrost awaryjnoœci s¹
zwiêkszenie obci¹¿enia ruchem ko³owym,
zmiany w³aœciwoœci transportowanych mediów, pr¹dy b³¹dz¹ce, zmiany poziomu wód
gruntowych, czy ska¿enie gruntu itp. [1]. Pogarszaj¹cy siê stan sieci kanalizacyjnych i wodoci¹gowych zmusza do szukania nowych
technik ich regeneracji, w tym g³ównie technik
bezwykopowych. Ma to istotny aspekt ekonomiczny i praktyczny, nie poci¹ga bowiem za
sob¹ prac wykopowych i zwi¹zanych z tym
utrudnieñ dla aglomeracji miejskiej.
Technologie bezwykopowe skutecznie zastêpuj¹ metody tradycyjnej renowacji ruroci¹gów ze wzglêdu na: ograniczenie czy wrêcz
eliminacje wykopów, ochronê œrodowiska naturalnego, znaczne zmniejszenie kosztów, tak¿e kosztów spo³ecznych.
Aby nie doprowadziæ do sytuacji, w której
niemo¿liwa jest ju¿ bezwykopowa renowacja
ruroci¹gów nale¿y prowadziæ dok³adne prze-
gl¹dy i badania lokalizacyjne ruroci¹gów. Na
pocz¹tku trzeba rozpoznaæ warunki gruntowowodne oraz g³êbokoœæ posadowienia ruroci¹gu
poddanego naprawie, a tak¿e zaznajomiæ siê
z jego stanem technicznym, ze szczególnym
uwzglêdnieniem materia³u, kszta³tu, d³ugoœci
poszczególnych odcinków. W tym celu przeprowadza siê szereg analiz zarówno gruntu jak
i stanu ruroci¹gu. Badania stanu ruroci¹gu dokonuje siê najczêœciej w drodze inspekcji telewizyjnej (CCTV) uzupe³nianej czêsto badaniami
lokalizacyjnymi z wykorzystaniem techniki
akustycznej (sonaru) lub radiowej (radaru). Powinny byæ one poprzedzone starannym oczyszczeniem kana³u [2].
Dok³adne rozpoznanie ogólnego stanu technicznego ruroci¹gu oraz przyczyn awarii pozwala na optymalny wybór technologii naprawy jak i znaczne obni¿enie kosztów.
Na rynku mo¿na spotkaæ wiele bezwykopowych metod renowacji ruroci¹gów. Ró¿ni¹
siê one np. materia³em, z którego wykonana
jest pow³oka renowacyjna (rura), jej kszta³tem
czy sposobem wprowadzania do odnawianego ruroci¹gu. Wœród najczêœciej wykorzystywanych nale¿a³oby wymieniæ metody: compact pipe – rura wsadowa o przekroju w kszta³cie litery „C”, insituform – wk³adem jest „poñczocha” z kwasoodpornego w³ókna poliestrowego nas¹czonego ¿ywicami, relining – z zastosowaniem rur z PE, PVC, PP, w krótkich
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
210
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
odcinkach ³¹czonych za pomoc¹ z³¹czek lub
kielichowo.
Najtañsz¹ i najprostsz¹ alternatyw¹ do
przedstawionych technologii wydaje siê byæ
swagelining, wykorzystuj¹cy zasadê obróbki
plastycznej jak¹ jest swobodne ci¹gnienie rur.
Technika ta pozwala na ciasne osadzenie rur PE
wewn¹trz odnawianego ruroci¹gu. Wykorzystuje siê przy tym lepkosprê¿yste w³asnoœci tworzywa i wynikaj¹ce st¹d czasowe charakterystyki materia³u. Dotyczy to zarówno fazy operacji kszta³towania w strefie ci¹gad³a, jak równie¿
powrotu poodkszta³ceniowego po wprowadzeniu do odnawianego ruroci¹gu.
Podstawy omawianej techniki rekonstrukcji
zosta³y opracowane przez British Gas North
Western Region pod koniec lat siedemdziesi¹tych XX w., jednak na skalê przemys³ow¹ zaczêto j¹ wprowadzaæ w latach osiemdziesi¹tych.
Pierwsze próby rekonstrukcji ruroci¹gów
by³y przeprowadzane dla rur osadzanych
w warunkach wstêpnego podgrzewania. Efektem procesu grzania by³o ograniczenie si³ ci¹gnienia. Proces grzania wymaga³ dodatkowego
sprzêtu, co sprawia³o wiele trudnoœci w przeprowadzeniu rekonstrukcji. Rozwój technologii i ci¹g³e jej udoskonalanie umo¿liwi³o eliminacjê wymogu wstêpnego podgrzewania wci¹ganych rur wsadowych. Pierwsze zastosowanie technologii wci¹gania rur PE bez dodatkowego grzania mia³o miejsce w Chester w 1989
roku [4].
Tradycyjnie rozumiane ci¹gnienie jest rodzajem obróbki plastycznej materia³ów przede
wszystkim metalowych, rzadziej polimerowych. S³u¿y trwa³emu kszta³towaniu materia³u, zmianie w³aœciwoœci fizyko-mechanicznych
i u¿ytkowych w drodze modyfikacji struktury
czy wywo³ania naprê¿eñ w³asnych. Osi¹ga siê
to przez odkszta³cenie plastyczne [4]. W przypadku wykorzystania swobodnego ci¹gnienia
rur w technologii rekonstrukcji ruroci¹gów wyk³adzin¹ œciœle pasowan¹ istotna jest minimalizacja odkszta³ceñ plastycznych, które s¹ efektem niepo¿¹danym. D¹¿y siê do stanu odkszta³cenia, w którym dominuj¹ odkszta³cenia sprê-
¿yste. W zwi¹zku z czym proces osadzania wyk³adziny nale¿y zaprojektowaæ w taki sposób,
aby naprê¿enia bêd¹ce wynikiem dzia³ania si³y
ci¹gnienia nie przekracza³y po³owy granicy
plastycznoœci. Jest to zalecenie podawane przez
British Gas maj¹ce na celu zapewnienie po¿¹danych odkszta³ceñ sprê¿ystych warunkuj¹cych
ciasne osadzenie wyk³adziny wewn¹trz rekonstruowanej sieci. Uzyskanie odpowiedniego
przylegania rury polietylenowej zdeterminowane jest równie¿ innymi parametrami jak na
przyk³ad [5,6]:
— œrednic¹ nominaln¹ (2÷5 % wiêksza od œrednicy wewnêtrznej odnawianego przewodu),
— k¹tem sto¿ka roboczego ci¹gad³a (10÷20°),
— prêdkoœci¹ ci¹gnienia (3–5 m/min).
Ciasne osadzenie wyk³adziny polietylenowej wewn¹trz rekonstruowanego ruroci¹gu
umo¿liwione jest lepkosprê¿ystym powrotem
poodkszta³ceniowym. W technice swagelining
efekt ten uzyskuje siê wskutek chwilowego odkszta³cenia rury polietylenowej w ci¹gadle.
W wyniku ci¹gnienia nastêpuje przejœciowa
redukcja œrednicy o oko³o 12%, co pozwala bez
dodatkowego oporu wprowadziæ rurê PE do
odnawianego ruroci¹gu. Po wykonaniu naprawy rura polietylenowa rozprê¿aj¹c siê podlega
wzmocnieniu konstrukcyjnemu w warunkach
ciasnego osadzenia w naprawianym ruroci¹gu.
Jest to szczególnie wa¿ne je¿eli w warunkach
oddzia³ywania czynników gruntowych istnieje
mo¿liwoœæ przekroczenia granicy samonoœnoœci. W trakcie tej operacji obserwuje siê dwa efekty. Œrednica rury ulega redukcji, a po wyjœciu
z ci¹gad³a ma miejsce jej powrotny wzrost. Zjawiska towarzysz¹ce powrotowi poodkszta³ceniowemu rury wyk³adzinowej w przewa¿aj¹cym stopniu zachodz¹ w okresie pierwszych
30 minut po zdjêciu obci¹¿enia.
Istotnym parametrem swobodnego ci¹gnienia rur polietylenowych w aspekcie omawianej
technologii jest prêdkoœæ wprowadzania rury
do rekonstruowanego ruroci¹gu, która wp³ywa
na czas przebywania rury w ci¹gadle oraz na
prêdkoœæ odkszta³ceñ, a tak¿e na wielkoœæ odkszta³ceñ plastycznych. Prêdkoœæ ci¹gnienia
wp³ywa równie¿ na w³aœciwoœci wytrzyma³oœ-
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
ciowe wyk³adziny rurowej. Fisher i Day [7] wykazali, ¿e wy¿sze w³aœciwoœci wytrzyma³oœciowe wykazuj¹ wyk³adziny wci¹gane z wy¿szymi prêdkoœciami. Skuteczna, w aspekcie jakoœci
naprawy rurociagu, realizacja procesu ci¹gnienia mo¿liwa jest dziêki odpowiedniej prêdkoœci
ci¹gnienia. Zapewniona jest wydajnoœæ procesu
wprowadzania rury do rekonstruowanego
ruroci¹gu z jednoczesnym wzrostem efektywnoœci, ktorej miar¹ jest wynikowa œrednica
wewnêtrzna oraz wytrzyma³oœæ osadzonej pow³oki.
2. PRACA W£ASNA
2.1. Cel pracy
Podstawowym celem pracy jest opracowanie metody efektywnego i poprawnego doboru
parametrów swobodnego ci¹gnienia rur na
zimno w procesie rekonstrukcji kana³ów rurowych metod¹ swageliningu. Przeprowadzone
badania pozwoli³y na opracowanie algorytmu
racjonalnego doboru parametrów technologiczno-materia³owych.
2.2. Algorytm doboru parametrów procesu
rekonstrukcji
Wstêpnym etapem procedury projektowej
jest okreœlenie warunków technicznych charakteryzuj¹cych sieæ – rodzaj sieci, stan rur, œrednica zastosowanej g³owicy kalibruj¹cej itd. Wynikiem wstêpnej analizy technicznej i chemicznej
jest wybór zastosowanej technologii. W przypadku wskazania na technologiê swagelining
kolejne warunki techniczne wynikaj¹ z dostêpnego materia³u – okreœlonego typoszeregu i
œrednicy rur, dostêpnego sprzêtu i narzêdzi –
ograniczenie si³y i prêdkoœci ci¹gnienia, ograniczone pole wyboru wymiarów ci¹gad³a.
Omówiana w pracy metoda nale¿y do najbardziej efektywnych pod wzglêdem ekonomicznym i spo³ecznym wœród metod bezwykopowej renowacji ruroci¹gów. Bior¹c pod uwagê
kryterium minimalizacji oporów przep³ywu
formu³owany jest warunek wynikowego docis-
211
ku wprowadzonej rury do powierzchni wewnêtrznej rekonstruowanego kana³u.
W przedstawionym, na rys. 1, algorytmie
przez parametry technologiczno-materia³owe
rozumie siê stopieñ redukcji œrednicy X, k¹t
tworz¹cej ci¹gad³a , si³ê ci¹gnienia mo¿liw¹
do zrealizowania N, czas powrotu poodkszta³ceniowego t, charakterystyki materia³owe tworzywa (Re, E), z którego wykonana zasta³a rura,
jej œrednica, typoszereg, gruboœæ œcianki. Granica plastycznoœci powinna byæ wyznaczona dla
zastosowanego materia³u przed przyst¹pieniem do procesu ci¹gnienia, gdy¿ jest jednym
z podstawowych parametrów sk³adaj¹cych siê
na wstêpne za³o¿enia projektowe. Jako parametry konstrukcyjne i u¿ytkowe okreœlono
œrednicê kana³u (DK), natê¿enie przep³ywu
(Qk), d³ugoœæ ruroci¹gu (Lk), ciœnienie wewnêtrzne (p), obci¹¿enia od gruntu (ph).
Projektuj¹c proces swobodnego ci¹gnienia
rur polietylenowych na zimno nale¿y zwróciæ
uwagê na ograniczenia techniczne (narzêdzia,
ci¹garka) realizacji procesu przez danego wykonawcê. Mo¿liwy stan degradacji rekonstruowanego ruroci¹gu dopuszcza pekniêcia i nieszczelnoœci co stwarza koniecznoœæ krytycznej
oceny efektu wzmocnienia pozosta³¹ zewnêtrzn¹ rur¹ i czêsto wymaga niezale¿nego spe³nienia przez osadzan¹ wyk³adzinê kryteriów konstrukcyjnych. Miar¹ poprawnoœci zastosowanych parametrów technologiczno-materia³owych jest maksymalizacja œrednicy wewnêtrznej wyk³adziny rurowej co odpowiada minimalizacji oporów przep³ywu.
Tak postawione zadanie projektowe wymaga doboru zewnêtrznej œrednicy rury (Doz)
ci¹gnionej z dostêpnego typoszeregu z przedzia³u wymiarów o 2-3% przewy¿szaj¹cych
œrednicê wewnêtrzn¹ rekonstruowanego ruroci¹gu. Realizacja kryterium maksymalizacji
œrednicy wewnêtrznej zrekonstruowanego kana³u jest mo¿liwa przez dobór rury o jak najmniejszej gruboœci œcianki.
Przyk³adowym zadaniem projektowym jest
dobór parametrów technologiczno – materia³owych do rekonstrukcji ruroci¹gu o œrednicy
wewnêtrznej 60 mm. Na potrzeby niniejszego
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
212
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
Rys. 1. Algorytm doboru parametrów technologiczno-materia³owych procesu reointarsji [5]
Fig. 1. The selection algorithm of the technological – material parameters in reointarsion process [5]
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
artyku³u za³o¿ono, i¿ wybór wyk³adziny dokonany zostanie spoœród rur o œrednicy 63 mm
z typoszeregów SDR 11 i SDR 17.
Istotnym elementem doboru parametrów
procesu jest okreœlenie warunków obci¹¿eñ
213
eksploatacyjnych wprowadzanej wyk³adziny.
W przypadku wyk³adzin interakatywnych
g³ównym obci¹¿eniem jest ciœnienie wewnêtrzne (p), obci¹¿enia od gruntu s¹ zminimalizowane, gdy¿ stary ruroci¹g pe³ni funkcjê „ochron-
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
214
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
n¹” i nie uwzglêdnia siê ich w procedurze weryfikacji wtrzyma³oœciowej. G³ównym parametrem okreœlaj¹cym cechy wytrzyma³oœciowe
rur s¹ naprê¿enia dopuszczalne. Wyznaczone
naprê¿enia zredukowane dla okreœlonego obci¹¿enia musz¹ byæ mniejsze od dopuszczalnych !red < !dop. W przypadku odwrotnym
nale¿y zweryfikowaæ wstêpnie za³o¿one wymiary rury.
Nastêpnym etapem projektowania procesu
rekonstrukcji jest wybór odpowiedniej kombinacji parametrów ci¹gad³a, zapewniaj¹cej ciasne osadzenie wyk³adziny rurowej wewn¹trz rekonstruowanego ruroci¹gu. Poszukiwanie odpowiedniej geometrii ci¹gad³a zapewniaj¹cej
maksymalizacjê œrednicy wewnêtrznej rekonstruowanej rury rozpoczêto od nastêpuj¹cych
za³o¿eñ:
o
— k¹t tworz¹cej ci¹gad³a, – 15 ,
— stopieñ redukcji œrednicy, X – 20 %.
Pierwsz¹ weryfikacj¹ poprawnoœci doboru
parametrów geometrycznych narzêdzia jest
wyznaczenie si³y ci¹gnienia, któr¹ oblicza siê ze
wzoru [8]:
N (r ) $
# r 2 qo (sin " & cos )2%tg
" C (1)
2 cos
Wyznaczona si³a nie powinna wywo³ywaæ
naprê¿eñ przekraczaj¹cych 50% granicy plastycznoœci. Je¿eli wartoœæ si³y nie spe³nia powy¿szego warunku w odniesieniu do tworzywa,
z którego wykonana jest rura nale¿y modyfikowaæ wstêpnie za³o¿one parametry procesu np.
geometriê ci¹gad³a. Innym ograniczeniem jest
mo¿liwoœæ realizacji wyznaczonej si³y w ci¹garce, któr¹ dysponuje wykonawca. Dla za³o¿onych wstêpnie warunków si³a ci¹gnienia wynosi 6,95 [kN], co mieœci siê w ograniczeniach
obszaru wyboru.
Kolejnym etapem jest okreœlenie powrotu
poodkszta³ceniowego. W tym celu nale¿y dokonaæ pomiaru temperatury otoczenia, uwzglêdniæ jej zakres w za³o¿eniach projektowych, gdy¿ jest to jeden z wa¿niejszych czynników determinuj¹cych omawiane zjawisko. Prowadzone badania dowiod³y, ¿e dla ró¿nicy
temperatur oko³o 6 oC uzyskuje siê ró¿nicê
w okreœlonych powrotach poodkszta³ceniowych rzêdu 2 %.
W celu zobrazowania omawianego zjawiska
wyznaczono wartoœci lepkosprê¿ystych powrotów poodkszta³ceniowych [8]:
— œrednicy
P = 27,0845 + 0,692317X – 28,1857cos –
– 2,0023log t
(2)
— wyd³u¿enia
L = -3,92403 – 2,10648log t + 19,911sin +
+ 0,560397X
(3)
dla za³o¿onych wczeœniej danych i temperatury
25±2 C, które pozwoli³y na okreœlenie œrednicy
oraz wyd³u¿enia wyk³adziny rurowej po procesie rewersji.
W przypadku stwierdzonych w wyniku
analizy powrotu poodkszta³ceniowego znacznych rozbie¿noœci pomiêdzy wewnêtrzn¹ œrednic¹ rury rekonstruowanej a zewnêtrzn¹ œrednic¹ rury wyk³adzinowej po okreœlonym powrocie poodkszta³ceniowym nale¿y weryfikowaæ parametry technologiczno-materia³owe
procesu ci¹gnienia, tak aby uzyskaæ po¿¹dany
efekt ciasnego osadzenia wyk³adziny rurowej.
Poszukiwanie racjonalnych parametrów nale¿y
rozpocz¹æ od zmiany stopnia redukcji œrednicy
w ci¹gadle, gdy¿ ten parametr ma najistotniejszy wp³yw na powrót poodkszta³ceniowy.
Ciasne osadzenie wyk³adziny rurowej jest mo¿liwe, kiedy uzyskuje siê œrednicê zewnêtrzn¹
po procesie rewersji wyk³adziny wy¿sz¹, od
wewnêtrznej œrednicy rekonstruowanego ruroci¹gu.
Wzrost lepkosprê¿ystego powrotu poodkszta³ceniowego œrednicy mo¿na uzyskaæ
zwiêkszaj¹c redukcjê œrednicy lub prowadz¹c
proces renowacji w ni¿szych temperaturach.
Przyk³adowo obni¿enie temperatury otoczenia
do 19±2oC pozwala uzyskaæ koñcow¹ œrednicê
wyk³adziny rurowej 60,39 mm dla niezmiennych pozosta³ych parametrów (k¹t 17,5o i stopieñ redukcji 20%). Innym sposobem uzyskania
wymaganej œrednicy wyk³adziny rurowej jest
zwiêkszenie stopnia redukcji œrednicy, np. dla
redukcji rzêdu 30% i k¹ta tworz¹cej ci¹gad³a
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009
215
!"#$%&' (#)#$* +,$,'-&$./ 0/#)#(1-"# 234"13-13, $*$ +#!3-&%!-1#/%25666
17,5o uzyskano wstêpny powrót promieniowy
o wartoœci ~25%.
W przypadku, gdy ci¹gniona rura ma pe³niæ
funkcje wyk³adziny samonoœnej konieczne jest
uwzglêdnienie odpowiednich warunków w fazie obliczeñ wytrzyma³oœciowych. Tok postêpowania przy okreœlaniu wartoœci œrednicy samonoœnej wyk³adziny rurowej po procesie rewersji jest identyczny.
Jako ostateczny wynik przyjmuje siê rozwi¹zanie o najcieñszych œciankach, dla którego
uzyskuje siê ciasne osadzenie wyk³adziny. Dla
wariantów o jednakowej gruboœci wybiera siê
rozwi¹zanie o najmniejszym stopniu redukcji,
co wynika z kryterium minimalizacji energii
potrzebnej do realizacji procesu.
3. Podsumowanie
Na podstawie przeprowadzonej analizy
stwierdzono, i¿ w³aœciwy dobór parametrów
geometrycznych i materia³owych oraz sterowanie procesem swobodnego ci¹gnienia rur na
zimno jest mo¿liwe dziêki opracowanym charakterystykom lepkosprê¿ystych powrotów
poodkszta³ceniowych. Ich uogólnienie na
pe³ny obszar zastosowañ badanej metody rekonstrukcji uwarunkowane jest rozszerzeniem
zakresu badañ podstawowych na wykorzystywany asortyment materia³ów i narzêdzi.
Dodatkowych przes³anek racjonalnego wyboru wariantu projektowego rekonstrukcji
mog¹ dostarczaæ kryteria ekonomiczne, logis-
tyczne itp. Merytorycznie wykraczaj¹ one jednak poza aspekt materia³owo-technologiczny.
Ich uwzglêdnienie w podanym algorytmie nie
wp³ywa na zasadnicz¹ strukturê objêtych analiz¹ dzia³añ.
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Roszkowski A.: Renowacje ruroci¹gów – teoria
i praktyka. Materia³y konferencyjne III Konferencji
Naukowo-Technicznej. Nowe Technologie w sieciach i instalacjach wodno-kanalizacyjnych.
Polska Fundacja Technik Bezwykopowych: Vademecum bezwykopowych technologii, renowacji,
napraw i wymiany ruroci¹gów i instalacji podziemnych. Technologie bezwykopowe. Warszawa
2003.
Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przeróbka
plastyczna – podstawy teoretyczne. Wydawnictwo „Œl¹sk”. Katowice 1977.
Behenna L.B., Hicks K.: Swagelining – the ERS.
Died, buried and forgotten. Gas Engineering &
Managment. 1993.
Williams B., Tickell A.R.: Swagellining – the development of a close fit polyethylene lining system.
Gas Engineering & Managment. 1990.
Fisher W.P., Day A.J.: A study of the factors controliling the tube – sinking process for polymer materials. Jurnal of Materials Processing Technology
68/1997.
Szymiczek M.: Reointrsja ci¹gnionych rur polietylenowych w rekonstrukcji sieci przep³ywowych.
Praca doktorska. Gliwice 2005.
Przetwórstwo Tworzyw 5 (wrzesieñ – paŸdziernik) 2009