SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI
Transkrypt
SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI
SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI ZESPOŁU PLACÓWEK OŚWIATOWYCH im ARMII KRAJOWEJ W SIECIECHOWIE WRZESIEŃ 2013r. PODSTAWY PRAWNE PROGRAMU Rozporządzenie MENiS z 31 stycznia 2002r. - wprowadza zapis o podejmowaniu przez rady pedagogiczne uchwał o wprowadzeniu programu profilaktyki spójnego z programem wychowawczym. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego z dnia 19 sierpnia 1994r. podaje w rozdziale 1, art. 1.1: "ochronę zdrowia psychicznego zapewniają organy administracji rządowej i morządowej oraz instytucje do tego powołane". Ustawa z dnia 26 października 1982r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Ustawia z dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii Ustawa z dnia 9 listopada 1995r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych Konwencja o Prawach Dziecka uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989r., ratyfikowana przez Polskę 30 kwietnia 1991r. Art. 27. 1. "Państwa - Strony uznają prawo każdego dziecka do poziomu życia odpowiadającego jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu„ Rozporządzenie MENiS z dnia 31 stycznia 2003r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem. Rozporządzenie MENiS z dnia 7 stycznia 2003r. w sprawie udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Rozporządzenie MEN z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół 2 CELE I ZADANIA PROGRAMU PROFILAKTYKI Profilaktyka to proces, który wspiera zdrowie przez umożliwienie ludziom uzyskania pomocy potrzebnej im do konfrontacji ze złożonymi, stresującymi warunkami życia oraz przez umożliwienie jednostkom osiąganie subiektywnie satysfakcjonującego, społecznie akceptowanego, bogatego życia (Z. Gaś, 1997). Zapobieganie uzależnieniom może dokonywać się na różnych poziomach. W związku z tym wyróżnia się profilaktykę pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia: Profilaktyka pierwszego stopnia to działanie mające na celu: z jednej strony - promocję zdrowia i przedłużenie życia człowieka, zaś z drugiej zapobiegania pojawianiu się problemów związanych z zachowaniami dysfunkcjonalnymi. Szczególnie wyraźnie akcentuje się tutaj budowanie i rozwijanie różnorodnych umiejętności radzenia sobie z wymogami życia, albowiem deficyty w tym zakresie są powszechnie spotykane w populacji osób dysfunkcjonalnych. Równie ważne jest dostarczanie rzetelnych informacji, dostosowanych do specyfiki odbiorców. Może być kierowana do wszystkich uczniów. Profilaktyka drugiego stopnia ma celu na ujawnianie osób z grupy ryzyka dysfunkcjonalności oraz pomaganie im w redukcji tego ryzyka (a więc zapobieganie rozwojowi zaburzeń). Profilaktyka trzeciego stopnia rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu dysfunkcji. Ma ona na celu, z jednej strony - przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego, zaś z drugiej - umożliwienie osobie objętej terapią i rehabilitacją powrotu do społeczeństwa, prowadzenia w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia, wolnego od patologii. (Z. Gaś 1997). Szkolny program profilaktyki to program profilaktyki środowiskowej, to znaczy taki, w którym obiektem działań jest całe środowisko szkolne. W Zespole Placówek Oświatowych składa się on z programu przeznaczonego dla dzieci w wieku przedszkolnym, szkoły podstawowej i gimnazjum. Oczekujemy, że wszystkie działania profilaktyczne zawarte w programie pozwolą naszym uczniom zdobyć wiedzę i doświadczenie pozwalającą radzić sobie w trudnych sytuacjach życiowych i uchronią przed działaniami zagrażającymi życiu i zdrowiu. Zamierzamy również przez odpowiednie oddziaływanie wykształtować i utrwalić odpowiednie nawyki prozdrowotne, które wpłyną pozytywnie na psychiczny i fizyczny 3 rozwój naszych uczniów. Naszym zamiarem jest także wspieranie rodziców w procesie wychowania. Cele działań profilaktycznych są realizowane przez: 1. Programy informacyjno - edukacyjne; 2. Programy profilaktyczne; 3. Zajęcia alternatywne; 4. Interwencje prowadzone w szkole i w poradniach profilaktycznych (wobec osób z grup ryzyka); 5. Współpracę między różnymi instytucjami i organizacjami (szkołami, poradniami, policją, sądem, kuratorami, stowarzyszeniami, fundacjami itd.). Osoby realizujące Szkolny Program Profilaktyki: · dyrekcja · nauczyciele · wychowawcy · pedagog · pielęgniarka szkolna · zaproszeni specjaliści 4 PROGRAM PROFILAKTYKI PUBLICZNEGO PRZEDSZKOLA WSTĘP Przedszkole to „placówka przeznaczona dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat, wspomagająca indywidualny rozwój, zapewniająca opiekę odpowiednią do potrzeb dziecka oraz przygotowująca do nauki w szkole” (źródło: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, Dz. U. Nr 61, poz.624). Zadaniem przedszkola jest zapewnienie dzieciom właściwych warunków rozwoju fizycznego, umysłowego, emocjonalnego i społecznego, jak i również przygotowanie dziecka do nauki w szkole. Ponadto przedszkole poza edukacją i wychowaniem dzieci, powinno także prowadzić działania profilaktyczne, tzn. zapewniające dzieciom zdrowie i bezpieczeństwo w każdym podejmowanym działaniu. Wiek przedszkolny to specyficzny okres w życiu dziecka, mający istotny wpływ na zmiany zachodzące w jego indywidualnym rozwoju. Natomiast owa profilaktyka w przedszkolu ma zapobiegać wszelkim niepożądanym zjawiskom w tymże rozwoju. Działaniem profilaktycznym będzie zatem każde pozytywne oddziaływanie pedagogiczne, utrwalające wartościowe cechy, a zapobiegające powstawaniu tych niepożądanych. Niniejszy program profilaktyczny przedszkola ma za zadanie uświadomić dzieci w wieku przedszkolnym o istniejących w życiu ludzkim zagrożeniach pochodzących ze świata ludzi i zwierząt oraz wyposażyć je w umiejętność radzenia sobie z nimi. Obowiązkiem każdej osoby dorosłej, zwłaszcza nauczycieli jest stwarzanie każdego dnia warunków sprzyjających kształtowaniu postaw odpowiedzialności za życie własne oraz innych. Tylko kreatywna realizacja działań o charakterze profilaktycznym przez nauczycieli umożliwi wytworzenie się określonych kompetencji u dzieci i ułatwi funkcjonowanie w życiu następnych pokoleń w przyszłości. Celem programu jest kształtowanie pozytywnych postaw i bezpiecznych zachowań dzieci w sytuacjach zagrażających ich życiu i zdrowiu. Ponadto realizacja programu ma wyposażyć dzieci w niezbędne sprawności, umiejętności i wiadomości dotyczące dbania o własne zdrowie i bezpieczeństwo. 5 CELE PROGRAMU Cele główne programu: 1. Wdrożenie dzieci do stosowania zasad bezpieczeństwa. 2. Kształtowanie u dzieci umiejętności właściwego reagowania w sytuacjach zagrożenia. Cele szczegółowe programu: 1. Uświadomienie dzieci o istniejących w życiu zagrożeniach. 2. Wykształcenie umiejętności skutecznego radzenia sobie z w sytuacji zagrożenia. 3. Rozróżnianie dobra od zła. 4. Zdawanie sobie sprawy z niebezpieczeństwa wynikającego z niewłaściwego postępowania / przypadkowych spotkań z nieznajomym. 5. Rozumienie powszechnych zakazów / nakazów w celu uniknięcia wypadku i innych. 6. Utrwalenie ogólnych zasad, np. prawidłowego poruszania się po drodze oraz wewnątrz przedszkolnych, np. właściwego korzystania z placu zabaw. 7. Uczenie się odpowiedzialności nie tylko za siebie, ale innych (aspekt moralny). 8. Upowszechnienie wiedzy o zdrowiu i zasadach mu sprzyjających (promocja zdrowego stylu życia). 9. Tworzenie warunków służących sprawności i aktywności fizycznej dzieci. 10. Podkreślenie szkodliwego wpływu na organizm różnego rodzaju używek. 11. Zapobieganie oraz potępianie agresji i przemocy. 12. Nabywanie umiejętności przeciwstawiania się złu fizycznemu i psychicznemu (promocja postaw asertywnych). 13. Rozwijanie podstawowych umiejętności życiowych. 14. Uświadomienie dziecka o zagrożeniach związanych z dostępem do sieci internet. ADRESACI PROGRAMU dzieci 3,4,5,6 – letnie uczęszczające do przedszkola objętego programem nauczyciele zatrudnieni w placówce rodzice dzieci uczęszczających do przedszkola objętego programem inne osoby związane z placówką 6 METODY I FORMY REALIZACJI PROGRAMU A. METODY - podające (pogadanka, opowiadanie, historyjka obrazkowa, anegdota i inne) - problemowe (konwersacje, metody aktywizujące typu inscenizacja, drama, gry dydaktyczne, dyskusja, burza mózgów i in.) - praktyczne ( ćwiczenia i działania oparte na konkrecie, pokaz, symulacja, spotkania, wycieczki i in.) - eksponujące (np. film, ekspozycja i in.) - programowane (z użyciem np. komputera i projektora) B. FORMY - indywidualne - zespołowe - grupowe (jednolite / zróżnicowane) BLOKI TEMATYCZNE PROGRAMU 1. BEZPIECZEŃTWO NA CO DZIEŃ 2. PIRAMIDA ZDROWGO ŻYWIENIA 3. HIGIENICZNY TRYB ŻYCIA 4. RUCH W ŻYCIU CZŁOWIEKA 5. ZAGROŻENIA ZE ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO 6. PRZEDSZKOLE BEZ NAŁOGÓW 7. AGRESJA I PRZEMOC 8. DZIECKO W ŚWIECIE WIRTUALNYM 7 CHARAKTERYSTYKA BLOKÓW TEMATYCZNYCH Nazwa bloku tematycznego Zamierzone cele operacyjne Dziecko: - rozumie pojęcie bezpieczeństwo; - reaguje na hasła: pali się, ewakuacja itp.; - wykazuje znajomość imienia, nazwiska oraz własnego adresu zamieszkania; - wykazuje znajomość imion i nazwisk rodziców / opiekunów; - zna zasady bezpiecznego poruszania się po drodze; - rozróżnia podstawowe znaki drogowe (informacyjne, ostrzegawcze; - stosuje się do sygnalizacji świetlnej; - wie, jakie są numery telefonów alarmowych (997, 998, 999, 112); 1. Bezpieczeństwo na co - orientuje się, do kogo może zwrócić się o pomoc (np. do dzień policjanta); - zna inne ważniejsze instytucje i pełnione przez nie role społeczne; - przestrzega zasad ustalonych w grupie przedszkolnej (kontrakt grupowy); - stosuje się do zasad bezpiecznego korzystania z placu zabaw / sprzętu / zabawek - porusza się w miejscach dozwolonych; - nie oddala się samo od grupy przedszkolnej; - nie korzysta z urządzeń elektrycznych, nie bawi się przedmiotami niebezpiecznymi, np. zapałkami, szkłem i in.; - przewiduje sytuacje zagrażające bezpieczeństwu / życiu 8 oraz ich konsekwencje; - wykazuje nieufność w stosunku do nieznajomych; - samodzielnie i bezpiecznie organizuje sobie czas wolny; - gości w przedszkolu, np. policjanta, strażaka, pielęgniarkę (w miarę możliwości); - wie, że opiekę nad nim sprawuje osoba dorosła - poznaje schemat piramidy zdrowego żywienia (jej piętra); - orientuje się w zasadach zdrowego stylu odżywiania (wymienia zdrowe produkty, tj. owoce, warzywa, mleko i jego przetwory, ryby, ciemne pieczywo, itd.); - dostrzega związek pomiędzy zdrowiem a chorobą; 2. Piramida zdrowego żywienia - wie, na czym polega profilaktyka zdrowotna (np. szczepienia ochronne); - podaje przyczyny i skutki nieprawidłowego odżywiania się (m. in. otyłość, próchnica, brak witamin, niska odporność organizmu = przeziębianie się); - zna umiar w jedzeniu (nie objada się); - przezwycięża niechęć do spożywania niektórych potraw; - myje owoce i warzywa przed spożyciem. - rozumie pojęcia: higiena, higieniczny tryb życia; - wyróżnia przybory niezbędne do utrzymania higieny; - stosuje higienę na co dzień: * myje ręce przed / po posiłku, po korzystaniu z toalety, po kontakcie z różnymi przedmiotami, zwierzętami; * dba o czystość własnego ciała (regularna kąpiel, używanie 3. Higieniczny tryb życia kosmetyków); * dba o czystość ubrania / bielizny; * używa wyłącznie swoich przyborów toaletowych; * utrzymuje porządek otoczenia wokół siebie (np. sprząta po sobie); 9 * zdaje sobie sprawę z konieczności chodzenia do snu o tej samej porze (higiena snu); * rozumie istotę wypoczynku; * wykazuje wrażliwość na nadmierny hałas; * podkreśla rolę codziennych ćwiczeń fizycznych; * uczy się podstawowych umiejętności i odprężenia (higiena psychiczna); relaksacji * wie, o konieczności umiejętnego korzystania z chusteczek higienicznych; * zasłania usta podczas kaszlu / kichania; * unika bezpośredniego kontaktu z osobą chorą; * wie o potrzebie pomieszczeniach. przebywania w wywietrzonych - rozumie znaczenie aktywności ruchowej, sportu w życiu; - posługuje się pojęciem zdrowie; - wie, o potrzebie częstego przebywania na świeżym powietrzu; 4. Ruch w życiu człowieka - bierze aktywny gimnastykuje się; udział w zajęciach ruchowych, - uprawia sporty (gra w piłkę, jazda na rowerze, bieganie, itp.); - ubiera się odpowiednio do warunków pogodowych; - dba o prawidłową postawę ciała; - chodzi na spacery; - wie, jak zapobiegać przemarznięciu / przegrzaniu - wymienia rośliny i zwierzęta środowiskach przyrodniczych; 5. Zagrożenia ze środowiska żyjące - nie dotyka zwierząt, zwłaszcza dzikich; 10 w różnych przyrodniczego - wie, że nie należy karmić bez zgody / drażnić zwierząt; - zna pozycję obronną, by uniknąć, np. pogryzienia; - orientuje się, jak wyglądają tabliczki informujące, np. o terenie strzeżonym przez psa; - zna wybrane rośliny i inne zagrażające życiu (np. grzyby, owoce trujące); - nie spożywa potraw niewiadomego pochodzenia; - wie, jak trzeba zachować się w sytuacji zagrożenia, gdzie można otrzymać pomoc, umie o nią poprosić; - rozumie konieczność pozostawania w miejscu bezpiecznym w czasie burzy, huraganu, powodzi, ulewy, upałów itp. jest świadome niebezpieczeństw z uzależnieniami / nałogami; związanych - prezentuje właściwą postawę PRZECIW; - orientuje się w procesie uzależnienia człowieka od czegoś (zna ich niekorzystny wpływ na organizm); 6. Przedszkole bez nałogów - wie, że nie może samodzielnie zażywać lekarstw i stosować środków chemicznych (np. środków czystości); - wie, co sprzyja uzależnieniu człowieka (alkohol, papierosy, leki, internet, telewizja); - nabywa umiejętność odmawianie NIE bez poczucia winy (asertywność); - nie jest podatne na wpływ reklam (tzw. ukryte programy) oraz osób mających złe zamiary - zna pojęcia: agresja i przemoc; - umie nazwać swoje uczucia; - odgrywa sytuacyjne); 7. Agresja i przemoc i demonstruje wybrane uczucia (scenki - uczy się oswajać z własnym strachem (Strach ma wielkie oczy, Jak przestraszyć swój strach?); - bierze udział w zajęciach odreagowywania złości, np.: 11 * ludzik złości * skrzynia złości (z gazetami) * rysunek złości * tabliczka złości, itp. - potrafić utożsamić się z inną osobą (kształtowanie umiejętności empatycznych); - podaje sposoby na pokonanie złości; - reaguje na różne formy agresji i przemocy; - orientuje się, jakie są skutki agresji /przemocy na świecie dla ludzi; - uczy się być asertywne; - rozumie znaczenie słowa zgoda, kompromis; - wykazuje ostrożność i nieufność w kontakcie z osobami obcymi, zły dotyk; - przestrzega zakazu przyjmowania różnych rzeczy, np. słodyczy od osób nieznajomych; - stara się być przyjazne dla otoczenia - zna zagrożenia związane z korzystaniem z dostępu do sieci (np. wirtualny przyjaciel – oszust, złe samopoczucie, niedotlenienie organizmu, brak kolegów / koleżanek); - korzysta z internetu tylko za zgodą rodziców / osób dorosłych; - nie traktuje komputera jak największego towarzysza zabaw; 8. Dziecko w świecie wirtualnym - zdaje sobie sprawę, że świat wirtualny to świat iluzji (rozróżnienie rzeczywistości od świata wirtualnego – nierzeczywistego); - nie promuje zachowań agresywnych, przemocy obecnej, np. w grach komputerowych - dostrzega także pozytywny wpływ świata wirtualnego (np. rozwój myślenia, kojarzenia, wyobraźni, pogłębienie wiedzy, wzmocnienie poczucia własnej wartości, itp.) 12 EWALUACJA PROGRAMU Oceny efektów wdrożenia programu profilaktycznego dokonuje się na Radzie Pedagogicznej po I i II semestrze roku szkolnego. Ewaluacja programu, polega na sporządzeniu krótkiego pisemnego sprawozdania z jego realizacji. Podstawę sprawozdania z realizacji programu będą stanowiły: obserwacja rozmowy z innymi nauczycielami / pracownikami własne wnioski i opinie kontakt wychowawcy z rodzicami (wywiad) analiza dokumentów (np. plany miesięczne, realizacja podstawy programowej, zapis w dzienniku) analiza wytworów pracy dzieci i stopnia ich zaangażowania dodatkowe osiągnięcia, np. udział w konkursie. Dodatkowe programy do realizacji to: 1. Ogólnopolski Program Profilaktyczny „ Aquafresh”. 2. Zostań Kubusiowym Przyjacielem Natury. 3. Czyste Powietrze Wokół Nas. 13 PROGRAM PROFILAKTYKI SZKOŁY PODSTAWOWEJ WSTĘP Program profilaktyki stanowi dopełnienie programu wychowawczego szkoły. W naszym założeniu, szkolny program profilaktyki ma za zadanie kompleksowo wspomagać wychowanie i nauczanie wszędzie tam, gdzie pojawia się zagrożenie dla wszechstronnego rozwoju uczniów. Za realizację programu są odpowiedzialni wszyscy nauczyciele ,dyrektor, pedagog, pielęgniarka szkolna. Celem szkoły jest nie tylko nauka, poznanie uczniów i pomoc w rozwiązywaniu problemów, ale przede wszystkim zapobieganie powstawaniu problemów, ćwiczenie przydatnych w życiu umiejętności społecznych i rozwiązywania problemów, wdrażanie o radzenia sobie w różnych okolicznościach, zagospodarowanie czasu wolnego. Przy realizacji programu profilaktyki potrzebna jest współpraca z rodzicami. Istotą profilaktyki w naszej szkole jest: wspomaganie dzieci w radzeniu sobie z codziennymi trudnościami, rozwijanie w nich umiejętności społecznych i psychologicznych przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu uczniów ze szczególnym uwzględnieniem uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, budowanie postaw i zachowań promujących bezpieczny i zdrowy styl życia. Profilaktyka ukierunkowana na dostarczanie wiedzy o zagrożeniach, proponująca formy pomocy w sytuacjach kryzysowych jak również ukazująca działania ukierunkowane na rozwój, współpracę, aktywne spędzanie wolnego czasu – daje szansę kształtowania pozytywnych postaw, samorozwoju, dążenia do sukcesu, oraz podejmowania właściwych wyborów życiowych 1. Cele programu Bezpieczeństwo dziecka w szkole, na ulicy – uświadomienie konsekwencji niebezpiecznych zabaw. Przekazywanie niezbędnych informacji o uzależnieniach. Podejmowanie świadomych decyzji w sprawie używek i uczenie się, mówienia „nie”. Radzenie sobie ze stresem i agresją. Pedagogizacja nauczycieli, rodziców i uczniów w zakresie niebezpieczeństw związanych z Internetem oraz zagrożeniami epidemiologicznymi Rozwijanie uzdolnień uczniów i zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. Ścisła współpraca z Poradnią Psychologiczną, Policją i pielęgniarką szkolną. 14 Organizowanie czasu wolnego uczniów po zajęciach szkolnych i w czasie ferii zimowych. Ochrona uczniów przed zagrożeniami. Reagowanie na pojawiające się zagrożenia. Pomoc w rozwijaniu zdolności do samokontroli i samoobserwacji. Osłabienie czynników ryzyka przez dostarczenie adekwatnych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych. 3. Przewidywane osiągnięcia uczniów W wyniku działań profilaktycznych uczeń umie: 1. 2. 3. 4. Radzić sobie w sytuacji przemocy, stresu, zagrożenia. Być asertywnym. Prowadzić zdrowy styl życia Bezpiecznie i higienicznie spędzać czas w szkole i poza nią. W wyniku działań profilaktycznych uczeń: 1. Zna konsekwencje dotyczące swojego zachowania, 2. Zna konsekwencje zażywania narkotyków, picia, palenia, wpływu używek na własne zdrowie. 3. Zdaje sobie sprawę z wpływu Internetu i telewizji na stan swojego zdrowia. 4. Sposoby realizacji Treści w większości realizuje się na godzinach wychowawczych i poszczególnych przedmiotach. Należy je realizować również na zajęciach pozalekcyjnych, wycieczkach, zajęciach plenerowych, spotkaniach z rodzicami, pedagogiem, psychologiem, higienistką, przedstawicielami służb mundurowych i w świetlicy szkolnej. Nauczyciel wybiera stosowne metody pracy do osiągnięcia w/w celów. Będą to pogadanki, dyskusje, „burze mózgów”, prelekcje filmów, programy komputerowe. Formą realizacji będą gazetki informacyjne, plakaty, ulotki informacyjne, wystawy. 15 . PLAN REALIZACJI DZIAŁAŃ Obszary Zagadnienia Bezpieczna droga do szkoły I Bezpieczeństwo Bezpieczna w różnych wszystkich sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych przerwa dla Bezpieczne zabawy w domu i szkole Bezpieczne ferie zimowe, wakacje, wypoczynek nad wodą Formy i metody realizacji Pogadanki, spotkanie z policjantem Lekcje, warsztaty, pogadanki, dyżury nauczycieli, kontrola boiska, korytarzy, szatni, klas Rozmowy, pogadanki, konkursy, Pogadanki, lekcje, konkurs plastyczny, Odpowi edzialny wychow awcy Termin wychow awcy IX Wychow awcy, rodzice, wychow awcy X Konkurs plastyczny, Nauczyci Poznajemy numery drama, el alarmowe przyrody , świetlicy , wychow awcy, Pokaz, apel, gazetka, Nauczyci Nauka udzielania pierwszej el pomoc w razie wypadku przyrody , wychow awcy Realizacja programu „Owoce - codzienna porcja w szkole” owoców i warzyw II dla wszystkich Zdrowy styl uczniów klas I-III życia oraz Realizacja programu -codzienna porcja zachowania „Szklanka mleka dla każdego mleka dla uczniów ucznia” klas I-VI Wychow awcy, dyrektor Zdrowe odżywianie: rola -pogadanki, owoców i warzyw w konkursy: odżywianiu plastyczny, literacki, wykonanie zdrowych sałatek, kanapek, akcja Wychow awcy, nauczyci el przyrody 16 IX Luty, czerwie c IV W ciągu roku wg potrzeb Cały rok Wychow Cały awcy i rok dyrektor Kwieci eń, wg. potrzeb cały rok ogólnoszkolna Poznajemy zasady Pogadanki na prawidłowego odżywiania lekcjach oraz skutki niewłaściwego wychowawczych, odżywiania lekcjach przyrody, III Profilaktyka uzależnień Wychow awcy, nauczyci el przyrody III Poznajemy zasady higieny Gazetka ścienna, Wychow osobistej pogadanka, awcy, nauczyci ele przyrody , w-f, Co to są choroby brudnych Film, prezentacja, Wychow rąk? Uczymy się im awcy, zapobiegać nauczyci ele przyrody , w-f, świetlicy , Dbamy o nasze zęby Współpraca z Wychow pielęgniarką szkolną awcy, nauczyci ele przyrody , w-f, świetlicy , Jak dbać o higienę w okresie Współpraca z dojrzewania? pielęgniarką szkolną wrzesi eń Realizacja programu „Nie pal Zajęcia warsztatowe Wychow przy mnie proszę” dla klas I-III awcy klas I-III Realizacja programu „Znajdź Zajęcia warsztatowe Wychow właściwe rozwiązanie” dla klas IV-VI awcy klas IVVI Uczymy się dobrze Wycieczki nauczyci wykorzystać czas wolny i rowerowe, piesze, ele promujemy aktywność gry i zabawy fizyczną ruchowe Cały rok Media a uzależnienia: telefon Pogadanka, komputer, telewizja, gazetka, III Ankiety zagrożenia apel, wychow awcy diagnozujące Wypełnienie ankiet 17 Wychow awcy, V XI I Cały rok Wg potrzeb II Poznajemy i respektujemy IV normy i zasady życie w Eliminowanie szkole przejawów agresji i przemocy w szkole Adaptacja i integracja dzieci Zapoznanie z dokumentami szkolnymi, wso, statut, programy profilaktyczny, wychowawczy, Zajęcia sześcioletnich w środowisku integracyjne, szkolnym wychow awcy IX Wychow awcy, Cały rok Uczymy się wyrażać swoje Drama, pogadanki, emocje Wychow awcy, Cały rok Poznajemy swoje mocne strony słabe i Ankiety, pogadanki, Wychow rozmowy, awcy, pedagog, zachowania Gry dramowe, wychow pogadanki, awcy X Ćwiczymy asertywne XII Odpowiedzialność nieletnich z Wychow awcy, dyrektor, pedagog, rodzice, Uczymy się przyjaźni, Ankieta, pogadanki, wychow koleżeństwa, tolerancji osób awcy niepełnosprawnych Ankietowanie diagnozujące ankieta Wychow zachowania agresywne awcy, pedagog, Objęcie opieką uczniów Kierowanie do Pedagog, V znajdujących się w trudnej specjalistycznych wychow Diagnozowanie sytuacji materialnej poradni, lekarzy awcy, środowiska (współpraca z GOPS-em, dyrektor szkolnego i zwolnienie ze składek na wyłonienie ubezpieczenie, zbiórka uczniów z odzieży), Współpraca z Policją, Sądem Na bieżąco kontrola Wychow trudnościami, dla Nieletnich, kuratorami, zachowania uczniów awca, organizowanie dzielnicowym, sprawiających pedagog, dodatkowych problemy dyrektor, form pomocy wychowawcze Wspieranie uczniów wymagających dodatkowej opieki na terenie szkoły – pedagog, 18 Spotkanie policjantem Wg możliw ości i potrzeb III XI Cały rok Cały rok wg potrzeb Cały rok wg potrzeb Ewaluacja analiza efektów pracy dokonywana dwukrotnie w ciągu roku, ilościowa i jakościowa analiza problemów dydaktyczno wychowawczych w oparciu o dokumentację wychowawczą, zeszyty wychowawcy, dzienniki, analiza i ocena podjętych działań na rzecz świadomego korzystania uczniów z mediów, przeprowadzenie ankiet wśród uczniów i rodziców analiza podjętych działań na rzecz integracji uczniów niepełnosprawnych z dziećmi zdrowymi ocena poziomu poczucia bezpieczeństwa uczniów w szkole ewaluacja końcowa programu badania – ankiety skierowane do uczniów i rodziców, nauczycieli, 19 PROGRAM PROFILAKTYKI PUBLICZNEGO GIMNAZJUM CHARAKTERYSTYKA ODBIORCÓW – GIMNAZJALIŚCI Szkoła gimnazjalna, jest najtrudniejszym etapem edukacyjnym. Jej uczniowie to młodzież 13 – 16 letnia, która przechodzi w tym okresie skomplikowaną fazę rozwojową. Ten okres uznawany jest za najtrudniejszy dla współżycia z otoczeniem. Rodzi się własna osobowość wychowanka. Towarzyszą temu procesowi liczne błędy np. mylenie intymności z zamknięciem w sobie, zastępowanie krytyki krytykanctwem, identyfikowanie wolności z robieniem tego na co ma się ochotę. Do tego dokłada się charakterystyczna w okresie dojrzewania zmienność nastrojów i burza uczuć. Dziewczęta jak i chłopców cechuje zmienność motywacji. Niezrównoważeni młodzieży w wieku dorastania przejawia się w pewnej anarchii życia psychicznego, w chaosie przeżyć i działań, w szybko po sobie następujących stanach: energii i lenistwa, radości i smutku, brawury i nieśmiałości, towarzyskości i pragnienia samotności. Z psychologicznego punktu widzenia wiek gimnazjalistów jest jednym z trudniejszych etapów rozwoju człowieka. Jest czasem,w którym rozpoczynają się intensywne zmiany w kierunku stania się dorosłym. DIAGNOZA PROBLEMÓW - Zagrożenia dla młodzieży Diagnoza środowiska szkolnego dokonana została w oparciu o obserwacje nauczycieli zachowania uczniów na lekcjach i podczas przerw, analizę frekwencji w dziennikach lekcyjnych, analizę zeszytów uwag, wyniki ankiet, analizę frekwencji rodziców na zebraniach organizowanych przez szkołę, wywiady z nauczycielami, uczniami, rodzicami, spostrzeżenia z wizyt domowych i uwag instytucji wspierających działalność szkoły. Pozwoliło to na wyłonienie uczniów z problemami takimi jak: o wagary, ucieczki z lekcji o palenie papierosów, napoje energetyzujące, alkohol, dopalacze o brak dyscypliny i niska kultura języka, o brak motywacji do nauki, niskie potrzeby edukacyjne uczniów będących w trudnej sytuacji materialnej, o narkotyki, o wczesne rozpoczęcie współżycia, o brak więzi emocjonalnej; rodziny niepełne; o cyberprzemoc 20 Działania skierowane do uczniów Szkoła wspierając wszechstronny rozwój ucznia, musi zachować właściwe proporcje między wiedzą a umiejętnościami i wychowaniem. To trudne zadanie, bo też szczególny jest wiek rozwojowy gimnazjalistów. Konieczne jest odpowiednia profilowanie celów w zakresie wiedzy, wartości oraz specyfiki podejmowanych oddziaływań. W zakresie wiedzy dąży się do tego, aby młody człowiek otrzymał informacje: dotyczące sposobów skutecznego radzenia sobie z przeżywanymi lękami, wynikającymi zarówno z interakcji rówieśniczych, jak i z problemów osobistych, specyfice i chemicznej naturze poszczególnych środków odurzających i ich interakcjach; pozwalające rozumieć istotę wpływów środków odurzających na fizjologię układów: krążenia, oddechowego, nerwowego i rozrodczego, pozwalające rozumieć w jaki sposób środki odurzające wpływają na sprawność koordynacji psychoruchowej, co jest szczególnie ważne przy prowadzeniu pojazdów mechanicznych oraz uprawianiu sportu, pozwalające rozumieć społeczną problematykę uzależnień, a w szczególności koszty społeczne uzależnień, pozwalające rozumieć związki miedzy odurzaniem się a AIDS, przepisach prawnych i zarządzeniach lokalnych dotyczących środków odurzających i ich używania, pozwalające rozumieć istotę działania i wpływu środków społecznego przekazu na zachowanie człowieka (zwłaszcza dzieci i młodzieży), aby mieć pełne rozeznanie odnośnie do lokalnych problemów uzależnień oraz placówek niosących pomoc w zwalczaniu tego rodzaju problemów. W zakresie wartości młodzież winna zrozumieć, że stopniowo zwiększa się jej stopień swobody, ale równocześnie zwiększa się poziom odpowiedzialności za własne działania i za innych. Młodzież powinna: być świadoma swojej odpowiedzialności za tworzenie i zachowywanie środowiska wolnego od środków odurzających i to nie tylko w domu rodzinnym, ale również w szkole, na podwórku, w dzielnicy itd., 21 akceptować pogląd, że społeczeństwo ma troszczy się o siebie i liczy przede wszystkim na siebie, a więc między innymi nie toleruje używania środków odurzających, mieć przekonanie, że uczestniczenie w działaniach organizowanych przez szkołę i sponsorowanych przez nią (np. zawody sportowe, spotkania towarzyskie, imprezy rekreacyjno - rozrywkowe) sprzyja zachowaniu wolności od środków odurzających, rozwijać poczucie własnej wartości i akceptować pozytywne aspekty własnego dojrzewania i rozwoju, być świadomym własnego uspołecznienia i podejmować działania na rzecz rozwijania i wzbogacania lokalnej społeczności. W zakresie działań konieczne jest: włączenie młodzieży w organizowanie i odpowiedzialne kontrolowanie życia domowego i szkolnego (z uwzględnieniem problematyki wolności od środków odurzających), umożliwienie nastolatkom kontaktu z placówkami przeznaczonymi do pomagania ludziom w pokonywaniu trudności, czemu winno towarzyszyć przekonanie młodzieży, że nie jest ona odpowiedzialna za problemy, jakie przeżywają inni ludzie, ale jest zobowiązana do pomagania w ich rozwiązywaniu. PLAN REALIZACJI DZIAŁAŃ Działania skierowane do młodzieży wszystkich klas: ZADANIA FORMY REALIZACJI I. Zapoznanie uczniów z obowiązującymi regulaminami Zapoznanie uczniów na godzinach wychowawczych ze Statutem, II. Tworzenie bezpiecznego i wolnego od uzależnień środowiska wychowawczego szkoły Zapoznanie uczniów z punktami statutu dotyczącymi zakazu używania środków uzależniających i opuszczania szkoły podczas zajęć lekcyjnych. WSO, Programem Wychowawczym, Programem Profilaktyki Systematyczna kontrola boiska, toalet i pomieszczeń szkoły w ramach dyżurów nauczycieli 22 Przestrzeganie zakazu zażywania środków uzależniających podczas wszystkich imprez szkolnych. III. Propagowanie zdrowego stylu życia. Zachęcanie młodzieży do udziału w akcjach profilaktycznych (Dzień bez Papierosa, Żyj zdrowo, Narkotykom - NIE) +inne propozycje plakaty, gazetki tematyczne, konkursy, spotkania ze specjalistami z zakresu profilaktyki uzależnień realizacja edukacji prozdrowotnej na poszczególnych przedmiotach. IV. Planowanie kariery edukacyjnej i zawodowej Lekcje, warsztaty, pogadanki, wykłady na temat Poznaję siebie – cechy osobowości, temperamentu, umiejętności. Zajęcia tematyczne Poznaje zawody. Wspieranie wyborów uczniów dot. szkoły ponadgimnazjalnej – doradztwo indywidualne i formy pracy grupowej. IV. Diagnozowanie środowiska szkolnego i wyłonienie uczniów z trudnościami, organizowanie dodatkowych form pomocy Zajęcia integracyjne w klasach pierwszych Systematyczne rozmowy z uczniem, a gdy sytuacja tego wymaga podejmowanie dodatkowych interwencji z włączeniem rodziców, Kierowanie do specjalistycznych poradni, lekarzy, Objęcie opieką uczniów znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej (współpraca z GOPSem, ,zwolnienie ze składek na ubezpieczenie, zbiórka odzieży), Współpraca z Policją, Sądem dla Nieletnich, kuratorami, dzielnicowym, Wspieranie uczniów wymagających dodatkowej opieki na terenie szkoły – pedagog, 23 Działania profilaktyczne skierowane do uczniów klas pierwszych gimnazjum. Główne cele do realizacji w klasie pierwszej to: o poznanie uczniów; o integracja zespołu klasowego oraz zespołu rodziców o wypracowanie form współpracy z rodzicami. Zadania Formy realizacji I. Wspieranie adaptacji szkolnej Zapoznanie ze szkołą – Drzwi otwarte Zajęcia integracyjne, rajdy, otrzęsiny, ślubowanie Przeciwdziałanie zjawisku tzw. fali. II. Kształtowanie i wzmacnianie poczucia własnej wartości, budowanie postaw empatii i zaufania. Organizowanie imprez klasowych w celu bliższego poznania się (wycieczki, dyskoteki , dzień chłopaka, dzień kobiet, Andrzejki, Mikołajki). III. Zintegrowanie zespołu klasowego Wypracowanie klasowego kontraktu – zbioru zasad postępowania IV. Rozwijanie u uczniów umiejętności radzenia sobie w relacjach rówieśniczych. Godziny wychowawcze dotyczące asertywności, radzenia sobie w sytuacjach trudnych. V. Kształtowanie umiejętności pracy w grupie. Zajęcia z zakresu: - komunikacji werbalnej i pozawerbalnej, - budowanie zaufania do innych, - poszanowania odmienności. VI. Kształtowanie pozytywnego obrazu siebie poprzez: poznawanie swoich mocnych stron, określanie cech charakteru i zainteresowań - Działania w ramach programu Planowanie kariery edukacyjnej i zawodowej - warsztaty 24 Działania profilaktyczne skierowane do uczniów klas drugich gimnazjum: Zadania Formy realizacji I. Kształtowanie asertywnych postaw wobec środków uzależniających poprzez sztukę odmawiania, wzajemne wspieranie, werbalizację potrzeb. Zajęcia z asertywności, II. Kształtowanie pozytywnego obrazu siebie poprzez poznawanie swoich mocnych stron, docenianie własnych sukcesów, Organizowanie kół zainteresowań umożliwiających uczniom rozwijanie talentów, umiejętności, uzdolnień. III. Uświadamianie młodzieży zagrożeń związanych z uzależnieniami. Omawianie tematyki dbałości o zdrowie na wszystkich zajęciach i przedmiotach Realizacja na godzinach wychowawczych tematów o systemie wartości, kształtowaniu charakteru Konkursy, filmy Promowanie sukcesów młodzieży (artystycznych, naukowych, sportowych) poprzez nagrody, pochwały. Projekcje filmów, przedstawień teatralnych o tematyce profilaktycznej Organizacja i udział uczniów w konkursach wiedzy o różnych uzależnieniach. Przygotowywanie gazetek tematycznych dotyczących akcji prowadzonych w szkole: np.: Dzień bez papierosa, Światowy Dzień Walki z AIDS, itp. Działania profilaktyczne skierowane do uczniów klas trzecich gimnazjum: Istotnymi elementami działań do realizacji w klasie trzeciej są: o podejmowanie przez młodzież decyzji o wyborze kierunku swojego kształcenia, czyli pierwszej decyzji zawodowej. o egzamin gimnazjalny. Zadania Formy realizacji 25 I. Kształtowanie odpowiedzialności za siebie i innych, za podejmowane decyzje i zachowania. Działania w ramach trzyletniego programu Planowanie kariery edukacyjnej i zawodowej.. Godziny wychowawcze dotyczące właściwych wyborów szkół ponad gimnazjalnych. Działalność w organizacjach szkolnych. II. Szerzenie wśród młodzieży znajomości prawa i wyrabianie nawyku poszanowania prawa. Lekcje tematyczne np. WOS, spotkania z policją. III. Kształtowanie właściwych postaw wobec uzależnień poprzez: informowanie o społecznych i zdrowotnych skutkach uzależnień, zwalczanie mitów na temat uzależnień. Godziny wychowawcze na temat społecznych i zdrowotnych skutków uzależnień. IV. Przygotowanie uczniów do wyboru szkoły ponad gimnazjalnej. Warsztaty o wyborze szkoły prowadzone przez pedagoga Procedury składania dokumentów do szkół Filmy o uzależnieniach i dyskusje na godzinach wychowawczych. Indywidualne doradztwo dla uczniów i rodziców – pedagog . Spotkania informacyjne z uczniami i nauczycielami szkół ponad gimnazjalnych. Udział w Dniach Otwartych szkół ponad gimnazjalnych. Korzystanie z oferty Centrów Doradztwa Zawodowego. Udostępnianie aktualnych informacji o szkolnictwie ponad gimnazjalnym (gazetki informacyjne, informatory). Udział w próbnym egzaminie. Działania alternatywne Zajęcia dodatkowe przeznaczone są dla uczniów pragnących wspólnie z nauczycielem poszerzać swoje wiadomości i umiejętności w zakresie jednego przedmiotu lub innej dziedziny aktywności. Cele zajęć: · rozbudzanie i kształtowanie zainteresowań uczniów, 26 · poszerzanie wiedzy uczniów poza zakres przewidziany w programie nauczania, · rozwijanie uzdolnień uczniów, · zagospodarowanie wolnego czasu ucznia. W zajęciach pozalekcyjnych uczestniczą uczniowie zainteresowani przedmiotem. W zajęciach sportowych uczestniczą uczniowie z wysoką sprawnością fizyczną i predyspozycjami do uprawiania określonej dyscypliny sportowej, wyznaczeni przez nauczycieli wychowania fizycznego. Zadania Formy realizacji I. Praca w organizacjach działających w szkole Działalność Samorządu Uczniowskiego i inne II. Zajęcia sportowe Sekcje sportowe, zajęcia na siłowni, wyjazdy na basen Konkursy dotyczące zdrowia III. Promocja zdrowego stylu życia Spotkania z pielęgniarką, zaproszonymi specjalistami Filmy dotyczące zagrożeń cywilizacyjnych Gazetki tematyczne. IV. Zajęcia pozalekcyjne Koła przedmiotowe , zajęcia świetlicowe V. Organizacja imprez masowych Wyjazdy na spektakle filmowe, teatralne, festiwale Wycieczki klasowe Dyskoteki szkolne Imprezy okolicznościowe (m.in. Walentynki, Dzień Wiosny, Dzień Języka Ojczystego, akcje charytatywne, Dzień Dziecka). VI. Organizacja i propagowanie olimpiad, konkursów i zawodów Udział w zawodach sportowych. Udział w konkursach wiedzy i umiejętności Udział w olimpiadach przedmiotowych. Działania skierowane do rodziców: Zadania Formy realizacji 27 I. Zapoznanie rodziców z odpowiednią dokumentacją. Zapoznanie ze Statutem Szkoły (w tym z WSO), Programem Wychowawczym, Programem Profilaktyki, regulaminami organizacyjnymi Organizowanie Dni Otwartych Szkoły- zebrania klasowe. Informowanie o wynikach w nauce i zachowaniu na zebraniach z rodzicami. II. Informowanie rodziców o funkcjonowaniu dziecka w szkole. Indywidualne spotkania z wychowawcą i pedagogiem Pisma informujące o wynikach w nauce i zachowaniu ucznia Informacje pedagoga III. Współpraca z rodzicami. Pomoc rodziców przy organizacji imprez szkolnych. Systematyczna współpraca z Radą Rodziców – współtworzenie programów i wsparcie w ich realizacji. Działania skierowane do nauczycieli: Zadania Formy realizacji I. Propagowanie kursów i szkoleń w ramach WDNu Informowanie (w pokoju nauczycielskim) o konkursach i szkoleniach promowanie nauczycieli doskonalących się w profilaktyce i wychowaniu, II. Organizacja szkoleń i warsztatów Spotkania ze specjalistami zajmującymi się tematyką uzależnień i profilaktyki Współpraca z instytucjami działającymi na terenie gminy, powiatu itp. III. Propagowanie literatury dotyczącej profilaktyki uzależnień Pozyskiwanie i udostępnianie materiałów dotyczących profilaktyki uzależnień 28 SPODZIEWANE EFEKTY PROGRAMU PROFILAKTYCZNEGO UCZNIOWIE: · nabycie wiedzy o szkodliwości alkoholu i innych środkach odurzających, · nabycie umiejętności dbania o własne bezpieczeństwo, · zdobycie wiedzy na temat skutków prawnych i społecznych używania środków odurzających, · umiejętne radzenie sobie w sytuacjach zetknięcia się z przemocą i uzależnieniami, · nauczenie się pozytywnych zachowań oraz właściwego postrzegania i rozumienia ludzi, I RODZICE: · zdobycie umiejętności dokonywania wartościowych i sensownych wyborów , · poszerzenie wiedzy dotyczącej prawidłowości rozwojowych dziecka, · poszerzenie wiedzy na temat zagrożeń w środowisku lokalnym, · rozbudzenie czujności rodziców dotyczącej zażywania środków zmieniających świadomość, · wyposażenie w materiały edukacyjne i informacyjne o uzależnieniach i zdrowym stylu życia. NAUCZYCIELE: · poszerzenie wiedzy i umiejętności w zakresie wspierania zdrowotnego rozwoju psychicznego uczniów, · zaktywizowanie nauczycieli na rzecz podejmowania oddziaływań o charakterze profilaktycznym, · udoskonalenie współpracy pomiędzy różnymi grupami społeczności szkolnej. PROGRAMY PROFILAKTYCZNE REALIZOWANE W SZKOLE - Trzymaj formę – program prozdrowotny - „Owoce w szkole” - „Nie pal przy mnie proszę” 29 -„Szklanka mleka dla każdego ucznia - Zachowaj trzeźwy umysł - Znajdź właściwe rozwiązania- program antynikotynowy - Szkoła wolna od Narkotyków i Przemocy- program edukacyjny - Planowanie kariery edukacyjnej i zawodowej - program preorientacji zawodowej - Filmy i scenariusze zajęć dotyczące przemocy i uzależnieniom - Zagrożenia terroryzmem- poradnik INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE SZKOŁĘ W DZIAŁANIACH PROFILAKTYCZNYCH Nazwa instytucji Adres Telefon Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna Kozienice ul. Al Władysława Sikorskiego 8A 48/ 614- 89-36 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej Sieciechów ul. 48/621-61-12 GKRPA Zespół interdyscyplinarny Zajezierze ul. Komisariat Policji Gniewoszów. Ul. Lubelska31 (48) 621-50-07 Komenda Powiatowa Policji Kozienice ul.Radomska1 (48) 614-97-00 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Kozienice (48)611-02-26 Sąd Rejonowy III wydział rodzinny i Nieletnich Kozienice Ośrodek Profilaktyki Uzależnień KOZIENICE ul. Radomska 36 Powiatowy Urząd Pracy ul. Gen. Świerczewskiego 20. Kozienice u.l Zdziczów (48) 611 03 00 (48) 614-66-99 Policyjna Izba Dziecka, telefon Zaufania „Masz problem – dzwoń” 820 25 52 30 Pomarańczowa Linia – Ogólnopolskie Pogotowie dla Rodziców Pijących Nastolatków 0 801 140 068 EWALUACJA PROGRAMU Cel ogólny ewaluacji: podniesienie efektywności pracy szkoły. Cel szczegółowy: sprawdzenie funkcjonowania Programu Profilaktyki w praktyce szkolnej oraz jego modyfikacja i wyeliminowanie dostrzeżonych braków. Ewaluacja Szkolnego Programu Profilaktyki dokonywana jest w następujących formach: · w dyskusjach na posiedzeniach Rady Pedagogicznej · w dyskusjach zespołu wychowawczego · dyskusjach z udziałem Rady Rodziców · dyskusjach z udziałem rodziców na zebraniach klasowych . Sondaże ankietowe przeprowadzone wśród poszczególnych podmiotów społeczności szkolnej · na lekcjach wychowawczych w formie dostępnej dla ucznia . analizę dokumentacji szkolnej. Szkolny program profilaktyki opracował zespół profilaktyki Barbara Kościóch –pedagog Joanna Zawodnik – nauczyciel języka polskiego Małgorzata Woldan – nauczyciel przyrody Alicja Kowalczyk – nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej Zofia Gozdera – nauczyciel edukacji przedszkolnej Bogumiła Rojek - nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej Program zatwierdzony do realizacji uchwałą Rady Rodziców dnia ……………………. Zaopiniowany do realizacji przez Radę Pedagogiczną …………………………….. 31