Otrębusy - Krzysztof Teodor Toeplitz

Krzysztof Teodor Toeplitz
źródło; WWW.otrebusy.pl
Materiały przygotowane na warsztaty organizowane przez Stowarzyszenie LGD „Zielone Sąsiedztwo”
Krzysztof Teodor Toeplitz pochodził ze spolonizowanej rodziny żydowskiej Toeplitzów (napisał o niej książkę).
Jego dziadem był Teodor Toeplitz, działaczPPS, współzałożyciel i prezes Warszawskiej Spółdzielni
Mieszkaniowej, zaś stryjem – twórca i długoletni rektor Łódzkiej Szkoły Filmowej, profesor Jerzy Toeplitz.
Poniżej przedstawiamy jego wspomnienia z czasów drugiej wojny światowej.
Silne przeżycia silnie wbijają się w pamięd, mimo więc, że Otrębusy czasów wojny oglądałem oczyma dziecka, pamiętam
sporo tych obrazów, a również spraw, o których się wtedy mówiło, u nas w domu i dookoła.
Wojna 1939 roku zaczęła się więc dla mnie (po tym poranku 1 września, kiedy z radia dowiedzieliśmy się o jej wybuchu,
czego potwierdzeniem były odgłosy "zenitówek", dział przeciwlotniczych, strzelających gdzieś od strony Brwinowa czy
Pszczelina, aby zagrodzid drogę lecącym na Warszawę niemieckim samolotom) od bardzo ładnego obrazka, jak z
malarskiego kiczu. Do "dworu", jak nazywano nasz dom, przyjechał wtedy prawdziwy oddział kawalerii, z bardzo
eleganckim, młodym oficerem, prosząc o obrok dla koni. Podczas gdy ładowano obrok na tabory, babcia Halina (autorka
wspomnieo drukowanych w "U Nas O. K." i zamieszczonych na portalu - link) zatrzymała oficera na podwieczorku, który
jadło się na tarasie; mówił oczywiście, że maszeruje prosto na Berlin, a kiedy odjeżdżał, moja siostra dogoniła go w alei
kasztanowej (chyba już nie ma tej alei, podobnie jak "grabówki", która kiedyś okalała park otrębusowski) i wręczyła mu
kwiatek, za co on pocałował ją — małą dziewczynkę — w rękę. Cudo!
Nasz oficer nie dojechał zapewne do Berlina, tylko wraz ze swą kawalerią został rozbity w bitwie nad Bzurą, największej
bitwie tamtej wojny. Trzeba bowiem wiedzied, że według znawców wojskowości Otrębusy leżą na szlaku wojennym: każda
wojna z zachodu lub z północy, jak twierdzą, musi w polskich warunkach topograficznych kulminowad się nad Bzurą, a droga
dojścia tam i odwrotu w stronę Warszawy prowadzi właśnie przez Otrębusy. Już w czasie I wojny światowej w Otrębusach
była jakaś bitwa, pewnie po ofensywie Hindenburga w Prusach Wschodnich i, według legendy, zginął tam wówczas
niemiecki obserwator, który umieścił się w wieżyczce naszego domu. Potem staraliśmy się sobie wmówid, że ten
nieszczęśnik "straszy" w, domu — ale nie straszył.
Natomiast ta bitwa, która rozegrała się w
Otrębusach we wrześniu 1939 roku, była całkiem
realna i pamiętam ją dobrze. Na cofające się znad
Bzury rozbite jednostki polskie Niemcy, którzy
byli szybsi, zaczaili się w okolicy "Zosinka" i
"Wierzbówka" po drugiej stronie torów kolejki
EKD i kiedy rozbite resztki 36 pułku piechoty Legii
Akademickiej weszły do wsi i do parku, ostrzelano
je z armat. Wywiązała się walka trwająca parę
godzin. Pociski zniszczyły wówczas otrębusowską
oranżerię. W naszym parku zginęło kilkunastu
polskich żołnierzy. Groby, które widad dzisiaj przy
wejściu na cmentarz w Brwinowie, są to w dużej
części polegli właśnie w Otrębusach. Ich ciała
prowizorycznie zakopano najpierw w parku
(popełniając przy tym, jak się później mówiło,
błąd, układając jedno ciało nad drugim, zamiast obok, co dało o sobie znad podczas ekshumacji) a później pochowano w
Brwinowie.
I zaraz potem do Otrębusów wkroczyli Niemcy. Pamiętam radośd, że ci pierwsi zwycięzcy byli obdarci, obłachani, często
poranieni — widzieliśmy w tym zapowiedź rychłej ich klęski. Jednakże babcia, która widziała takie sceny podczas I wojny
światowej, studziła tę radośd mówiąc słusznie, że tak właśnie wygląda każde wojsko, które idzie do przodu, rozbijając
przeciwnika. Nie inaczej wyglądali żołnierze radzieccy, którzy szli przez Otrębusy w styczniu 1945 roku, w pięd lat później.
W tym momencie też zaczęła się druga wojenna specyfika Otrębusów, a mianowicie przy każdej okazji w naszym domu
instalował się jakiś sztab. Zaraz po bitwie umieścił się więc na parterze sztab niemiecki, wyrzucając nas do pokoi na górze,
aby później wyrzucid w ogóle. To jednak stało się jakiś czas potem, kiedy majątkiem zainteresował się niemiecki zarząd
nieruchomości, tzw. Liegenschaft. Przykro mi o tym pisad, ale ów Liegenschaft utożsamia się dla mnie z osobą znajomego
sprzed wojny, w dodatku używającego tytułu majora, o którym tuż przed wojną, na imprezie organizowanej przez Ligę
Morską i Kolonialną, śpiewano przypochlebne piosenki jako o miejscowej znakomitości. Teraz ów major Ch. snuł się ze
smętną miną za niemieckimi żołnierzami, dokonując urzędowych czynności konfiskaty Otrębusów na rzecz Generalnej
Guberni. Tak to bywa.
Tymczasem jednak nadeszła zima 1939-1940, chyba najsroższa zima, jaką pamiętam. W czasie tej zimy pomału powracali
chłopcy ze wsi, których pamiętałem w pięknych mundurach, gdy ich mobilizowano; jeden z nich, nie pamiętam tylko, czy z
zacnej otrębusowskiej rodziny Narożniaków, czy też Sałgutów (w obu tych rodzinach była aktywna, zaangażowana
społecznie młodzież) nosił mundur wojsk balonowych, co mi ogromnie imponowało. Myślę, że wówczas też zaczęła się w
Otrębusach jakaś konspiracja, w której maczała palce moja ciotka Jadwiga, późniejsza Połabioska. W każdym razie już
wtedy, z Grodziska bodaj, zaczął przyjeżdżad sędzia Bieo, działacz ludowy, później sądzony w Moskwie w słynnym "procesie
szesnastu", procesie Delegatury Rządu Londyoskiego, jedyny bodaj, który ten proces przeżył i powrócił do kraju. Zaczęły się
Warsztaty są finansowane ze środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-13 Oś 4 LEADER działanie „Funkcjonowanie
Lokalnej Grupy Działania , nabywanie umiejętności i aktywizacja”
www.zielonesasiedztwo.org.pl
Krzysztof Teodor Toeplitz
źródło; WWW.otrebusy.pl
Materiały przygotowane na warsztaty organizowane przez Stowarzyszenie LGD „Zielone Sąsiedztwo”
"nocne rodaków rozmowy", podziemne gazetki, z którymi później, już po powstaniu, chadzałem z ciotką po okolicy,
używany "dla niepoznaki", że niby idzie sobie zwyczajna pani z niedorostkiem...
Wtedy też zaczęła się rzecz tragiczna, a mianowicie wysiedlenie i likwidacja Żydów. W samych Otrębusach, o ile dobrze
pamiętam, nie było rodzin żydowskich, ale istniał przecież bardzo żywy kontakt z Nadarzynem, typowym polsko-żydowskim
miasteczkiem. Do nas z Nadarzyna przyjeżdżali bracia Feldmanowie, którzy handlowali koomi, demonstrując ich zalety w
biegach dookoła klombu przed domem, handlarka Szweberblitowa, sprzedająca drób, a także piękny, młody i silny Pinkus,
który jeszcze w czasie wojny przywoził do Otrębusów mięso.
Podobno Pinkusa Niemcy zastrzelili jeszcze przed wywiezieniem do getta, w lasach młochowskich, ponieważ nie chciał nosid
opaski z gwiazdą Dawida.
Wydobywam z pamięci te nazwiska, aby przynajmniej zaświadczyd, że byli, istnieli, zanim zabrał ich ogieo i popiół.
Środek wojny, trzy jej lata, spędziłem w Warszawie, aż do powstania. Babcia z córkami otrzymały prawo zamieszkania w
domku ogrodnika. Reszta rodziny wyjechała do miasta. W dużej, czterotomowej edycji PIW-u "Ludnośd cywilna w Powstaniu
Warszawskim" znaleźd można wzmianki o tym domku ogrodnika i działającej w nim ciotce Jadwidze, najpierw jako o
punkcie kontaktowym Batalionów Chłopskich, a potem jako o miejscu, przez które po powstaniu przewaliły się tłumy
uchodźców z Warszawy, wygnanych z miasta. W dużym zaś domu nadal urzędował ów Liegenschaft, natomiast w Karolinie
Niemcy urządzili wielki skład amunicji, oznaczony kryptonimem "Marion", wypisanym na licznych tabliczkach i znakach
orientacyjnych
dla
jednostek
wojskowych.
Z tego ostatniego roku wojennego, zimy 1944-45, też zresztą tęgiej, trzy rzeczy utkwiły mi w pamięci. Pierwszą było kopanie
rowów. Niemcy, licząc się z obroną na Wiśle, kazali wszystkim zdolnym do ruszania łopatą kopad rowy strzeleckie; kopało się
je więc, nie wiadomo dlaczego, głównie w okolicach Paszkowa, ale Dygat w "Pożegnaniach" pisze przecież, że ludzie z Podkowy Leśnej kopali je również, pewnie więc ryto je także bliżej Podkowy.
Nasze rowy, na szczęście, nie przydały się do niczego, ofensywa była szybsza. Drugim wspomnieniem jest Prokop, Rosjanin,
który uciekł z niewoli niemieckiej i ukrywał się — a właściwie nawet nie za bardzo ukrywał, nauczywszy się trochę po polsku
— w Otrębusach. Nie było to specjalnie bezpieczne, zwłaszcza, że tej zimy w Kaniach kwaterowali własowcy, ale dobrze
świadczy o Otrębusach, że Prokop dotrwał między nami do kooca wojny i wtedy dopiero, wcale nie wesoły, zgłosił się do
"wojenkoma" w Brwinowie; ślad po nim zaginął, można się domyśled, co stało się dalej...
I trzecia rzecz, to był właśnie ten "Marion". W nocy z 16 na 17 stycznia 1945 nagle w wielu domach poleciały wszystkie
szyby, a w małym domku pani Jakubowskiej, gdzie wynajmowaliśmy dwa pokoiki, podmuch zerwał pól dachu. To Niemcy,
uciekając, wysadzili w powietrze swój skład amunicji.
Tego samego dnia wieczorem szosą od Nadarzyna na Brwinów jechały już przez Otrębusy radzieckie czołgi. Pamiętam, że na
gromadce gapiów, w której stałem na wysokości domu Pokropków (starsi wiedzą, gdzie to) zrobiło pewne wrażenie, kiedy
ogrodnik — późniejszy przewodniczący "komitetu folwarcznego" od reformy rolnej w Otrębusach — w sztok pijany wybiegł
na środek szosy i wołając "Niech żyje armia Berlinga!" rzucił w górę kapelusz; czołg nie zmiażdżył ani kapelusza, ani pijaka,
czołgista zatrzymał się, podał kapelusz właścicielowi i pojechał dalej, a za nim cała kolumna.
Tego dnia, albo nazajutrz, wróciliśmy do domu, ale na krótko i tylko częściowo — dół domu oczywiście zajmował znowu
sztab, tym razem sztab I pułku samochodowego WP, którego dowódcą był radziecki pułkownik. Pamiętam go, jak odświętny
i "pri wsiech ordierach" asystował co niedziela mszy polowej, która odprawiała się dla żołnierzy przed domem...
Ale to już zupełnie inna bajka.
K. T. Toeplitz
artykuł zaczerpnięty z archiwalnego numeru gazety 'U Nas O.K.' nr 2 / 1994 r.
Warsztaty są finansowane ze środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-13 Oś 4 LEADER działanie „Funkcjonowanie
Lokalnej Grupy Działania , nabywanie umiejętności i aktywizacja”
www.zielonesasiedztwo.org.pl