This copy is for personal use only

Transkrypt

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

ibu
tio
np
roh
This copy is for personal u
-
Rachunkowość w świetle językoznawstwa
Marek Masztalerz 
on
ly -
dis
tr
Większość z tysięcy języków ludzkich
do niedawna nie znała pisma i ich użytkownicy
nie ucierpieli. Ich kultury były pełne i bogate.
Brakowało im tylko rachunkowości i nauki.
(Peter T. Daniels, 2003)
Wprowadzenie
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
Rachunkowość jest językiem biznesu. To zdanie jest powtarzane jak mantra w podręcznikach oraz na wykładach z zakresu rachunkowości. Rachunkowość bowiem, tak
jak język naturalny, stanowi z jednej strony narzędzie opisywania, przedstawiania
i konstruowania obrazu rzeczywistości, a z drugiej – narzędzie komunikacji pomiędzy
twórcami informacji oraz ich użytkownikami. Język można rozumieć na różne sposoby, w zależności od tego, czy rozpatruje się go od strony czysto lingwistycznej, czy
też od strony semiotycznej, filozoficznej, psychologicznej lub socjologicznej. Jeśli
rachunkowość jest językiem biznesu (dosłownie lub w przenośni), to znaczy, że można ją badać przez pryzmat nauk zajmujących się językiem.
Celem artykułu jest analiza związków między rachunkowością a językiem oraz
zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości i wyznaczenie kluczowych teoretycznych i praktycznych problemów badawczych w tym obszarze. Tak
sformułowany cel wymaga przyjęcia adekwatnych metod badawczych, obejmujących
analizę opisową i porównawczą oraz metody analogii i dedukcji.
Artykuł podzielony jest na cztery części, poświęcone różnym podejściom do języka.
W każdej części tworzone są analogie pomiędzy językiem a rachunkowością. W części pierwszej skupiono się na strukturze systemu językowego. Część druga, poświęcona podejściu funkcjonalnemu, omawia język jako narzędzie komunikacji. W części
trzeciej rozpatruje się język jako system semiotyczny. Część czwarta uwypukla „społeczne” aspekty języka oraz ich ujmowanie w ramach alternatywnych (wobec głównego nurtu) paradygmatów rachunkowości jako nauki społecznej.
1. Rachunkowość jako język – podejście strukturalne
Język jest pojęciem wieloznacznym i jest różnie definiowany przez rozmaite szkoły
lingwistyczne (nie wspominając o dziedzinach pokrewnych, takich jak np. semiotyka
Th
-
-
-
„Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości”, tom 71 (127), SKwP, Warszawa 2013, s. 177–191

Dr Marek Masztalerz, adiunkt, Katedra Rachunkowości Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,
e-mail: [email protected]
ibu
tio
np
roh
Marek Masztalerz
1
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
czy filozofia języka), niemniej ich prezentacja wykracza poza ramy niniejszego
opracowania. Na potrzeby dalszych rozważań można przyjąć, że język jest systemem1 znaków (aspekt strukturalny) służącym do porozumiewania się (aspekt funkcjonalny).
Zdaniem R. Grzegorczykowej (2008), można wyróżnić kilka podstawowych cech
języka. Po pierwsze, jest on systemem znaków konwencjonalnych (dźwiękowych lub
graficznych), opartych na pewnym społecznym uzusie znanym nadawcy i odbiorcy.
Po drugie, język ma budowę dwustopniową, gdyż znaki składają się z diakrytów (np.
fonemów w języku naturalnym), co jest przejawem jego ogromnej ekonomiczności.
Po trzecie, znaki mają charakter abstrakcyjny – nie określają konkretnego obiektu
(rzeczy, zjawiska itp.), lecz odnoszą się do całej klasy obiektów. Po czwarte, język
cechuje polisemiczność, polegająca na twórczych przesunięciach znaczeń za pomocą
metafory i metonimii. Po piąte, język jest uniwersalny i pozwala jego użytkownikowi
na wyrażenie wszystkiego, co chce wyrazić. Po szóste, język jest systemem otwartym
i pozwala na tworzenie nowych wypowiedzi w nieskończoność. K. Bühler (2004)
nazywa to dwuklasowością języka. Niektóre systemy znaków, np. systemy sygnalizacji flagowej lub znaki drogowe, mają charakter jednoklasowy (słownikowy). Cały
system zawiera jednostki sensu jednego rodzaju. Jednoklasowy system symboli da się
wyczerpująco opisać przez ustalenie budowy używanych sygnałów, ustalenie dla
każdego sygnału typowej sytuacji, w której jest używany oraz celu użycia sygnału.
System typu językowego ma charakter dwuklasowy, gdyż buduje każdy komunikat
w dwu kolejnych krokach, tj. przez dobór wyrazów (słownik) i budowę zdania (gramatyka). Innymi słowy, język (podobnie jak np. system dziesiętny zapisu liczb) jest
systemem pozycyjnym i pozwala w dostatecznie zróżnicowany i ścisły sposób za
pomocą ograniczonego zbioru konwencji budować nieograniczoną liczbę wypowiedzi.
W świetle przedstawionej definicji oraz cech języka naturalnego powstaje pytanie2, na ile uprawnione jest określanie rachunkowości mianem „język biznesu”. Rachunkowość niewątpliwie jest systemem, który pozwala tworzyć znaczenia oraz systemem, który dostarcza informacji. Informacje są konstruowane na podstawie danych
przetwarzanych systematycznie w taki sposób i za pomocą takich reguł, by informacje niosły znaczenie dla użytkowników, tj. odzwierciedlały rzeczywistość ekonomiczną przedsiębiorstwa. Rachunkowość można rozpatrywać jako system znaków
konwencjonalnych, umożliwiający kodowanie i dekodowanie informacji. System ten
ma charakter otwarty, gdyż – podobnie jak język – składa się z dwóch klas: słownika
(licznego, ale względnie ograniczonego w danym momencie) i gramatyki, czyli reguł
pozwalających tworzyć nieograniczoną liczbę nowych konstrukcji, niosących nowe
Język można rozpatrywać jako system (czyli pewną strukturę formalną) oraz jako użycie systemu
(wypowiedzi, teksty). Kwestia ta rodzi interesujące problemy na gruncie teorii rachunkowości, niemniej
wykracza to poza ramy niniejszego opracowania.
2
Pytanie to wcale nie jest oczywiste, gdyż – co bardzo prawdopodobne – twierdzenie, że rachunkowość jest językiem biznesu może być przez wielu autorów używane w sensie metaforycznym, a nie
dosłownym.
Th
-
178
ibu
tio
np
roh
179
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
informacje. Można również uznać, że rachunkowość jest systemem uniwersalnym,
pozwalającym na wyrażanie dowolnej treści, choć oczywiście wyłącznie w zakresie
ograniczonym do spektrum zainteresowania rachunkowości, tj. rzeczywistości ekonomicznej przedsiębiorstwa. Język, jak zauważa T.N. Jain (1973), odzwierciedla
bowiem zjawiska w realnym świecie, podczas gdy rachunkowość przedstawia zjawiska
w świecie biznesu.
Jak dotąd dość rzadko rozważano status rachunkowości jako języka w aspekcie
strukturalnym. S. Tanaka (1982) uważa, że rachunkowość jest tłumaczeniem ze zwykłego języka (każda transakcja jest tłumaczona ze zwykłego języka na język rachunkowości). Język pozwala na przełożenie znaczenia (myśli) na znak. Przedmiotem
języka rachunkowości są operacje gospodarcze oraz zasoby jednostki.
T.N. Jain (1973), J.A. Ramaglia (1988) oraz A. Belkaoui (1989) patrzą na język
rachunkowości z innej perspektywy. Podzielają pogląd, że rachunkowość jest językiem w sensie „gramatyki finansowej” (przyjętych zasad i zwyczajów). T.N. Jain
(1973, s. 101) stwierdza, że „reguły rachunkowości formalizują strukturę rachunkowości w ten sam sposób jak gramatyka formalizuje strukturę języka”. J.A. Ramaglia
(1988) i A. Belkaoui (1989) idą krok dalej i rozważają również inną cechę języka, tj.
użycie symboli. Zarówno język naturalny, jak i język rachunkowości używają symboli zawierających znaczenie. J.A. Ramaglia (1988) uważa, że znaczenie nie jest listą
składników, lecz również systemem zależności. Znaczenie pojęcia rachunkowego
można odkryć w pełni nie tylko dzięki znajomości słowa, lecz także dzięki wiedzy
o relacjach, do których się to pojęcie odnosi.
M.M. McClure (1983) bada słuszność poglądu, że rachunkowość jest językiem biznesu i sugeruje, że jeśli tak jest, to można wykorzystać analizę lingwistyczną w rachunkowości. Bada stopień zgodności pomiędzy rachunkowością a językiem naturalnym
przede wszystkim w wymiarze strukturalnym i leksykalnym (semantycznym)3. Dochodzi do wniosku, że nawet jeśli rachunkowość nie jest językiem w wąskim sensie, to
jednak wykazuje wiele cech wspólnych, których waga uprawnia do stosowania różnych
modeli językoznawczych do badania rachunkowości. Opierając się na modelu gramatyki transformacyjnej N. Chomsky’ego, formułuje podstawy swoistej składni rachunkowości. Przyjmuje, że odpowiednikiem zdań w języku naturalnym są zapisy księgowe
w rachunkowości. Każdy zapis (zdanie) składa się z czterech znaczących elementów,
do których należą: nazwy kont (rzeczownik), kwoty pieniężne (przymiotnik), treść
operacji (czasownik) oraz data. Zdania te łączą się w struktury wyższego rzędu (np.
sprawozdanie finansowe), tak jak zdania w języku naturalnym mogą tworzyć tekst.
Podsumowując powyższe rozważania własne oraz biorąc pod uwagę dotychczasowy dorobek naukowy w zakresie ujmowania rachunkowości jako języka biznesu
w sensie dosłownym (czy też w ujęciu strukturalnym), można stwierdzić, że wciąż
jest to obszar otwarty na dalsze badania zmierzające do budowania analogii między
Th
-
3
W obszarze semantyki zwraca uwagę m.in. na trudności w klasyfikacji operacji gospodarczych, które
sam ujmuje w trzech grupach, tj. powstanie (origination), zamiana (conversion) i zakończenie (termination).
ibu
tio
np
roh
Marek Masztalerz
2. Rachunkowość jako język – podejście funkcjonalne
dis
tr
językiem naturalnym a rachunkowością. Warto dodać, że ma to znaczenie nie tylko
na gruncie czysto teoretycznym, lecz również praktycznym, szczególnie w kontekście
trwających prac nad doskonaleniem języka XBRL, który ma ambicję stać się międzynarodowym standardem zapisu informacji księgowych.
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
Język można rozpatrywać przez pryzmat jego funkcji, z których najważniejsza jest
niewątpliwie funkcja komunikacyjna, język służy bowiem głównie do porozumiewania się. Rachunkowość również stanowi narzędzie komunikacji pomiędzy twórcami
informacji oraz ich użytkownikami. A.A. Haried (1970) zauważa, że w rachunkowości występują dwa rodzaje komunikacji: pierwszy stanowi komunikacja pomiędzy
profesjonalistami (księgowi, biegli rewidenci, wykładowcy, studenci rachunkowości),
której celem jest przekazywanie wiedzy w zakresie procesów rachunkowości, natomiast drugi typ stanowi komunikacja pomiędzy księgowymi a użytkownikami raportów (zarówno wewnętrznych, tworzonych głównie w ramach rachunkowości zarządczej, jak i zewnętrznych, w przypadku sprawozdań finansowych), której celem jest
przekazywanie informacji o ekonomicznej sytuacji jednostki4.
Relacje (drugiego rodzaju) pomiędzy twórcami i użytkownikami informacji
w rachunkowości podlegały ewolucji. V. Patrut i in. (2009) wymieniają trzy etapy
rozwoju komunikacji w rachunkowości wyodrębnione według kryterium związku
twórcy i użytkownika informacji (rysunek 1).
Początkowo (etap I) właściciel sam zarządzał swoim majątkiem, prowadził pojedynczą księgowość i był jednocześnie twórcą i użytkownikiem informacji. Wraz z rozwojem gospodarczym (etap II) coraz częściej właściciele powierzali swój majątek
(kapitał) zarządzającym, a prowadzenie księgowości (już podwójnej) zlecali profesjonalnym księgowym. Twórcą informacji był (i nadal jest) księgowy, natomiast jej
użytkownikami, oprócz właściciela (lub właścicieli), są zarządzający oraz szeroki
krąg użytkowników zewnętrznych.
Wraz z postępującą cyfryzacją (digitalizacją) rachunkowości (etap III) rolę księgowego jako twórcy informacji przejmuje system informatyczny5. Księgowy z jednej
strony wspomaga informatyków tworzących, wdrażających i utrzymujących systemy
informatyczne, a z drugiej – wspiera zarządzających oraz innych użytkowników informacji w podejmowaniu decyzji. Proces tworzenia i komunikowania informacji
staje się zatem znacznie bardziej złożony niż wcześniej oraz silniej narażony na ryzyko błędów (intencjonalnych i nieintencjonalnych).
4
Th
-
180
Podobnie ujął to R. J. Chambers (1966), według którego pierwszy typ to metajęzyk (metalanguage)
rachunkowości, a drugi – język przedmiotowy (object language).
5
Oczywiście nie jest możliwa (przynajmniej obecnie) rachunkowość bez księgowych, szczególnie
w dobie rosnącego znaczenia profesjonalnego osądu. Można bowiem zautomatyzować ewidencję transakcji, ale nie można zautomatyzować sporządzania sprawozdania finansowego.
ibu
tio
np
roh
181
Rysunek 1. Etapy ewolucji komunikacji w rachunkowości
twórca
informacji
użytkownik
informacji
właściciel
– zarządca
użytkownik
informacji
twórca
informacji
informacja
księgowy
on
ly -
II
etap
zarządca i/lub
zewnętrzni
użytkownicy
se
lu
zarządca i/lub
zewnętrzni
użytkownicy
na
informacja
właściciel
rso
system
informatyczny
doradca
pe
asystent
księgowy
for
Źródło: opracowanie własne na podstawie Patrut i in. (2009, s. 1106).
is c
op
y is
Komunikacja pomiędzy twórcami i użytkownikami informacji rachunkowych była
przedmiotem empirycznych badań A.A. Harieda (1970), który problemy komunikacji
w rachunkowości podzielił na trzy kategorie: problem techniczny (na ile dokładnie
symbole komunikacji mogą być transmitowane?), problem semantyczny (na ile dokładnie transmitowane symbole przenoszą pożądane znaczenie?) i problem efektywności (jak uzyskane znaczenie wpływa na zachowanie odbiorcy w pożądany sposób?).
W swojej pracy zajął się wyłącznie problemem semantycznym. Doszedł do wniosku,
że rachunkowość wypracowała techniczny język, żeby usprawnić komunikację
i w tym celu wykorzystała słowa z języka uniwersalnego, przypisując im specjalne
znaczenia w kontekście rachunkowości. Rozwój technicznej terminologii można rozpatrywać jako niezbędny krok w kierunku redukcji problemów semantycznych. Niemniej, jak twierdzi A. A. Haried (1970), przygotowując sprawozdania finansowe
(i inne raporty), księgowi muszą komunikować się z osobami o różnym stopniu
Th
-
właściciel
użytkownik
informacji
twórca
informacji
-
III
etap
dis
tr
I
etap
-
-
ibu
tio
np
roh
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
zaznajomienia z terminologią rachunkowości, co stwarza poważne bariery komunikacyjne. R.J. Chambers (1966) zauważa, że efektywność komunikacji w rachunkowości
zależy zarówno od zdolności nadawcy, jak i odbiorcy. Zdolność nadawcy to umiejętność przełożenia obserwowanych zdarzeń i skutków gospodarczych na znaki i sygnały. Zdolność odbiorcy to umiejętność zrozumienia znaków lub sygnałów. A.A. Haried
(1970) ma podobne zdanie i wskazuje, że symbole mogą być różnie interpretowane
przez księgowych i użytkowników informacji, co stwarza realne problemy szczególnie w obszarze praktyki rachunkowości.
Funkcje języka od zawsze stanowiły przedmiot zainteresowania lingwistów.
K. Bühler (2004)6 opracował model, wedle którego język ludzki pełni trzy funkcje:
ekspresywną (wyrażanie), impresywną (apel) oraz symboliczną (przedstawianie).
Funkcje języka odpowiadają w tym modelu trzem funkcjom semantycznym złożonego znaku językowego. Znak jest symbolem na mocy swojego przyporządkowania do
przedmiotów i stanów rzeczy, symptomem na mocy swojego związku z nadawcą,
którego stan wewnętrzny wyraża, oraz sygnałem na mocy tego, że stanowi apel do
słuchacza, którego zewnętrznym lub wewnętrznym zachowaniem steruje, podobnie
jak np. znaki drogowe. Wydaje się, że wszystkie trzy funkcje językowe wskazane
przez K. Bühlera można, na zasadzie analogii, przypisać również rachunkowości.
W procesie komunikacji nadawca (twórca informacji rachunkowych) kieruje komunikat do odbiorcy (użytkownika informacji rachunkowych) i wyraża swój pogląd
o rzeczywistości (gospodarczej) organizacji. „Znak” w rachunkowości jest jednocześnie symbolem (bo przedstawia np. stan rzeczy), symptomem (bo przedstawiony stan
rzeczy wyraża zdanie nadawcy) i sygnałem (bo przedstawiony stan rzeczy wywiera
wpływ na odbiorcę).
Wśród licznych (zbliżonych do siebie, choć różnych) modeli procesu komunikacji
językowej warto zwrócić uwagę na model R. Jakobsona (1989)7. Zgodnie z tym modelem komunikacja wymaga sześciu czynników: nadawcy (1), który kieruje komunikat (2) do odbiorcy (3) w drodze kontaktu (4) za pomocą wspólnego (przynajmniej
w części) dla nadawcy i odbiorcy kodu (5) i w ramach określonego kontekstu (6)
uchwytnego dla odbiorcy. Każdy z tych sześciu czynników ma swoją wagę w procesie komunikacji i determinuje inną funkcję języka (rysunek 2).
Wypowiedź zorientowana na nadawcę pełni funkcję emotywną (ekspresywną),
a na odbiorcę – konatywną; skierowana na kontekst – funkcję poznawczą (oznaczającą, denotacyjną), na komunikat – funkcję poetycką, na kod – funkcję metajęzykową,
a skierowana na kontakt – funkcję fatyczną. Wprawdzie zasadniczym celem komunikatów językowych jest najczęściej przedstawianie (funkcja poznawcza), niemniej
obecności pozostałych funkcji nie można nigdy wykluczyć. Jak zaznacza R. Jakobson
(1989, s. 82), „odmienność każdorazowego aktu mowy polega nie na monopolu którejś
z tych funkcji, ale na odmiennym porządku hierarchicznym funkcji”.
6
-
Marek Masztalerz
Th
182
7
Wydanie oryginalne – 1934 rok.
Wydanie oryginalne – 1960 rok.
ibu
tio
np
roh
183
Rysunek 2. Komunikacja językowa i funkcje języka w modelu R. Jakobsona
-
KONTEKST
funkcja poznawcza
dis
tr
KOMUNIKAT
funkcja poetycka
NADAWCA
ODBIORCA
funkcja emotywna
funkcja konatywna
KONTAKT
on
ly -
funkcja fatyczna
KOD
funkcja metajęzykowa
se
Źródło: opracowanie własne na podstawie Jakobson (1989, s. 81–88).
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
Proces tworzenia i dostarczania informacji dla ich użytkowników w rachunkowości jest analogiczny do procesu komunikacji językowej. Nadawca (np. księgowy)
kieruje w drodze kontaktu (np. poprzez publikację na stronie internetowej) komunikat
(np. sprawozdanie finansowe) do odbiorcy (np. inwestora) przy zastosowaniu kodu
(np. zasad rachunkowości) i w ramach określonego kontekstu (informacje coś oznaczają). Powstaje jednak pytanie, czy w procesie komunikacji w rachunkowości można
wyodrębnić – poza samą funkcją poznawczą, stanowiącą oczywisty trzon komunikacji – również pozostałe funkcje językowe. Niewątpliwie trudno się doszukać realizacji funkcji fatycznej, zorientowanej na utrzymywanie kontaktu, ujawnia się ona bowiem przede wszystkim w komunikacji bezpośredniej (ustnej). Można natomiast
wskazać realizację funkcji metajęzykowej, rachunkowość bowiem dysponuje własnym metajęzykiem, który pojawia się wtedy, gdy rachunkowość „opowiada” o samej sobie (w ramach metateoretycznej autorefleksji), tj. gdy komunikat skupiony jest
na używanym kodzie opisu rzeczywistości ekonomicznej organizacji. Język rachunkowości w mniejszym stopniu pełni funkcję emotywną czy funkcję konatywną, nie
jest jednak ich pozbawiony. Komunikaty rachunkowe są od strony nadawcy wyrazem
jego poglądu o świecie (profesjonalnego osądu treści zdarzeń gospodarczych) i mają
nierzadko za zadanie wywieranie wpływu na odbiorcę. Ciekawym zagadnieniem jest
ewentualna obecność w rachunkowości funkcji poetyckiej. Wbrew nazwie, funkcja ta
nie dotyczy wyłącznie poezji. Oznacza ona koncentrację na samym komunikacie i jest
„projekcją zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji” (Jakobson, 1989,
s. 88), która objawia się wtedy, gdy nadawca komunikatu dokonuje przemyślanego
wyboru słów (ze zbiorów semantycznie bliskich, tj. ekwiwalentnych terminów)
i tworzy z nich szereg znaczeniowy. Tak rozumianą funkcję poetycką można przypisać
również rachunkowości, co można zaobserwować szczególnie w komunikatach
Th
-
-
-
ibu
tio
np
roh
Marek Masztalerz
on
ly -
3. Rachunkowość jako język – podejście semiotyczne
dis
tr
w obszarze rachunkowości zarządczej, gdzie możliwości twórczego przedstawiania
rzeczywistości są dużo większe niż na gruncie rachunkowości finansowej.
Podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że rachunkowość rozpatrywana jako język w ujęciu funkcjonalnym wykazuje wiele wspólnych cech z językiem naturalnym, pełni bowiem te same funkcje, choć nie w każdym przypadku
obecność tych funkcji w rachunkowości jest równie oczywista, jak w przypadku języka naturalnego.
y is
for
pe
rso
na
lu
se
Język jako system znaków można rozpatrywać również w ujęciu semiotycznym. Semiotyka8 to nauka o znakach, która zajmuje się wszystkim tym, co może zostać uznane za znak, czyli coś, co zastępuje coś innego (Eco, 2009). Obejmuje ona analizę
wszelkich znaków, takich jak słowa, obrazy, dźwięki. Jej zakres przedmiotowy jest
zatem znacznie szerszy niż zakres językoznawstwa. Klasycy semiotyki zajmowali się
głównie definicją znaku, jednak współcześni semiotycy badają raczej procesy tworzenia znaczeń i przedstawiania (a nawet kreowania) rzeczywistości; analizują znaki
w kontekście tworzonych przez nie systemów semiotycznych.
C.W. Morris (1938) wyróżnił trzy wymiary semiozy (czyli procesu, w którym coś
funkcjonuje jako znak), wyznaczając tym samym trzy działy semiotyki:
1) wymiar semantyczny, czyli stosunek (stosunki) znaku do tego, czego jest znakiem
(tymi relacjami zajmuje się semantyka),
2) wymiar syntaktyczny, czyli stosunki między różnymi znakami oraz wewnętrzna
budowa (konstrukcja) znaku złożonego (tymi relacjami zajmuje się syntaktyka),
3) wymiar pragmatyczny, czyli stosunki między znakami i ich użytkownikami, tj.
nadawcami i odbiorcami znaków (tymi relacjami zajmuje się pragmatyka).
Przedstawione wymiary semiotyki można zilustrować na przykładzie języka naturalnego, czyli najbardziej powszechnego systemu znaków. Wymiar semantyczny określa znaczenie słów, zdań i wypowiedzi oraz ich odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowej. Wymiar syntaktyczny obejmuje zasady składni, wedle której budowane są
is c
op
8
Termin „semiotyka”, osadzony w tradycji filozofii i semiotyki logicznej C.S. Peirce’a (dla którego
semiotyka była „nauką nauk”), jest najbardziej rozpowszechnionym, lecz nie jedynym, jakiego się używa
dla określenia nauki o znakach. We francuskiej tradycji semiotycznej stosuje się często pojęcie „semiologia”, wywodzące się z prac wybitnego językoznawcy F. de Saussure’a, twórcy strukturalizmu, według
którego jest ona nadrzędną w stosunku do językoznawstwa „nauką badającą życie znaków w obrębie
życia społecznego” (Saussure, 1961, s. 31), wyjaśniającą, na czym polegają znaki i jakie prawa nimi
rządzą. R. Barthes (2009), francuski filozof, języko- i literaturoznawca, który był kontynuatorem szkoły
F. de Saussure’a (i zwolennikiem terminu „semiologia”), lokuje semiologię w obrębie językoznawstwa,
niemniej zaznacza, że ma ona zastosowanie również do obiektów niejęzykowych. Jako synonimu „semiotyki” i „semiologii” używano swego czasu również terminu „semantyka”, którą obecnie uznaje się
powszechnie (zarówno w tradycji semiotycznej, jak i semiologicznej) za jeden z trzech działów semiotyki (lub semiologii).
Th
-
184
ibu
tio
np
roh
185
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
wypowiedzi. Wymiar pragmatyczny skupia się na procesie komunikacji i oddziaływaniu wypowiedzi na rozumienie i interpretację u odbiorcy. Badanie języka może
zatem skupiać się na badaniu znaczeń (semantyka), badaniu logiki i gramatyki wypowiedzi (syntaktyka) lub badaniu intencji nadawców oraz skutków wypowiedzi
u odbiorców (pragmatyka).
Jak już wspomniano, centralnym pojęciem w semiotyce jest „znak”. Znakiem może być cokolwiek, o ile coś „oznacza”, czyli nie wskazuje na siebie, ale zastępuje coś
innego (Chandler, 2011). W modelu F. de Saussure’a (1961)9 znak składa się z dwóch
elementów: znaczącego (signifiant), czyli formy przyjmowanej przez znak, oraz znaczonego (signifié), czyli pojęcia, do którego znak się odnosi. Akt, którego „produktem” jest znak, łączący znaczący ze znaczonym, to „znaczenie”. Według F. de Saussure’a (1961) ideą zasadniczą jest tzw. wartość znaku, która nie pokrywa się z jego
znaczeniem (choć jest jego elementem), a zależy od powiązań między znakami w ramach systemu znaków. Znak nie ma żadnej „bezwzględnej” wartości niezależnej od
tego rodzaju kontekstu. F. de Saussure (1961) ilustruje to przykładem figury konika
szachowego (skoczka), którą w przypadku jej zagubienia lub zniszczenia można zastąpić czymkolwiek, o ile nada się temu „wartość” (możliwość wykonywania przypisanych do skoczka ruchów). Wszystkie wartości, zdaniem F. de Saussure’a (1961),
składają się zawsze z rzeczy niepodobnej, dającej się wymienić na tę rzecz, której
wartość mamy określić, oraz z rzeczy podobnych, które można porównać z tą rzeczą,
o której wartość nam chodzi. R. Barthes (2009, s. 44–45) wyjaśnia to na przykładzie
ekonomii: aby zaistniał znak (czyli „wartość” ekonomiczna), potrzeba z jednej strony
możliwości wymiany rzeczy niepodobnych (takich, jak np. praca i płaca), a z drugiej
– porównania rzeczy podobnych względem siebie (np. można wymienić określoną
kwotę pieniędzy na jakiś towar lub usługę, z których każde ma tę samą cenę). R. Barthes (2009, s. 45) konstatuje: „sens zostaje rzeczywiście ustalony tylko w wyniku
podwójnej determinancji: znaczenia i wartości”.
Warto dodać, że semiotyka zajmuje się nie tylko samymi znakami, lecz również
komunikacją pomiędzy nadawcą a odbiorcą. U podstaw procesu komunikacji, rozumianego jako przepływ sygnału ze źródła do adresata, leży system sygnifikacji (kod),
będący autonomicznym układem semiotycznym mającym możliwość istnienia niezależnie od jakiegokolwiek aktu komunikacyjnego, który umożliwi jego zaistnienie
(Eco, 2009). Można stworzyć system sygnifikacji (np. język) niezależnie od jakiegokolwiek aktu komunikacyjnego, nie jest jednak możliwa komunikacja bez systemu
sygnifikacji, czyli kodu łączącego jednostki obecne z nieobecnymi.
W świetle przedstawionego zarysu przedmiotu zainteresowań semiotyki można
uznać, że rachunkowość jest systemem znaków w ujęciu semiotycznym, umożliwiającym kodowanie i dekodowanie informacji. W tym momencie rodzą się dwa podstawowe pytania. Pierwsze dotyczy samego znaku (czym dokładnie są znaki i jaka
jest ich natura w rachunkowości oraz jak można określić ich znaczenie i wartość?),
Th
-
9
Wydanie oryginalne – 1916.
ibu
tio
np
roh
Tabela 1. Aspekty badań semiotycznych w rachunkowości
Aspekt syntaktyczny
Aspekt semantyczny
Aspekt pragmatyczny
Stosunek lub stosunki
pomiędzy znakami
Stosunek lub stosunki znaku
do tego, czego jest on znakiem
Stosunek lub stosunki między
znakiem a jego użytkownikami
Jaka jest struktura systemu rachunkowości i jej „gramatyki”?
Jakie znaczenie i wartość mają Jak tworzone i odczytywane są
znaki w rachunkowości?
informacje?
Jak klasyfikować dane?
Czy w rachunkowości istnieją
Jak przetwarzać dane
znaki bez treści semantycznej?
w informacje?
Jak zapewnić jednoznaczność
Jakie są warunki użyteczności
pojęciową?
informacji dla odbiorców?
Jakie problemy rodzi tłumaczenie standardów międzynarodo- Jak zapewnić efektywną komunikację?
wych?
Jaka jest rola czynników behawioralnych w procesie komunikacji?
se
Jak zapewnić spójność i logikę?
lu
Jak tworzyć nowe konstrukcje?
rso
na
Źródło: opracowanie własne.
pe
4. Rachunkowość jako język – podejście społeczne
10
is c
op
y is
for
Język jest zjawiskiem i produktem społecznym oraz pełni dwie ważne funkcje: socjalizującą (integrowanie członków danej społeczności) i kulturotwórczą (gromadzenie
wiedzy i doświadczeń). W tym kontekście jest rozpatrywany przez takie dziedziny,
jak filozofia języka, socjologia języka czy językoznawstwo kulturowe.
Na gruncie rachunkowości podejście społeczne budzi najwięcej emocji, o ile bowiem ujęcia strukturalne czy funkcjonalne zajmują się dość abstrakcyjną (i mało
istotną dla praktyki) teorią rachunkowości jako języka11, o tyle takie kwestie, jak rola
rachunkowości jako narzędzia kreowania (konstruowania) rzeczywistości czy problemy
związane z międzykulturowymi różnicami implikującymi różne problemy w procesie
komunikacji w rachunkowości cieszą się ogromnym zainteresowaniem zarówno ze
strony teoretyków, jak i praktyków tej dziedziny12.
Przedstawione problemy badawcze nie wyczerpują listy wszystkich pytań, które można zadać w odniesieniu do rachunkowości w świetle semiotyki, a jedynie wskazują możliwe kierunki badań w tym
zakresie. Odpowiedź na te pytania wykracza poza ramy niniejszego artykułu.
11
Prawdopodobnie dla badaczy zorientowanych pragmatycznie i aplikacyjnie tego typu badania stanowią swego rodzaju „ciekawostkę przyrodniczą”.
12
W rachunkowości kwestie te są przedmiotem szczególnego zainteresowania w ramach paradygmatów alternatywnych wobec tzw. głównego nurtu, o czym będzie mowa w dalszej części artykułu.
Th
-
dis
tr
drugie natomiast – systemu znaków (jak jest dokładnie zbudowany i jakie są jego
możliwości w konstruowaniu informacji oraz – idąc dalej w duchu semiologii F. de
Saussure’a – konstruowaniu rzeczywistości?). Dodać trzeba, że systemy i procesy
semiotyczne w rachunkowości (rozumianej jako język) można badać w trzech aspektach: syntaktycznym, semantycznym i pragmatycznym10, co przedstawiono w tabeli 1.
on
ly -
-
Marek Masztalerz
-
186
ibu
tio
np
roh
187
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
J. Roberts i R.A. Scapens (1985; 1990) rozpatrują język rachunkowości z filozoficznego punktu widzenia i podkreślają jego znaczenie w organizacjach. Rachunkowość dostarcza wspólnego języka członkom organizacji w różnych działach do koordynowania, integrowania i wykonywania czynności. Używanie języka rachunkowości
odzwierciedla i kształtuje rzeczywistość organizacji. Język ten jest również w stanie
dyscyplinować członków organizacji oraz strukturyzować ich oczekiwania, działania
i relacje.
D. Lavoie (1987) twierdzi, że rachunkowość powinna być rozumiana jako język
w tym sensie, że jest procesem dwukierunkowej międzyludzkiej komunikacji. Język
to nie tylko mówienie, to również sposób postrzegania świata. Jest to proces wzajemnego dostosowywania się i komunikacji, w którym wiedza społecznie konstruowana
przez uczestników procesu jest większa niż wiedza posiadana przez każdego z nich
osobno.
T. Sawarjuwono (1995) uważa, że język rachunkowości to produkt społeczny, będący produktem ciągle zmieniającego się społeczeństwa. Użytkownicy języka rachunkowości są ludźmi, których nie można oddzielić od ich zmysłów, uczuć, zainteresowań, potrzeb, wartości itp. T. Sawarjuwono (1995) wychodzi z twierdzenia J. Habermasa, że najważniejszym elementem pozwalającym zrozumieć zjawiska społeczne
jest kompetencja komunikacyjna, a nie kompetencja językowa. Kompetencja komunikacyjna obejmuje nie tylko syntaktyczny i semantyczny wymiar języka, lecz także
racjonalność wypowiedzi. Fundamentalną funkcją rachunkowości jest komunikowanie
ekonomicznej rzeczywistości organizacji. Komunikacja przybiera formę informowania lub bycia informowanym, motywowania innych użytkowników, dokonywania
uzgodnień, podejmowania decyzji, a nawet umacniania władzy. Dzięki komunikacji
każda jednostka jest zdolna zdobyć, posiąść i przekazać wiedzę (informację), zatem
komunikacja sprzyja społecznym interakcjom. Rachunkowość również służy do komunikacji. Organizuje, komunikuje i koordynuje informacje, głównie ekonomiczne.
Niektórzy badacze odrzucają lub traktują z powątpiewaniem tezę, że rachunkowość to język, rozważają natomiast obecność i użycie języka w rachunkowości oraz
zajmują się np. międzykulturowymi i międzynarodowymi różnicami, które wpływają
na znaczenie (meaning) oraz na profesjonalny osąd w stosowaniu standardów rachunkowości.
A. Nasseri (2007) bada znaczenie języka w rachunkowości, w szczególności skupia się na tym, jak problemy językowe wpływają na sposób, w jaki rachunkowość jest
teoretyzowana, regulowana, standaryzowana, nauczana i przyswajana, praktykowana,
interpretowana i rozumiana. Uważa, że rachunkowość jest tekstem i jako tekst podlega
interpretacji13. Omawia trzy grupy problemów językowych w rachunkowości: wieloznaczność pojęć rachunkowych, nadużywanie akronimów oraz tłumaczenia (przekłady) wiążące się z ryzykiem błędnej interpretacji (misinterpretation), wprowadzenia
Th
-
13
A. Nasseri (2007) sporo miejsca poświęca także hermeneutyce (stosowanej głównie w interpretacji
tekstów literackich) w rachunkowości, której celem jest dogłębne zrozumienie tekstu.
ibu
tio
np
roh
Marek Masztalerz
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
w błąd (misleading) lub niezrozumienia (misunderstanding). L. Evans (2004) twierdzi, że niebezpieczeństwo niezrozumienia jest nieodłączną cechą użycia języka jako
środka komunikacji w rachunkowości. Dodaje, że język wpływa na to, jak myślimy.
Zwraca też uwagę na problemy tłumaczeniowe: jeśli nie ma w danym języku dokładnego odpowiednika, to wybiera się najbliższe znaczeniowo pojęcie, co implikuje
rozmycie lub utratę istotnych różnic znaczeniowych.
A. Nasseri (2007) rozpatruje język w rachunkowości w świetle teorii systemów
i myślenia systemowego. Twierdzi, że systemy wyższego rzędu wymagają języka
wyższego rzędu. Innymi słowy, aby lepiej zrozumieć złożony system, trzeba dostosować poziom języka do poziomu systemu. Jedynym ograniczeniem w takim podejściu
jest język (zdolności językowe). Analizując rozwój myśli rachunkowej, A. Nasseri
(2007) dochodzi do wniosku, że teoretycy głównego nurtu (szczególnie amerykańscy)
poszli inną drogą, dążąc bowiem do szybszego i lepszego wyjaśnienia złożonego
systemu rachunkowości, uprościli go do poziomu powszechnie zrozumiałego języka.
Rola języka w rachunkowości jako nauce społecznej jest szczególnie akcentowana
przez badaczy operujących w ramach paradygmatów alternatywnych wobec głównego nurtu14. W perspektywie interpretatywnej do badań rzeczywistości (postrzeganej
subiektywnie jako coś konstruowanego językowo, a nie odkrywanego przez człowieka) do wiedzy dochodzi się poprzez tłumaczenie, wyjaśnienia i interpretacje. Celem
tworzenia teorii jest zrozumienie i wyjaśnienie społecznego porządku. Znaczenie nie
leży w przedmiotach czy pojęciach, lecz wynika z procesów społecznych. Interpretacja z kolei zależy m.in. od społecznych norm i języka. Podejście krytyczne w rachunkowości w dużej mierze bazuje na filozofii języka. Rachunkowość jest produktem
społecznym (tworzonym poprzez język) i podlega procesom społecznym. Rzeczywistość istnieje obiektywnie, jednak jest przekształcana przez subiektywną interpretację.
W perspektywie krytycznej podważa się istnienie społecznego porządku i zwraca się
uwagę na konflikty wyrastające z niesprawiedliwości oraz ideologii społecznych,
ekonomicznych czy politycznych. Rachunkowość w perspektywie krytycznej jest
zawsze kontekstualna. Celem tworzenia teorii w podejściu krytycznym jest nie tylko
zrozumienie i wyjaśnianie, lecz również wskazywanie sposobów polepszenia sytuacji
poprzez identyfikację, demaskowanie i eliminowanie dominacji czy praktyk ideologicznych w rachunkowości (szczególnie w ramach jej praktyki). Środkiem realizacji
tego celu jest język.
is c
14
G. Burrell i G. Morgan (1979) zaproponowali typologię paradygmatów nauk społecznych, opartą
na dwóch wymiarach założeń dotyczących natury nauki („obiektywizm – subiektywizm”) i założeń o naturze społeczeństwa („regulacja – radykalna zmiana”). W.F. Chua (1986) wskazała trudności z wykorzystaniem tego modelu w rachunkowości i zaproponowała dla tej dyscypliny typologię paradygmatów opartą na
zróżnicowaniu przekonań dotyczących: wiedzy (epistemologia i metodologia), fizycznej i społecznej
rzeczywistości (ontologia, racjonalność i intencjonalność człowieka, społeczny porządek lub konflikt)
oraz związku między teorią a praktyką. Biorąc pod uwagę wymienione założenia, wyróżniła trzy paradygmaty: rachunkowość głównego nurtu (mainstream), perspektywę interpretatywną (interpretive) w rachunkowości i perspektywę krytyczną (critical) w rachunkowości (Masztalerz, 2011a; 2011b).
Th
-
188
ibu
tio
np
roh
189
Podsumowanie
-
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Celem artykułu była analiza związków między rachunkowością a językiem oraz zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości. Punkt wyjścia stanowiła
powszechnie akceptowana, aczkolwiek różnie rozumiana i interpretowana, teza, że
rachunkowość jest „językiem biznesu”. Przedstawiono rachunkowość jako język
kolejno w czterech ujęciach: strukturalnym, funkcjonalnym, semiotycznym i społecznym. W ujęciu strukturalnym rachunkowość można rozpatrywać jako system znaków. Definicję języka poddano autorskiej analizie i wskazano na związki systemu
rachunkowości z systemem języka naturalnego. Następnie przeanalizowano funkcje
języka rachunkowości, ze szczególnym naciskiem na funkcję komunikacyjną. Wkładem własnym było rozpatrzenie klasycznych modeli funkcji językowych K. Bühlera
i R. Jakobsona w kontekście rachunkowości. W kolejnej części artykułu zaprezentowano ujęcie semiotyczne języka i opisano relacje między twórcami i użytkownikami
informacji, wskazując na rosnącą rolę (jak i stopień skomplikowania) komunikacji
w rachunkowości. Wskazano istotne pytania w trzech wymiarach semiotyki (tj. syntaktyki, semantyki i pragmatyki). Na koniec przedstawiono rolę języka w rachunkowości rozumianej jako nauka społeczna. Omówiono dwa alternatywne wobec głównego nurtu paradygmaty rachunkowości (interpretatywny oraz krytyczny) i wskazano
na istotność języka w konstruowaniu wiedzy.
Literatura
is c
op
y is
for
pe
Barthes R. (2009), Podstawy semiologii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Belkaoui A. (1989), Behavioral Accounting, Quorum Books, New York.
Burrell G., Morgan G. (1979), Sociological Paradigms and Organizational Analysis, Heinemann Educational Books, London.
Bühler K. (2004), Teoria języka. O językowej funkcji przedstawiania, Universitas, Kraków.
Chambers R.J. (1966), Accounting, Evaluation and Economic Behavior, Prentice Hall, Englewood Cliffs,
New Jersey.
Chua W.F. (1986), Radical developments in accounting thought, „Accounting Review”, vol. 61, no. 4,
s. 601–632.
Chandler D. (2011), Wprowadzenie do semiotyki, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa.
Daniels P.T. (2003), Writing systems, [in:] M. Aronoff, J. Rees-Miller (eds.), The Handbook of Linguistics, Blackwell Publishing, Oxford.
Eco U. (2009), Teoria semiotyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Evans L. (2004), Language, translation and the problem of international accounting communication,
„Accounting, Auditing & Accountability Journal”, vol. 17, no. 2, s. 210–248.
Jain T.N. (1973), Alternative methods of accounting and decision making: a psycho-linguistical analysis,
„Accounting Review”, vol. 48, no. 1, s. 95–104.
Jakobson R. (1989), W poszukiwaniu istoty języka. Wybór pism, , t. 2, PIW, Warszawa.
Grzegorczykowa R. (2008), Wstęp do językoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Haried A.A. (1970), An inquiry into the semantic problems of external accounting communication:
a comparative study of research techniques, PhD Thesis, University of Illinois, Urbana-Champaign.
Th
-
-
-
ibu
tio
np
roh
Marek Masztalerz
is c
op
y is
for
pe
rso
na
lu
se
on
ly -
dis
tr
Lavoie D. (1987), The accounting of interpretations and the interpretation of accounts: the communicative function of the language of business, „Accounting, Organizations and Society”, vol. 12,
no. 6, s. 579–604.
Masztalerz M. (2011a), Management accounting as a multi-paradigm discipline of social sciences,
[in:] B. Nita (ed.), Performance Measurement and Management, „Research Papers of Wrocław University of Economics”, Wrocław.
Masztalerz M. (2011b), Typologie paradygmatów rachunkowości, [w:] W. Gabrusewicz, J. Samelak
(red.), Kierunki zmian we współczesnej rachunkowości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu”, nr 191, Poznań.
Masztalerz M. (2013), Semiotyczne aspekty rachunkowości, [w:] J. Samelak (red.), Funkcje współczesnej rachunkowości, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu”, Poznań
(w druku).
McClure M.M. (1983), Accounting as language: a linguistic approach to accounting, PhD Thesis, University of Illinois, Urbana-Champaign.
Morris C.W. (1938), Foundations of the theory of signs, [w:] Encyclopaedia of United Science, University of Chicago Press, Chicago.
Nasseri A. (2007), The significance of language for accounting theory and methodology, PhD Thesis,
University of Wollongong, Wollongong.
Patrut V., Rotila A., Ciuraru-Andricam C., Luca M. (2009), Accounting – a semiotic process, „Annals of
the University of Oradea: Economic Science”, vol. 3, no. 1, s. 1105–1112.
Paveau M.A., Sarfati G.E. (2009), Wielkie teorie językoznawcze. Od językoznawstwa historycznoporównawczego do pragmatyki, Wydawnictwo Flair, Wydawnictwo Avalon, Kraków.
Petrilli S., Ponzio A. (2005), Semiotics Unbounded. Interpretive Routes through the Open Network of
Signs, University of Toronto Press, Toronto.
Ramaglia J. A. (1988), Structures in the accounting lexicon: an investigation of similarities structures
and connotative dimensions in five nations, PhD Thesis, University of Washington, Washington.
Roberts J., Scapens R.A. (1985), Accounting systems of acceptability: understanding accounting
practices in their organizational contexts, „Accounting, Organizations and Society”, vol. 10, no. 4,
s. 443–456.
Roberts J., Scapens R. A. (1990), Accounting as discipline, [in:] D.J. Cooper, T.M. Hopper (eds.), Critical Accounts, Macmillan, London, s. 107–125.
Rowe J. (1998), No such thing as… the language of business: colourless green ideas sleep furiously,
„Management Decision”, vol. 36, no. 2, s. 117–122.
Saussure F. de (1961), Kurs językoznawstwa ogólnego, PWN, Warszawa.
Sawarjuwono T. (1995), Accounting language change: a critical study of Habermas’s theory of communicative action, PhD Thesis, University of Wollongong, Wollongong.
Tanaka S. (1982), The Structure of Accounting Language, Chuo University Press, Tokyo.
Williams R. (1998), No such thing as… the „language” of business II, „Management Decision”, vol. 36,
no. 3, s. 198–203.
Th
-
190
ibu
tio
np
roh
Streszczenie
Rachunkowość jest określana językiem biznesu. Celem artykułu jest analiza związków między rachunkowością a językiem oraz zbadanie aspektów lingwistycznych w obszarze rachunkowości i wyznaczenie
kluczowych problemów badawczych w tym obszarze. Do realizacji celu zastosowano metodę analizy
opisowej i porównawczej oraz metody analogii i dedukcji. W toku rozważań przedstawiono rachunkowość jako język w czterech ujęciach: strukturalnym, funkcjonalnym, semiotycznym i społecznym.
dis
tr
Słowa kluczowe: teoria, paradygmat, rachunkowość, język, językoznawstwo, semiotyka.
Summary
Accounting in the light of linguistics
Accounting is called the language of business. The purpose of this paper is to analyze the links between
accounting and language, to investigate linguistic aspects of accounting and to indicate important research problems in this field. The research methods used include descriptive and comparative analysis,
analogy and deduction. Accounting as a language is presented from four perspectives: structural, functional, semiotic and social.
on
ly -
-
191
-
-
y is
op
is c
Th
-
for
pe
rso
na
lu
se
Keywords: theory, paradigm, accounting, language, linguistics, semiotics.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

Podobne dokumenty

FULL TEXT - Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości