Stanisław R u d n i c k i , Prawo do grobu. Zagadnienia cywilistyczne

problem om zw iązanym z d o stosow a niem praw a polskiego do p raw a Unii E u ro p e j­
skiej. N ależy oczek iw ać, iż szerzej tę p roblem atykę om ów i A utor w następnym
wydaniu swej publikacji.
Reasum ując p o w y ższ ą charakterystykę Kompa.ra.tystyki praw niczej prof. R. T o ­
karczyka. stw ierdzam , że je st to pub lik a cja rzeczyw iście g o d n a p o lecenia w szystkim
studiującym praw o oraz od pow ied z ia ln y m za tw orzenie i stosow anie prawa. N ie w ą t­
pliwie je st to znakom ite k o m pen dium w spółczesnej w iedzy na tem at różnych k o n ­
cepcji upraw iania kom paratystyki, które spełnia bardzo pożyteczne funkcje na o b e c ­
nym etapie p rze bu dow y całego system u p raw a polskiego.
Ks. J ó z e f K rukowski
Stanisław R u d n i c k i , P raw o do grobu. Z agadnienia cy w ilisty czn e, W a r­
szawa 1999, ss. 283, Kantor W ydaw niczy Zakam ycze.
N akładem K antoru W y d a w n icz eg o Z aka m ycz e ukazała się k sią żk a autorstw a
długoletniego sędziego Sądu N ajw yż sze go - S tanisław a R udnickiego. O pra cow a nie
zostało podzielone na 6 rozdziałów:
W rozdziale pierw szym , zaty tu ło w a n y m „P oję cia p o d sta w o w e ” A u to r stara się
przedstaw ić definicję d obra osobistego. P rzyjm uje przy tym sta now isko obiektyw istyczne, w edług którego przy w yjaśnianiu istoty d obra osob isteg o należy m ieć na
uwadze nie tylko subiektyw ne odczucie osoby żądającej och ro n y praw nej, ale także
o b iek tyw ną reakcję w opinii społeczeństw a. K ult pam ięci po zm arłej bliskiej osobie
jest pow szechnie akceptow any. P am ięć o zm arłych je st e lem e n te m św iadom ości
każdego człow ieka, a jej k u ltyw ow anie sp raw ą kultury i cyw ilizacji. Stanisław R u d ­
nicki w yjaśnia, że w przypadku tego dobra m am y do czy n ie n ia z określo n y m , p rz y ro ­
dzonym i niezbyw alnym , ściśle osobistym praw em człow ieka, zw ią z a n y m z je g o
osobow ością. N astępnie ukazuje, ja k od chw ili kodyfikacji p raw a polsk ieg o po p ie rw ­
szej wojnie św iatow ej do uchw a lenia w roku 1997 konstytucji k sz ta łto w a ła się o c h r o ­
na dóbr osobistych w polskim praw odaw stw ie.
W rozdziale drugim „K ult pam ięci osoby zm arłej ja k o dobro o so b is te ” p rze an ali­
zowane zostały art. 23 i 24 k.c., z których w ynik a, że p r ze d m io te m och ro ny ze
strony praw a cy w ilneg o są w szystkie d o bra osobiste, których ilość je st n ie o g ra n ic z o ­
na. Nauce i orzecznictw u sądow em u p o z ostaw iono rozstrzyganie o tym , czy i kiedy
m am y do cz y nienia z dob rem osobisty m , które p od lega o chron ie praw nej. Praw u
polskiemu obca je st konstrukcja ogólnego p raw a po dm io to w e g o ja k o p raw a o s o b is ­
tego. C echą praw osobistych je st ich n ie m ajątkow y cha rak te r i ścisłe zw iązanie z
o sobą i o so b o w o śc ią ich podm iotu, oznaczające n ie prz en osz alność tych praw w
drodze sukcesji singularnej i uniw ersalnej.
W kręgu kultury chrześcijańskiej kult pam ięci o zm arłych je st głę b o k o za k o ­
rzeniony, u znaw any po w szechnie, niezależnie od w y z n a w a n eg o św ia to poglą d u czy
w iary w życie p oza grobow e . P ra w o do pam ięci o osobach zm arłych społeczeństw o
p o strze g a ja k o osobiste d obro każdej osoby ludzkiej, a jego naruszenie uznaje za
działanie g odzące w p rzyro dzon e , p o d sta w o w e i niezbyw alne praw a człow ieka. Autor
w y m ie n ia dw ie n ajw ażn iejsze w olności konstytuujące pojęcie kultu zmarłych:
- praw o do p o ch o w a n ia zw łok,
- praw o do grobu oraz zw iązane z nim upraw nienia.
P o nad to w zakres tego poję cia w c h o d z ą także ochrona dob rego im ienia osoby
zm arłej i o chrona p raw nokarn a, które w y k ra cz ają p oza zakres praw a cyw ilnego, a
za raze m ram y rec en zo w a n eg o opracow ania.
W rozdziale trzecim „P raw o do p o ch ow a n ia osoby zm arłej” A utor m ów i o prawie
do p o c h o w a n ia zwłok. P ra w o to za licza się do dóbr osobistych, podlegających o c h ro ­
nie na p o dsta w ie art. 23 i 24 k. c. C ho w a n ie osób zm arłych je st u regulow ane przez
dw ie ustaw y:
- z 28 m a rc a 1993 r. o grobach i cm entarzach w ojennych,
- z 31 sty czn ia 1959 r. o cm en ta rz ac h i ch ow an iu zmarłych
U s ta w a o cm entarzach o d ró ż n ia pojęcie zw łok i szczątków ludzkich, uznając za
zw łoki ciała osób zm arłych, a za szczątki:
- p o pioły otrzym ane przez spalenie zwłok,
- n o w o ro d k i m a rtw o urodzone,
- p o zostałości zw łok w y d o b y te przy kopaniu grobu,
- części ciała lu dzkiego odłączone od całości.
P o d p o ję cie m p o c h o w a n ia zw łok i szczątków ludzkich rozum ie się złożenie ich
w gro b ac h ziem nych, m u ro w an y c h lub k atak um bach, albo zatopienie w morzu. N ie­
d o p u sz c z a ln e je st grzeb anie zm arłych na pryw atnych posesjach. C how anie zw łok w
ziem i je s t w n as zy m kręgu k u ltu ro w y m najbardziej ro zpo w sze ch nionym sposobem
p o ch ó w k u . Inny m sposobem się g ający m czasów prehistorycznych, jest ro zpow sze ch­
nio n a w śró d w ielu kultur k re m a c ja i p o chów e k ludzkich popiołów.
W zakres poję cia „ p o c how anie z w ło k ” w chodzi także ekshum acja, czyli prze nie­
sienie zw łok w inne miejsce. W arunk i prze p ro w ad z en ia ekshum acji określa w art. 15
u sta w a o cm en ta rz ac h oraz u sta w a z 30 m a ja 1933 r. o grobach i cm entarzach w o ­
je n n y ch . E k s h u m a c ja w y m a g a u prze d niego zezw olenia w łaściw ego inspektora sanitar­
nego w form ie decyzji adm inistracyjnej. D użo uw agi A utor pośw ięca woli osoby co
do sposobu je j p o ch o w a n ia po śmierci.
R ozdział ten opisuje także funkcjo n o w a n ie usług po grzebow ych. W praktyce
c h o w a n iem zm arłych za jm u ją się w y sp ecjalizow ane przedsiębiorstw a lub zakłady
p o g rze b o w e , św iad czące usługi cm en ta rn e i po grzebo w e w pełnym zakresie. N iep o ­
k o ją c y m zjaw iskiem , na które zw rac a uw agę A utor, są nielegalne pochów ki oraz
h ande l grobam i.
W dalszej części rozdziału zw rócono uw agę na podm ioty upraw nione do p o ch o ­
w an ia osoby zm arłej. Z god nie z art. 10 ustaw y o cm entarzach upraw nienie to p rzy ­
sługuje:
- pozo stałem u m a łżo nkow i,
- k r e w n y m zstępnych,
- k re w n y m w stępnych,
- k re w n y m w linii bocznej do czw artego stopnia pokrew ieństw a,
- pow in ow atym w linii prostej do pie rw sz eg o stopnia p o w inow actw a.
Zw łoki nie pochow ane przez osoby up raw n io n e do p o ch o w a n ia m o g ą być p rze k a­
zane szkołom w yższym do celów n aukow ych.
Rozdział czwarty „ C m e n tarze” podaje na w stępie definicję cm entarza. Jest to
teren p rzeznaczony w m iejscow ych planach z a g o sp o d a ro w an ia prze strzen n e g o na
chow anie zm arłych. Teren cm entarza je st p rze dm iote m u żyteczno ści publicznej o
szczególnym charakterze. Przepisy ustaw o cm entarzach w yróżniają:
- cm entarze wojenne,
- ogólne cm entarze grzebalne, w śród których ro zró żn ia się cm enta rz e kom unalne,
których zakładanie, utrzym anie i zarządzanie należy do zadań w łasny ch gm in y i
cm entarze w yznaniow e, zakładane przez w łaściw e w ładze kościelne.
G roby i cm entarze w ojenne po zo stają pod o p ie k ą państw a; koszty ich u trzym ania
ponosi Skarb Państw a. Z akładanie c m en ta rz a musi odpow iadać w y m a g a n io m san itar­
nym. P ow inien on być lokalizow any w o d p o w ie d n im środow isku przy ro d n icz y m . Na
cm entarze należy przeznaczać tereny na k rańcach m iast, osiedli, w izolacji od za bu ­
dow ań i w pobliżu m iejscow ej sieci k o m unikacyjnej.
O założeniu lub rozszerzeniu c m en ta rz a k o m u n a ln eg o d ecy duje R ada G m iny, a
w miastach na praw ach pow iatu R ada Miasta. O założeniu lub ro zszerzeniu c m e n ta ­
rza w yznaniow ego decyduje w łaściw a w ład z a K o ścio ła lub zw iązku w yznan iow ego.
W rozdziale piątym „P raw o do g ro b u ” A utor w ym ie n ia i o m a w ia p o sz cz ególne
rodzaje grobów:
- zwykłe, czyli ziemne,
- murow ane,
- rodzinne,
- katakumby.
W ym ienione rodzaje grobów d o tyczą w szystkich cm entarzy: k o m u n a ln y ch , w y z n a ­
niow ych i w ojennych, natom iast pojęcie grobu w o jen n e g o zostało zdefin io w an e w
ustawie o grobach i cm entarzach w ojennych. S ą to groby osób:
- poległych w w alkach o niepodległość i zjedn oczenie P a ń stw a Polskiego,
- osób w ojskow ych poległych lub zm arły ch z pow odu działań w ojennych, bez
względu na narodow ość,
- sióstr m iłosierdzia i w szystkich osób. które w yko n u jąc zlecone im czynności,
- przy ja kiejk olw iek formacji w ojskow ej poległy lub zm arły z pow o d u działań
wojennych, jeń có w w ojennych i osób internow anych,
- uchodźców z 1915 r.
P odstaw o w ym i p ierw otnym źródłem p ra w a do grobu je st c y w iln o p ra w n a um ow a,
zaw arta z zarządem cm entarza przez osobę u p ra w n io n ą do p o c h o w a n ia zw łok. Jest
to um ow a nienazw ana, której treścią je st przyjęcie zw łok osoby zm arłej do p o c h o w a ­
nia. D o istotnych postan ow ień um ow y o p o ch o w a n ie zw łok należy: o kreślenie m ie j­
sca pochow ania, rodzaju grobu i je g o p rzeznaczenia. D o d atk o w y m po sta n o w ien iem
um ow y jest w skazanie w ysokości opłaty p rzew id zian ej za p o chow a nie zwłok.
Stanisław Rudnicki zw raca uw agę czyteln ika na o chronę p ra w a do grobu w za le ż­
ności od rodzaju naruszenia. M oże ona przejaw iać się w postaci sankcji m a jątko w yc h
i środków niem ajątkow ych. Z no w elizo w ane art. 24 i 448 k.c. p rz e w id u ją środki
ochrony praw a do grobu.
W rozdziale szóstym „O rze cz en ia sądow e w spraw ach dóbr osobistych związanych
z kultem pam ięci zm arłych i z przepisam i ustaw y o cm entarzach i chow aniu zm ar­
łych" A utor analizuje o rzeczenia sądow e, dotyczące dóbr osobistych związanych z
kultem pam ięci o zm arłych, je d n o c z e śn ie śledząc rozw ój ochrony tych dóbr w p o l­
skim u sta w o daw stw ie . P rz ed m io tem analizy stało się orzecznictw o Sądu N ajw yższego
i sądów p o w sze ch n y c h z lat 1965-1998. Ciekaw ostkę stanowi postanow ienie Rady
A dm inistracy jn ej K ró le stw a P o lsk ie go z 31 m aja 1846 r.. zaw ierające „przepisy
w zg lę d em grze b an ia ciał z m a r ły c h ” , ogłoszone w tomie 48 nr 118 D ziennika Praw
K rólestw a Polskiego. Przepisy te o bow iąz y w ały do 17 w rześnia 1932 r.
K sią żk a S tan isław a R u dn ickie go P r a w o d o g r o b u . Z a g a d n i e n ia cywilistyczne jest
pie rw sz ą w naszej literaturze p raw niczej ro zp raw ą pośw ię co n ą cyw ilnopraw nej pro­
blem atyce, zw iązanej z o c h ro n ą kultu pam ięci o zm arłych. Z ostała napisana w sposób
bardzo system a ty cz ny i przejrzysty. Jest g o d n a polecenia w szystkim , których intere­
suje p ro b lem aty k a ochrony d ó br osobistych , a zw łaszcza praw a do grobu i kultu
zm arłych.
Ks. K rzysztof W archałowski