ANNALES Eugeniusz Romer jako prekursor

ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA
LUBLIN — POLONIA
VOL. LVII, 1
SECTIO B
2002
Zak³ad Geografii Fizycznej i Paleogeografii
Instytut Nauk o Ziemi UMCS
Józef WOJTANOWICZ
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
Eugeniusz Romer as a precursor of climatic geomorphology
WSTÊP
Historia geomorfologii jako nauki liczy sobie oko³o 200 lat (Klimaszewski
1981). Wy³ania siê z geologii, mo¿e byæ uznana za czêœæ geografii, a na pewno
lokowaæ j¹ mo¿na na pograniczu jednej i drugiej. Nale¿y obecnie do najbardziej dynamicznie rozwijaj¹cych siê nauk o Ziemi. Wyodrêbnia siê w niej dwa
podstawowe kierunki: geomorfologiê strukturaln¹ i geomorfologiê klimatyczn¹.
M³odszy jest kierunek geomorfologii klimatycznej. Powsta³ oko³o 100 lat temu.
Mo¿na postawiæ pytanie, kogo uznaæ za twórcê geomorfologii klimatycznej. K.
I. Tinkler (1985) pisz¹c historiê geomorfologii uwa¿a, ¿e za formalny pocz¹tek
geomorfologii klimatycznej uznaæ nale¿y prace Albrechta Pencka1 z 1910 roku
(Penck 1910). Zakwestionowa³ ten pogl¹d Kozarski (1993), który zwraca uwagê, ¿e 11 lat wczeœniej, w roku 1899 Eugeniusz Romer publikuje we Lwowie,
w polskim czasopiœmie „Kosmos” pracê pt.: Wp³yw klimatu na formy powierz1 Albrecht Penck (1858–1945) – geograf niemiecki; w latach 1885–1906 profesor uniwersytetu w Wiedniu, w latach 1906–1926 profesor uniwersytetu w Berlinie; autor wielu dzie³ z zakresu geomorfologii, w tym pierwszego systematycznego podrêcznika pt.: Morphologie der
Erdoberfläche (1894). Po³o¿y³ du¿e zas³ugi dla rozwoju geomorfologii w ogóle, szczególnie geomorfologii klimatycznej. Wraz z E. Brücknerem bada³ zlodowacenia plejstoceñskie w Alpach
(Die Alpen im Eiszeitalter 1901–1909) i da³ podstawy chronologii zlodowaceñ plejstoceñskich
(Gunz, Mindel, Riss, Wurm).
10
Józef WOJTANOWICZ
chni Ziemi (Romer 1899). A mo¿e palmê pierwszeñstwa przyznaæ nale¿y Williamowi M. Davisowi2, który w tym samym roku co Romer og³asza swoj¹
s³ynn¹ teoriê cyklów geograficznych (Davis 1899).
EUGENIUSZ ROMER (1871–1954) JAKO GEOGRAF
I GEOMORFOLOG
Romer, œwiatowej s³awy polski geograf, odby³ studia na kilku uniwersytetach, a jego nauczycielami czêsto byli wybitni uczeni. Po zdaniu matury w Nowym S¹czu zapisuje siê na studia na uniwersytecie w Krakowie, w roku akademickim 1899/90. Rozpoczyna studia historyczne, by od drugiego semestru
przenieœæ siê na kierunek geograficzny, u profesora F. Czernego-Schwarcenberga. Po drugim roku przenosi siê na studia w Halle nad Sal¹ w Niemczech,
gdzie jeden rok (III rok studiów) studiuje w 1891/92 u profesora Kirchoffa.
Czwarty, ostatni rok studiów odby³ na uniwersytecie we Lwowie u profesora
Rehmana. Po uzyskaniu absolutorium w 1893 roku podejmuje pracê nauczycielsk¹ w jednym z gimnazjów lwowskich i pracuje w tym zawodzie 10 lat.
W 1894 roku na uniwersytecie lwowskim uzyskuje tytu³ doktora filozofii na
podstawie rozprawy pt.: Studia nad rozk³adem ciep³a na kuli ziemskiej, opublikowanej w 1892 roku w Kosmosie (Romer 1892). Wyje¿d¿a nastêpnie do
Wiednia, gdzie w semestrze zimowym w roku akademickim 1895/96 studiuje
geomorfologiê u s³awnego ju¿ wtedy profesora niemieckiego A. Pencka. Na
drugi semestr roku akademickiego 1895/96 przenosi siê na studia meteorologiczne do Berlina, gdzie pracuje u profesorów Assmana i Bersona. W Berlinie
s³ucha tak¿e wyk³adów F. Richthofena. W wieku 28 lat, w roku 1899 habilituje
siê na uniwersytecie lwowskim3. Jego wyk³ad habilitacyjny dotyczy³ w³aœnie
wp³ywu klimatu na rzeŸbê i to ten wyk³ad zosta³ opublikowany w „Kosmosie”
(Romer 1899). Po habilitacji jako prywatny docent ma wyk³ady na uniwersytecie, a jednoczeœnie jest ju¿ od dwu lat profesorem na utworzonej w³aœnie Aka2 William Morris Davis (1850–1934) – amerykañski geograf i geolog; w latach 1890–1912
profesor Harvard University w Cambridge (Massachusetts), 1908–1909 wyk³adowca na uniwersytecie w Berlinie; twórca terminologii geomorfologicznej, twórca kierunku genetycznego w geomorfologii i teorii cyklu geograficznego, w której przedstawi³ warunki powstawania i przeobra¿ania rzeŸby w kolejnych stadiach jej rozwoju w warunkach klimatu umiarkowanego wilgotnego,
suchego i zimnego. G³ówne prace: Physical Geography (1898), The Geographical Cycle (1899),
Die Erklarende Beschreinbung der Landformen (1912, 1924).
3 By³a to druga „polska” habilitacja w zakresie geografii. Jako pierwszy habilitowa³ siê
F. Czerny-Schwarcenberg (1847–1917) na Uniwersytecie Krakowskim w 1976 roku na podstawie
rozprawy Die Wirkung der Winde auf die Gestalfulfung der Erde opublikowanej w „Petermans
Geographische Mitteilungen” (PGM, Erganzunshefte, 48, Gotha 1876: 1–53).
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
11
demii Handlowej we Lwowie. Po kilku latach, w 1909 roku, ju¿ jako profesor
tytularny, jeszcze raz wystêpuje w roli ucznia, wyje¿d¿a do Szwajcarii, na studia alpejskie w Instytucie Lugeona w Lozannie (Czy¿ewski 1960).
Te skrótowe fakty z ¿yciorysu wybrane zosta³y dla zobrazowania roli, jak¹
niew¹tpliwie wszechstronne wykszta³cenie odegra³o w przysz³ej karierze uniwersyteckiej, naukowej i publicznej dzia³alnoœci Romera. Oczywiœcie by³ to jeden z kilku elementów sukcesu, oprócz takich równie wa¿nych, jak zdolnoœæ
(talent), pracowitoœæ, zmys³ organizacyjny. Wszechstronne wykszta³cenie, zarówno jeœli chodzi, jak siê mo¿emy domyœlaæ, o gruntownoœæ, g³êbiê, jak i szeroki wachlarz tematyczny by³y baz¹ dla twórczej dzia³alnoœci naukowej we
wszystkich prawie dziedzinach geografii.
Uniwersytecka dzia³alnoœæ Romera wi¹¿e siê przede wszystkim z uniwersytetem lwowskim. Tu w 1910 roku obejmuje on stanowisko kierownika katedry
geografii4, a w rok póŸniej tworzy Instytut Geograficzny. Z jego dzia³alnoœci¹ wi¹¿e siê powstanie lwowskiej (= romerowskej) szko³y geograficznej. Po drugiej
wojnie œwiatowej w 1945 roku obejmuje Romer na krótko funkcjê kierownika Instytutu Geografii na Uniwersytecie Jagielloñskim w Krakowie i konsultanta
organizuj¹cej siê po wojnie geografii na Uniwersytecie Wroc³awskim.
Wychowankowie lwowskiej szko³y geograficznej tworzyli po drugiej wojnie œwiatowej oœrodki geograficzne w Lublinie (A. Malicki, A. Cha³ubiñska,
W. Zinkiewicz, F. Uhorczak, M. Janiszewski, J. Ernst) i we Wroc³awiu
(J. Czy¿ewski, J. W¹sowicz, A. Kosiba, A. Jahn, S. Szczepankiewicz, W. Migacz, H. Lenhard-Migaczowa). W innych oœrodkach pracowali: A. Zierhoffer,
A. Schmuck, M. Orlicz, J. Orliczowa, J. Haliczer-Staszewski, B. ModelskaStrzelecka i inni.
Dorobek naukowy Romera tworzony w przeci¹gu 60 lat (1892–1952) imponuj¹cy w swej liczbie ponad 500 pozycji publikacji (Uhorczak 1960; W¹sowicz 1960) jest przede wszystkim bardzo rozleg³y i ró¿norodny tematycznie.
W trzech co najmniej dziedzinach geografii ma Romer wybitne osi¹gniêcia, daj¹ce mu trwa³e miejsce w historii tych nauk. S¹ to: kartografia, klimatologia
i geomorfologia. Oprócz tego du¿y wk³ad wniós³ Romer do geografii regionalnej, antropogeografii, geografii historycznej, geografii politycznej i dydaktyki
geografii. Osi¹gniêcia Romera na polu geografii by³y wielokrotnie oceniane 5.
Jako pierwszy opublikowa³ tak¹ ocenê S. Paw³owski, który najpierw podkreœ4 Katedra geografii na Uniwersytecie Lwowskim powsta³a w 1882 roku. Jej pierwszym kierownikiem do roku 1910 by³ A. Rehman (1840–1917). Postaæ A. Rehmana jako geografa, jego
rolê w rozwoju geografii lwowskiej w okresie przedromerowskim naœwietla K. Harasimiuk
(1989/1990).
5 W niniejszym tomie „Annales UMCS” (sect. B, vol. LVII) niektóre aspekty geografii politycznej omawia K. Harasimiuk, a kartograficznej szko³y romerowskiej J. Rodzoœ.
12
Józef WOJTANOWICZ
li³, ¿e „ dzia³alnoœæ ta jest wszechstronna jak u ¿adnego z geografów polskich”
(Paw³owski 1928, s. 125). Bardzo wysoko ocenia³ dzia³alnoœæ Romera na polu
kartografii, geomorfologii, antropogeografii (Geograficzno-statystyczny atlas
Polski – synteza geograficzna Polski i inne dzie³a), geografii szkolnej („przez
dostarczenie oryginalnego podrêcznika i atlasu geograficznego”6), a tak¿e jego
dzia³alnoœci spo³ecznej („udzia³ Romera w pracach kongresowych i pokojowych Polski”7).
Z wymienionych wczeœniej trzech dziedzin geografii, dla których Romer
po³o¿y³ najwiêksze zas³ugi, na pierwszym miejscu nale¿y postawiæ kartografiê.
Zas³ugi kartograficzne Romera rozpatrywaæ mo¿na w kategoriach: nauki – teorii kartografii, zastosowañ, organizacji ¿ycia kartograficznego oraz w kategorii
spo³ecznej. Jeœli chodzi o naukowy aspekt, to za Janiszewskim (1971) mo¿na
by uznaæ, ¿e Romer stworzy³ „naukow¹ syntezê hipsometrii kuli ziemskiej”.
W mapach fizycznogeograficznych ogólnych stosowa³ Romer konsekwentnie od samego pocz¹tku poziomice, prze³amuj¹c panowanie, w klasycznej formie w kartografii niemieckiej, techniki szrafowej i cieniowania. Specjalnego
znaczenia nada³ poziomicy 300 m, której przeznaczy³ rolê rozgraniczenia nizin
i wy¿yn. Stosowa³ du¿¹ generalizacjê rysunku poziomicowego i ca³ej treœci. Jego mapy cechuje przejrzystoœæ, wynikaj¹ca z realizacji zasad „pustej mapy”
oraz wyraziste, czyste barwy. Mapy Romera s¹ przyjemne dla oka, estetyczne,
maj¹ swój oryginalny styl. Równie¿ na mapach spo³eczno-gospodarczych stosowa³ Romer metodê izarytmiczn¹8 kosztem kartogramów i metody kropkowej
(Barwiñska 1971). Wa¿ne dla Romera by³o przedstawienie relacji przestrzennych i regionalnych. Mo¿na wiêc, jak to podkreœla Janiszewski (1971), metodê
kartograficzn¹ Romera nazwaæ metod¹ geograficzn¹, wiêcej, ca³¹ kartografiê
romerowsk¹ – kartografi¹ geograficzn¹. Romer jako kartograf zosta³ zainspirowany przez sytuacjê szkolnej geografii na prze³omie XIX i XX wieku, któr¹
pozna³ jako wieloletni nauczyciel. Tworzy³ atlasy i mapy przede wszystkim na
potrzeby szkolne i pozosta³ temu celowi do koñca wierny. Na tej kartografii,
Chodzi tu o podrêcznik Romera Geografia dla klasy pierwszej szkó³ œrednich, Lwów 1904,
którego ostatnie wydanie ukaza³o siê w 1929 roku. Do drugiego wydania podrêcznika z 1908 roku, E. Romer opracowa³ Atlas geograficzny (opublikowany w Wiedniu), który staje siê pocz¹tkiem jego dzia³alnoœci kartograficznej (Uhorczak 1971). Szerzej o zwi¹zkach Romera ze szko³¹
i o znaczeniu kartografii romerowskiej dla szko³y pisze Cha³ubiñska (1959).
7 Romer w latach 1918–1919 bra³ udzia³ w kongresie wersalskim w Pary¿u, gdzie przy polskiej delegacji pe³ni³ funkcjê eksperta do spraw terytorialnych Polski (Romer, Pamiêtnik paryski
1918–1919, Ossolineum 1989, 456). Uczestniczy³ tak¿e udzia³ jako rzeczoznawca w konferencji
pokojowej w Rydze (1920–1921). Bra³ udzia³ w plebiscycie œl¹skim.
8 Izarytmê, tj. liniê ³¹cz¹c¹ punkty równowartoœciowe jakiegokolwiek zjawiska natury fizycznej lub spo³eczno-gospodarczej, wprowadzi³ Romer po raz pierwszy w swoim Geograficzno-statystycznym atlasie Polski w 1916 roku.
6
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
13
która prezentowa³a najwy¿sze walory, wychowa³y siê ca³e pokolenia Polaków,
³¹cznie z pokoleniem autora tego tekstu.
Zorganizowane zosta³y przez Romera instytucjonalne podstawy naukowe
i wydawnicze kartografii. W 1921 roku powo³uje on we Lwowie Instytut Kartograficzny, czasopismo „Polski Przegl¹d Kartograficzny” – pierwsze czasopismo kartograficzne na œwiecie oraz firmê wydawnicz¹ „Ksi¹¿nica–Atlas”. Stworzona zosta³a polska szko³a kartograficzna i polski przemys³ kartograficzny.
Wreszcie trzeba podkreœliæ rolê, jak¹ odegra³ Geograficzno-statystyczny
atlas Polski (Romer 1916) – wed³ug wielu najwybitniejsze dzie³o kartograficzne
Romera – w promowaniu polskiej racji stanu, w czasie kiedy rozstrzyga³y siê
sprawy przywrócenia Polsce niepodleg³oœci i kreœlenia jej granic 9. Rola kartografii romerowskiej jest trudna do przecenienia, tak pod wzglêdem jej znaczenia naukowego, jak i praktycznego – dla szko³y, dla spo³eczeñstwa, dla Polski.
Podobnie jak w kartografii, tak¿e w klimatologii du¿o wniós³ Romer
w metodologiê tej nauki. Ju¿ w pierwszych pracach, takich jak Studia nad rozk³adem ciep³a na kuli ziemskiej (1892) czy Nowy przyczynek do metod klimatologii (1896), rozwa¿ania swoje koncentruje wokó³ metod badañ. By³ wielkim
zwolennikiem izotermy zredukowanej do poziomu morza, któr¹ stosowa³ konsekwentnie we wszystkich swoich opracowaniach klimatycznych. Jest autorem
oryginalnej metody regionalizacji klimatycznej, tzw. metody gradientu termicznego lub klimatycznego, które zastosowa³ w swoich trzech syntezach klimatu
Polski z lat 1908, 1939, 1949. W najpe³niejszej formie metoda ta zosta³a zaprezentowana w ostatniej syntezie, w której na podstawie 11 elementów klimatu
wykreœli³ mapê tzw. izogradientów klimatycznych. Sta³y siê one podstaw¹ wielostopniowej (4-stopniowej) regionalizacji klimatycznej Polski. Region klimatyczny rozumia³ Romer jako „sumê zmiennoœci elementów klimatycznych danego
obszaru” (Romer 1949). Klimat pojmowa³ jako zjawisko dynamiczne (Kosiba
1962). Z tego stanowiska zrodzi³y siê u Romera rozwa¿ania nad paleoklimatem, w zwi¹zku z jego badaniami nad zlodowaceniem kontynentalnym i górskim, a tak¿e badaniem wydm œródl¹dowych.
Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e prace Romera z dziedziny klimatologii stosowanej, klimatologii rolniczej, klimatologii uzdrowisk czy rozwa¿ania nad okresami gospodarczymi w Polsce.
Romer by³ tak¿e wybitnym geomorfologiem. Jego zainteresowania geomorfologiczne objawi³y siê ju¿ we wczesnym okresie jego twórczoœci. PierKompilacjê tego atlasu wydano w Stanach Zjednoczonych w jêzyku angielskim. W roku
1921 wysz³o drugie wydanie Geograficzno-statystycznego atlasu Polski. W tym samym roku wyszed³, tak¿e autorstwa E. Romera, Polski atlas kongresowy. By³ to zbiór map opracowanych pod
kierunkiem E. Romera na konferencji pokojowej w Pary¿u (patrz: Uhorczak 1960; W¹sowicz
1960).
9
14
Józef WOJTANOWICZ
wsz¹ oryginaln¹ prac¹ z tego zakresu by³y Studia nad asymetri¹ dolin og³oszone w 1897 roku (Romer 1897). Dwa lata póŸniej wychodzi praca (wyk³ad habilitacyjny) Wp³yw klimatu na formy powierzchni Ziemi, która jest przedmiotem
oddzielnej, ni¿ej zamieszczonej analizy i g³ównym powodem napisania niniejszego artyku³u. Bogaty dorobek Romera w zakresie geomorfologii koñcz¹ Mapa jako dokument... oraz Paleogeographic problems... (Romer 1952a, 1951b).
E. Romer, jak zauwa¿a A. Zierhoffer (1956), „by³ pierwszym [...] wykszta³conym morfologiem polskim, który ruszy³ w teren”. Swoje badania terenowe rozpocz¹³ od gór, od Karpat Wschodnich. Efektem tych badañ by³a Epoka lodowa na Œwidowcu (1906), która zapocz¹tkowa³a studia Romera nad problematyk¹ glacjaln¹ – nad plejstoceñskim zlodowaceniem gór (Karpat, Tatr,
Alp) i nad zlodowaceniem ni¿owym. Ukoronowaniem jego prac nad zlodowaceniami górskimi by³a monografia dotycz¹ca zlodowacenia Tatr – Tatrzañska
epoka lodowa (1929). Interesowa³y go przede wszystkim zagadnienia morfologii glacjalnej. Odniós³ siê do niektórych aktualnych w owym czasie problemów. I tak dyskutowa³ wp³yw lodowców na rzeŸbê. Pocz¹tkowo przyj¹³ teoriê
Pencka-Davisa o przeg³êbieniu lodowcowym. W póŸniejszych jednak pracach
odszed³ od tego pogl¹du i dostarczy³ argumentów na rzecz braku erozji lodowcowej i konserwuj¹cej w rzeŸbie roli lodu. Mo¿na tu zauwa¿yæ, ¿e problem ten
jest dyskutowany do chwili obecnej. Pewn¹ ewolucjê pogl¹dów mo¿na te¿ zauwa¿yæ przy innych zagadnieniach, na przyk³ad przy chronologii zlodowaceñ
karpackich i alpejskich. Tu Romer stan¹³ na stanowisku lokalnego charakteru
epok lodowych, które powi¹za³ z ruchami tektonicznymi obszarów, a wiêc nie
wystêpuj¹cymi równoczeœnie. Niemniej jednak w Tatrach wyró¿ni³ cztery okresy lodowcowe, podobnie jak to uczynili w Alpach A. Penck i E. Brückner
(1901–1909). Bardzo wa¿ne by³y badania na przedpolu maksymalnego zlodowacenia kontynentalnego w Polsce. Udokumentowa³ nowe fakty odnoœnie do
zlodowacenia na miêdzyrzeczu Sanu i Dniestru, wysun¹³ koncepcjê odp³ywu
Sanu w czasie zlodowacenia ku wschodowi, do Dniestru pradolin¹ B³o¿ewki.
Spoœród innych problemów mo¿na wymieniæ prace E. Romera dotycz¹ce
wydm œródl¹dowych, które bada³ w Kotlinie Sandomierskiej. Wpisa³ siê tymi
pracami w poczet pierwszych badaczy nadaj¹cych kierunek nowoczesnych badañ wydm.
Romera jako geomorfologa mo¿na by scharakteryzowaæ nastêpuj¹co:
Przez ca³y okres twórczoœci, od pierwszej pracy do ostatniej, kroczy³ Romer w pierwszym
szeregu badaczy Ziemi, niejednokrotnie myœl¹ najœmielszych. Nie dostrze¿e siê u niego nigdzie
naœladownictwa; owszem z doœwiadczeñ obcych korzysta³, ale tylko z materia³u, który przetwarza³ na w³asn¹, oryginaln¹, a zawsze twórcz¹ myœl (Zierhoffer 1955, s. 61).
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
15
PRACA ROMERA
O WP£YWIE KLIMATU NA RZEBÊ (1899)
W historii geomorfologii specjalnego znaczenia nabiera powsta³e w 1899
roku studium E. Romera o wp³ywie klimatu na rzeŸbê. Opublikowane w jêzyku
polskim, bez streszczenia w jêzyku obcym, nie znalaz³o nale¿nego mu miejsca
w literaturze œwiatowej. Dopiero po 60 latach, przedruk tej pracy w I tomie
Wyboru prac E. Romera zosta³ zaopatrzony przez redakcjê w obszerne résume.
Tymczasem praca Romera zas³ugiwa³a wtedy i zas³uguje obecnie na piln¹ uwagê przynajmniej z dwu powodów. Po pierwsze, powsta³a na samym pocz¹tku
narodzin geomorfologii klimatycznej i jako taka by³a czymœ nowym, a po drugie, nios³a olbrzymi ³adunek, „istne bogactwo idei i uogólnieñ” (Zierhoffer
1960). Pod tym wzglêdem do pracy Romera przyrównaæ mo¿na jedynie dzie³o
Davisa (1899). G³ówne idee Romera s¹ nastêpuj¹ce:
1. Istnieje strefowoœæ krajobrazów morfologicznych. Wyrazi³ to s³owami:
„g³ówne dziedziny morfologiczne pokrywaj¹ siê z klimatycznymi i przez nie
zosta³y zawarunkowane” (czyt. uwarunkowane). Takie jednoznaczne opowiedzenie siê za koncepcj¹ stref morfoklimatycznych jest pierwsze w literaturze.
Wczeœniej wypowiadano siê za strefowym charakterem co najwy¿ej pojedynczych form lub ich zespo³ów, np. pustyñ.
2. Czynnik klimatyczny o wiele szybciej przeobra¿a formy powierzchni
Ziemi ni¿ czynnik tektoniczny.
3. E. Romer wprowadza pojêcie „cyklu przeobra¿eñ” form powierzchni
Ziemi pod wp³ywem zmian stosunków klimatycznych. Wprowadza wiêc pojêcie cyklu równoczeœnie z Davisem i niezale¿nie od niego 10. Znane jest Romerowi tak¿e pojêcie m³odoœci krajobrazu.
4. Niezwykle interesuj¹cy jest fakt wyodrêbnienia na kuli ziemskiej krajobrazu z wieczn¹ zmarzlin¹. „S¹ to obszary zmarzliny na rozleg³ych obszarach
Syberii i Ameryki...”. Odrêbnoœæ tego krajobrazu, zdaniem Romera, polega
miêdzy innymi na tym, ¿e na skutek zamarzniêtego gruntu istnieje tylko powierzchniowy odp³yw wody, zreszt¹ zupe³nie odmienny ni¿ w innych obszarach,
przy braku wody podziemnej. Przy niewystarczaj¹cej, jak podkreœla, iloœci
„spostrze¿eñ i zdjêæ kartograficznych”, tylko ogólnie konstatuje ca³kowit¹ odrêbnoœæ rzeŸby tych obszarów. Mimo tych zrozumia³ych ograniczeñ, Romer
o pó³ wieku wyprzedza rozwój nauki o dziedzinie peryglacjalnej.
E. Romer nie zna³ pracy Davisa (1899), bowiem jej nie cytuje. Obie prace maj¹ ten sam
rok wydania. Najnowsze cytowane u Romera prace datowane s¹ na rok 1898. E. Romer znany
by³ z doskona³ego opanowania literatury œwiatowej. W omawianej pracy cytuje 69 pozycji,
w tym 7 prac A. Pencka, na które siê powo³uje i szczegó³owo je omawia.
10
16
Józef WOJTANOWICZ
5. Strefowe, zale¿ne od klimatu s¹ niektóre typy genetyczne gleb. Dla
przyk³adu Romer wymienia: w klimacie umiarkowanym gleby humusowe i lessowe, w klimacie suchym terra rosa, w klimacie tropikalnym – lateryt. Oczywiœcie s¹ gleby strefowe i te s¹ zale¿ne od klimatu i na nie zwraca Romer uwagê, ale
trzeba podkreœliæ, ¿e s¹ te¿ gleby astrefowe, np. rêdziny czy mady i te zale¿¹ od
ska³ pod³o¿a czy stosunków morfologiczno-hydrologicznych. W kontekœcie omawiania wp³ywu klimatu na rzeŸbê mo¿na by wspomnieæ o glebach górskich. Jest
wielce interesuj¹cym faktem, ¿e w ogóle Romer powo³uje siê na gleby w swej pracy z zakresu teorii geomorfologii. Na pewno nie jest to dzie³em przypadku, wszak
gleby dobrze rejestruj¹ cechy œrodowiska przyrodniczego, w tym ogólne warunki geomorfologiczne i zmiennoœæ procesów morfogenetycznych. Na interakcjê procesów morfogenetycznych i pedogenicznych zwracaj¹ uwagê Tricart
i Cailleux w swej geomorfologii klimatycznej (1972).
6. G³ównymi czynnikami morfologicznymi kszta³tuj¹cymi rzeŸbê powierzchni Ziemi s¹ erozja i denudacja, a s¹ one objawem czysto klimatycznym.
W tej opinii wszyscy trzej prekursorzy geomorfologii klimatycznej: Penck, Davis i Romer s¹ zgodni. Zagadnienia te, a przede wszystkim erozja rzeczna by³y
znane w geomorfologii ju¿ wczeœniej, w³aœciwie od samego jej pocz¹tku.
7. Klimat warunkuje powstanie pustyñ i decyduje o ich morfologii. Tytu³em komentarza mo¿na podkreœliæ, ¿e pustynie s¹ bez w¹tpienia elementem naturalnym œrodowiska geograficznego, a nie antropogenicznym. Koncepcje
antropogenicznego pochodzenia pustyñ zrodzi³y siê w drugiej po³owie XX wieku, kiedy wp³yw cz³owieka na œrodowisko zosta³ przesadnie uznany za dominuj¹cy. Zwi¹zek klimatu z pustyni¹ jest oczywisty, ale równoczeœnie z³o¿ony,
jeœli weŸmie siê pod uwagê, ¿e pustynie nie ca³kiem podlegaj¹ prawu strefowoœci morfoklimatycznej. Istniej¹ wszak pustynie nadbrze¿ne, a w szerokim
pojêciu s³owa pustynie lodowe czy ch³odne pustynie wysokogórskie.
8. Asymetria dolin jest w przewa¿aj¹cej liczbie przypadków uwarunkowana klimatycznie. Na temat asymetrii dolin napisa³ Romer kilka lat wczeœniej
obszern¹ pracê (Romer 1897). Te jego studia uznaæ nale¿y za pionierskie.
W tym te¿ mieœci siê koncepcja klimatycznej asymetrii dolin. Ta koncepcja
rozwiniêta zosta³a o wiele lat póŸniej, kiedy klimatyczn¹ asymetriê powi¹zano
przede wszystkim ze stref¹ peryglacjaln¹.
9. „Rozmieszczenie opadów atmosferycznych [...] i ró¿nice termiczne powoduj¹ donios³e ró¿nice morfologiczne przeciwleg³ych stoków gór. [...] Klimatycznie uprzywilejowana strona gór odznacza siê gêstsz¹ sieci¹ potoków, silniejszym pog³êbieniem dolin, ubóstwem jezior cyrkowych i wodospadów”.
Dzieje siê tak z powodu silniejszej insolacji i silniejszego i gwa³towniejszego
tajania œniegów.
10. Wyrównane powierzchnie szczytowe gór mo¿na wyt³umaczyæ dzia³aniem erozji i denudacji. Innymi s³owy, klimat ma wp³yw na powstanie pozio-
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
17
mów denudacyjnych. Jeœli powierzchnie szczytowe Romera rozszerzyæ na powierzchnie zrównañ, to taki pogl¹d na temat ich genezy wypowiedzia³ te¿ Davis (1889). Wed³ug Davisa powierzchnia zrównania, które nazwa³ peneplen¹,
powstaje w wyniku d³ugotrwa³ego niszczenia l¹du w warunkach subarktycznych przez procesy erozji i denudacji.
ROMER WŒRÓD TWÓRCÓW GEOMORFOLOGII KLIMATYCZNEJ
Omówiona wy¿ej praca Romera jest dobitnie, syntetycznie wy³o¿on¹ teori¹
geomorfologii klimatycznej, jest to tak¿e ujêcie bardzo nowoczesne i w znacznym stopniu aktualne do dzisiaj. Romer jako pierwszy sformu³owa³ kilka tez,
które sta³y siê z czasem g³ównymi problemami badawczymi geomorfologii klimatycznej. Jakkolwiek nie mo¿e byæ pierwszym, który zwraca³ uwagê na
wp³yw klimatu na rzeŸbê, bo wczeœniej wypowiadali siê na ten temat miêdzy
innymi Penck (1894), a równoczeœnie z Romerem Davis (1899), to jednak sposób i wa¿koœæ wypowiedzi Romera pozwala postawiæ go w rzêdzie twórców tego kierunku. Jeœli prace Pencka i Davisa zdoby³y œwiatow¹ percepcjê i rozg³os,
by³y wielokrotnie szeroko omawiane i w polskiej literaturze (Czechówna 1969;
Klimaszewski 1978), w tym przez samego Romera (1899, 1948), to jego w³asna praca pozostawa³a w³aœciwie z przyczyn ju¿ podanych nieznana. Zamiarem
moim by³o przywrócenie jej nale¿nej pozycji w historii.
Trudno jednoznacznie rozstrzygn¹æ, kogo uznaæ za twórcê geomorfologii
klimatycznej. Samo to pytanie jest byæ mo¿e pytaniem nieuzasadnionym, kryje
w sobie prawdopodobnie zbyt formalistyczne podejœcie do nauki. Tym niemniej
mo¿emy stwierdziæ, ¿e obok Pencka i Davisa Romer by³ wœród twórców kierunku, wœród jego prekursorów. By³ tym wybitnym badaczem, którego w historii geomorfologii pomin¹æ nie mo¿na.
Tezy Romera, wypowiadane w sposób jasny i dobitny, ale i dobrze udokumentowany zosta³y w wiêkszoœci przypadków pozytywnie zweryfikowane przez
póŸniejszy rozwój badañ. Oczywiœcie wspó³czesna geomorfologia (Klimaszewski 1981), w tym geomorfologia klimatyczna (Büdel 1977; Derbyshire 1973,
1976; Tricart, Cailleux 1972) ró¿ni siê doœæ znacznie od tego, czym by³a 100
lat temu. Dysponuje przede wszystkim nieporównanie wiêkszym materia³em faktograficznym. Pozwoli³o to na rozszerzenie problematyki badawczej, lepsze
udokumentowanie starych i wysuniêcie nowych teorii.
P o d z i ê k o w a n i a. Pragnê podziêkowaæ Paniom: dr Krystynie Harasimiuk i dr Jolancie
Rodzoœ za dyskusjê i wszelk¹ okazan¹ mi pomoc w realizacji tematu, a tak¿e red. Irenie Pielak.
18
Józef WOJTANOWICZ
LITERATURA
B a r w i ñ s k a L. 1971: Metoda izarytmiczna w mapach ludnoœciowych i spo³eczno-gospodarczych Eugeniusza Romera (summ. Isarythnics method in the population and socialeconomic maps elaborated by Eugeniusz Romer). Polski Przegl¹d Kartograficzny, 3,
1: 97–105.
B ü d e l J. 1977: Klima-Geomorphologie. Gebruder Barntraeger, Berlin–Stuttgart.
C h a ³ u b i ñ s k a A. 1959: Ró¿ne drogi nauczania geografii. PZWS, Warszawa.
C z e c h ó w n a L. 1969: Historia geomorfologii w Polsce w latach 1840–1939 na tle rozwoju
geomorfologii œwiatowej (summ. History of geomorfology in Poland from 1840–1939
with reference to the geomorphology of the world). Poznañskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk. Prace Komisji Geograficzno-Geologicznej, t. IX, 4: 3–244.
C z y ¿ e w s k i J. 1960: ¯ycie i dzie³o Eugeniusza Romera [w:] E. Romer, Wybór prac, red. A.
Zierhoffer, t. 1. PWN, Warszawa: 9–115.
D a v i s W. M. 1898: Physical Geography. Boston–London.
D a v i s W. M. 1899: The Geographical Cycle. Geological Journal, t. 14.
D a v i s W. M. 1924: Die Erdklarende beschreinbung der landformen. Verlag von B. G. Teubner, Leipzig–Berlin.
D e r b y s h i r e E. (ed.) 1973: Climatic Geomorphology. Macmillan, London.
D e r b y s h i r e E. (ed.) 1976: Geomorphology and Climate. John Wiley & Sons, London–New
York–Sydney–Toronto.
H a r a s i m i u k K. 1989/1990: Z dziejów uniwersyteckiej geografii lwowskiej (lata 1882–1910)
(summ. From the history of the department of geography in Lvov [1882–1910]). Annales UMCS, sec. B, vol. 44/45: 287–299.
H a r a s i m i u k K. 2002: Z historii koncepcji geopolitycznych dotycz¹cych Europy Œrodkowej.
Annales UMCS, sec. B, vol. 57: 19–36.
J a n i s z e w s k i M. 1971: Istotne cechy kartografii romerowskiej (summ. Fundamental Features
of Romer's Cartography). Polski Przegl¹d Kartograficzny, t. 3, nr 1: 8–12.
K l i m a s z e w s k i M., 1978: Geomorfologia. PWN, Warszawa.
K o s i b a A. 1962: Charakterystyka twórczoœci E. Romera w dziedzinie klimatologii i hydroklimatologii [w:] E. Romer, Wybór prac, red. A. Zierhoffer, t. 3. PWN, Warszawa:
9–20.
K o z a r s k i S. 1993: Geomorphology in Poland [w:] The Evolution of Geomorphology. Red.
H. J. Walker, W. E. Graban. John Wiley & Sons Ltd.: 347–353.
P a w ³ o w s k i S. 1928: Rzut oka na stan i rozwój geografii w Polsce 1875–1925. Kosmos, Tom
Jubileuszowy, cz. I, Kraków: 117–137.
P e n c k A. 1894: Morphologie der Erdoberfläche Bd. I, Bd. II. Verlag von J. Egelhorn, Stuttgart.
P e n c k A. 1910: Versuch einer Klimaklassification auf physiographisher Grundlage. Akad. D.
Wiss. Sitzungsber d. Phys. Math. Kl., 12: 236–246.
P e n c k A., B r ü c k n e r E. 1901–1909: Die Alpen im Eiszeitalter. Leipzig.
R o d z o œ J. 2002: Indywidualnoœæ kartografii M. Janiszewskiego na tle romerowskiej szko³y
lwowskiej (summ. The individuality of M. Janiszewski's cartography against the background of the Romer school cartography). Annales UMCS, sec. B, vol 57: 37–51.
Eugeniusz Romer jako prekursor geomorfologii klimatycznej
19
R o m e r E. 1892: Studia nad rozk³adem ciep³a na kuli ziemskiej. Kosmos, t. 17: 493–525.
R o m e r E. 1893: Przyczyny ukszta³towania niemieckiego ni¿u. Kosmos, t. 18: 241–266.
R o m e r E. 1897: Studia nad asymetri¹ dolin [w:] Sprawozdania c.k. Wy¿szej Szko³y Realnej
we Lwowie za rok 1897, Lwów: 1–45.
R o m e r E. 1899: Wp³yw klimatu na formy powierzchni Ziemi (rés. L'influence du climat sur le
realief du soil). Kosmos, 24: 243–271 (przedruk [w:] E. Romer, Wybór prac, t. 1,
red. A. Zierhoffer, PWN, Warszawa 1960: 206–237).
R o m e r E. 1906: Epoka lodowa na Œwidowcu. Rozprawy Akademii Umiejêtnoœci, Wydzia³
Matematyczno-Przyrodniczy, t. 25: 11–81.
R o m e r E. 1916: Geograficzno-Statystyczny Atlas Polski. Gebethner i Wolff, Warszawa–Kraków.
R o m e r E. 1929: Tatrzañska epoka lodowa (summ. The ice age in the Tatra Mountains). Prace
Geograficzne, wyd. przez E. Romera, Lwów, z. 11: 3–186.
R o m e r E. 1948: Lekcja geomorfologii na tle krajobrazu Rabki (summ. A lecture on geomorphology on a background of the landscape of Rabka). Czasopismo Geograficzne, t. 28,
z. 1–4: 3–75.
R o m e r E. 1949: Regiony klimatyczne Polski. Prace Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego,
ser. B, nr 16: 5–26.
R o m e r E. 1952a: Mapa jako dokument dziejów rzeŸby powierzchni Polski. Czasopismo Geograficzne, t. 21/22: 5–57.
R o m e r E. 1952b: Paleogeographic problems of Africa as deduced from river system. Bul. A.
Pol. Sc. – Lettr., ser. A., Kraków: 39–68.
T i n k l e r K., J. 1985: A short history of geomorphology. Groom Helm, London–Sydney.
T r i c a r t J., C a i l l e u x A. 1972: Introduction to Climatic Geomorphology. Longman, London.
U h o r c z a k F. 1960: Bibliografia prac E. Romera (z wy³¹czeniem prac kartograficznych) [w:]
E. Romer, Wybór prac, t. 1, red A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 117–136.
U h o r c z a k F. 1971: Zarys dzia³alnoœci naukowej Eugeniusza Romera i projekt programu prac
nad jego spuœcizn¹ kartograficzn¹ (summ. Outline of Eugeniusz Romer's research
work and proposed working programme on his scholary inheritance). Polski Przegl¹d
Kartograficzny, t. 3, 1: 2–7.
U h o r c z a k F., W ¹ s o w i c z J. 1960: Bibliografia odnotowana dzie³ kartograficznych E. Romera [w:] E. Romer, Wybór prac, t. 1. red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa: 137–
154.
Z i e r h o f f e r A. 1955: Twórczoœæ Eugeniusza Romera na polu geomorfologii (res. L'oevre
d'Eugeniusz Romer dans le domaine de la geomorphologie). Czasopismo Geograficzne, t. 26, z. 1–2: 41–66.
Z i e r h o f f e r A. 1961: Prace geomorfologiczne E. Romera na tle wspó³czesnego stanu geomorfologii [w:] E. Romer, Wybór prac, t. II, red. A. Zierhoffer. PWN, Warszawa:
7–15.
20
Józef WOJTANOWICZ
SUMMARY
Climatic geomorphology developed as a separate line of geomorphology about 100 years
ago. A question can be put about the authorship of this specialization. Some people (e.g. Tinkler
1985) think that the paper published by Albrecht Penck in 1910 was a regular origin of climatic
geomorphology. However, eleven years earlier, i.e. in 1899, two equally eminent geographers
published their studies, which could also pretend to the palm. There was William M. Davis with
his paper about geographical cycles (Davis 1899), and Eugeniusz Romer who published his lecture (qualifying for assistant-professorship) about the effect of climate on the Earth's landforms in
Pol-ish journal "Kosmos" (Romer 1899).
Eugeniusz Romer (1871–1954), a world-famous Polish geographer, eminent cartographer,
climatologist, and geomorphologist, author of impressive scientific achievements (over 500 publications) published the above-mentioned study about the effect of climate on relief at the very beginning of his scientific activity. This paper is of special importance in the history of geomorphology though it was not adequately appreciated in world literature because it was published only in
Polish. Still this work of Romer was then and is now worth to note at least for two reasons. Firstly, it was written when climatic geomorphology just started to develop, and it was something
new; secondly, it brought many original ideas.
Main ideas of Romer were as follows:
– Morphoclimatic zonality exists: "main morphologic zones overlap climatic zones, and
have been conditioned by them." Among other things, Romer was the first who distinguished the
landscape with permafrost on the face of the Earth: "these are regions with permafrost in the extensive areas of Siberia and America." Some soil types have also zonal nature, dependent on climate.
– Climatic factor transforms the Earth's landforms much faster than tectonic factor.
– Erosion and denudation are the main morphologic factors, which model the Earth's surface, and they are purely climatic manifestations. Climate conditions the origin of deserts and influences their morphology. Asymmetry of valleys is conditioned mainly by climate. Morphoclimatic differentiation of mountain slopes attracts notice.
– Romer wrote about the "cycle of relief transformation." Therefore, he introduced the conception of cycle simultaneously with Davis but independently of him.
– Romer introduced the term "planation of summit surfaces," the origin of which he explained by erosion and denudation activity. His idea, especially as for the origin of these surfaces, resembled that of Davis's peneplain.
These theses clearly set forth by E. Romer are a synthetic theory of climatic geomorphology. Most of them have been positively verified by the subsequent investigations.
It is difficult to univocally decide who was the creator of climatic geomorphology. Perhaps
this question is unjustified as too formalistic. However, one should state that E. Romer belonged
to the precursors of this specialization, together with A. Penck and W.M. Davis. He was an outstanding researcher who must not be neglected in the history of geomorphology.