Kazimierz Barczyk, Przewodniczący Rady Muzeum AK, Referat pt.

Konferencja „Dziedzictwo Armii Krajowej” 19 czerwca 2012 r. w Polskiej
Akademii Umiejętności.
Referat na temat:
Koncepcja narracji historycznej w Muzeum Armii Krajowej im. Gen. Emila
Fieldorfa „Nila” w Krakowie
Muzeum Armii Krajowej im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila” w Krakowie
jest jedyną tego rodzaju instytucją w Polsce. Tematyką przewodnią placówki
jest Polskie Państwo Podziemne (jedyna suwerenna konspiracyjna struktura
państwowa w okupowanej Europie) i jego siły zbrojne. Ideą Muzeum jest
przedstawienie całościowego obrazu polskiego podziemia wraz z jego duchową
genezą, obejmującą Polskę międzywojenną oraz kształtem jego dziedzictwa
patriotycznego we współczesnej Polsce. W obecnym kształcie formalnoprawnym powstało na mocy uchwał Rady Miasta Krakowa oraz Sejmiku
Województwa Małopolskiego i zostało wpisane do Rejestru Instytucji Kultury
29 czerwca 2000 r. Nie można zapominać, iż formalne powołanie Muzeum
poprzedzone zostało społeczną pracą Kombatantów skupionych w Światowym
Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Na początku lat dziewięćdziesiątych grupa
weteranów-pasjonatów skupiła się w strukturach Fundacji Muzeum Historii
Armii Krajowej. Rozpoczęli oni trud gromadzenia pamiątek historycznych i
dokumentów archiwalnych. Dwadzieścia lat temu Kombatanci znaleźli miejsce
do działalności muzealniczej na terenie wojskowym, w budynku wzniesionym w
1911 r. dla stanowiska dowodzenia austro-węgierskiej Twierdzy Kraków.
Działalność statutowa Muzeum polega na gromadzeniu, opracowywaniu,
restaurowaniu, magazynowaniu i udostępnianiu unikatowych zbiorów
związanych z fenomenem armii państwa podziemnego, zrodzonej z
konieczności obrony bytu państwa i narodu polskiego w najtrudniejszych
warunkach okupacji hitlerowskiej i sowieckiej oraz ukazujących opór i walkę
przeciwko dwudziestowiecznym totalitaryzmom. Instytucja prowadzi także
szeroko pojętą działalność dydaktyczną oraz generuje nowe formy aktywności
intelektualnej.
Zdecydowana większość eksponatów zgromadzonych w Muzeum Armii
Krajowej im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila” została ofiarowana przez Żołnierzy
Armii Krajowej i ich rodziny. Jest to ponad 15 tysięcy muzealiów, pamiątek
historycznych,
eksponatów-relikwii
o
unikatowym
charakterze
i
ponadmaterialnej wartości.
W 2005 r. w wyniku międzynarodowego konkursu architektonicznego
projekt rewaloryzacji został opracowany przez arch. Ryszarda Jurkowskiego,
byłego Prezesa Stowarzyszenia Architektów Polskich. W 2009 r. jedynym
gospodarzem budynku stało się Muzeum AK i tegoż roku, dokładnie w dniu
wybuchu Powstania warszawskiego w ziemię wbita została pierwsza
symboliczna łopata. W efekcie rewitalizacji i adaptacji powierzchnia budynku
używanego przez muzeum zwiększyła się z 1300 do 6500 m², a kubatura
gmachu wynosi po remoncie 25.000 m³, co daje obiekt o przestrzeni dwa razy
większej niż Muzeum Powstania Warszawskiego.
Ceglane elewacje budynku do wysokości kalenicy zostały jedynie
oczyszczone, odtworzono okna skrzynkowe, a dach pokryto ceramiczną
dachówką. Najważniejszym pod względem koncepcji architektonicznej punktem
rewitalizacji było zadaszenie dziedzińca, który został przekształcony w
imponujących rozmiarów salę ekspozycyjną, a zarazem najważniejsze miejsce
muzeum. Dodatkowe przeszklenie lekką wiszącą konstrukcją zadaszenie
dziedzińca budynku (patia) wprowadziło wyjątkową przestrzeń ekspozycyjną na
wystawy czasowe, zarazem stwarza szereg możliwości innoimiennych działań
Muzeum AK, takich jak uroczystości i spotkania kombatanckie.
Wartość inwestycji wynosi 28 986 828, 26 zł, w tym 2 174 012,12 zł z
Urzędu Miasta Krakowa i 2174012,12 zł z Urzędu Marszałkowskiego
Województwa małopolskiego. Aż 85 % wartości całej inwestycji stanowi
dotacja Unii Europejskiej, którą udało się pozyskać w ramach projektu
„Rewaloryzacja i adaptacja budynku przy ul. Wita Stwosza 12 w Krakowie dla
potrzeb Muzeum Armii Krajowej”, w ramach Osi Priorytetowej 5. Krakowski
Obszar Metropolitalny Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na
lata 2007 - 2013.
Całą rewitalizację podporządkowano przewodniej idei, jaką było
zachowanie oryginalnego, surowego charakteru budynku oraz wprowadzenie do
niego atmosfery jednoznacznie kojarzącej się z działalnością Armii Krajowej.
Nowoczesna architektura w rewitalizowanym obiekcie zabytkowym b.
Twierdzy Kraków – poprzez logikę i jakość rozwiązań funkcjonalnych,
użytkowych, technologicznych i estetycznych o wyraźnych cechach
niepowtarzalności i atrakcyjności rozwiązań z punktu widzenia miejsca oraz idei
Muzeum.
Obecnie konsorcjum Deko-bau i Centrum Techniki Antywłamaniowej
realizuje na podstawie programu funkcjonalno-użytkowego, który uzyskał
akceptację środowisk kombatanckich oraz Rady Muzeum, ekspozycję stałą o
wartości ok. 5,5 mln zł. Jej uroczyste otwarcie jest zaplanowane na 27 września
2012 r. – Dzień Polskiego Państwa Podziemnego. Naczelnym celem ekspozycji
jest ukazanie w sposób całościowy obrazu polskiego podziemia wraz z jego
duchową genezą oraz patriotycznym dziedzictwem. Ekspozycja ma na celu
zaprezentowanie historii AK i polskiego państwa podziemnego w kontekście jej
genezy – walk narodowowyzwoleńczych Polaków od końca XIX w. Tym
samym zadaniem wystawy jest ukazanie polskiego dążenia do niepodległości w
czasach zaborów i potrzeby tworzenia polskiej państwowości w sytuacji
faktycznego nieistnienia polskiego podmiotu politycznego.
Ekspozycja - lokalizacja eksponatów muzealnych w poziomie piwnic daje
niepowtarzalne szanse tworzenia właściwego klimatu i dosłowności wchodzenia
w historię „polskiego podziemia”.
Ekspozycja stała pokaże najważniejsze znaki i symbole (znak kotwicy
Polski Walczącej, Hymn Armii Krajowej, Przysięgę składaną przez żołnierzy,
kolejne motta wybierane do winiet tytułowych poszczególnych numerów
„Biuletynu Informacyjnego”) oraz wartości, które uznano za najwyższe i do
których się odwoływano, a które po kilkudziesięciu latach okazują się równie
ważne. Zakłada się prezentację problematyki Polskiego Państwa Podziemnego i
Armii Krajowej w sposób atrakcyjny, przy czym owa atrakcyjność nie jest
celem samym w sobie, lecz sposobem dotarcia do widza – dotarcia nie tylko z
prezentacją, ale przede wszystkim z wytłumaczeniem i pomocą w zrozumieniu
faktów, tematów, problemów.
Atrakcyjność rozumiana jako skuteczność przekazu narracyjnego
współczesnego muzeum historyczno-wojskowego nieodmiennie wiąże się z
nowymi formami przekazu. Konieczna jest tu recepcja współczesnych trendów
estetycznych, gdyż tylko ich zastosowanie daje szansę na komunikatywność
przekazu muzealnego. W praktyczną realizacje tego zadania wpisuje się rola
multimedialnych form prezentacji opowieści o historii Armii Krajowej, jaką
chcemy przedstawić zwiedzającemu. Społeczeństwo funkcjonujące w
rzeczywistości nieustannej, dynamicznej wymiany kulturowej, korzystające z
narzędzi umożliwiających komunikację o niemal nieograniczonym zasięgu,
redefiniuje model funkcjonowania współczesnej placówki muzealnej.
Tradycyjny, XIX-wieczny schemat muzeum, rozumianego jako świątyni sztuki i
historii, przestał być aktualny. Współczesne muzeum ma być formą inspiracji,
źródłem wzorców i perspektyw kulturowych. Jego powinnością jest transmisja
dziedzictwa historycznego i kulturowego poza granice macierzystego narodu.
Wykorzystanie nowoczesnych środków technicznych (multimediów) służyć
będzie rozszerzeniu i niejako pogłębieniu katalogu obiektów, spraw i tematów,
które zostaną pokazywane i omówione. Miedzy innymi z tego powodu układ
narracji nie może być ani wyłącznie chronologiczny, ani wyłącznie tematyczny,
jedynym możliwym sposobem jest bowiem mądre połączenie obu tych
porządków. Poziomy narracji ekspozycji będzie bardzo mocno
spersonifikowany, tj. nasycony losami jednostkowymi, zawsze niezmiernie
atrakcyjnymi dla odbiorcy, a jednocześnie umożliwiającymi proponowanie
młodym widzom wzorców osobowych. W ekspozycji zaistnieją nowe punkty
identyfikacji i dróg odniesień, pozwalających na odnajdywanie przez
zwiedzających ich własnych powiązań i skojarzeń z epoką, historią i spuścizną
AK oraz Polskiego Państwa Podziemnego.
Specjalna rola w tym nowoczesnym myśleniu o muzealnictwie przypada
sieci internet. Internet jest nie tylko nową formą prezentacji zasobów
muzealnych w wersji cyfrowej, ale umożliwia również stworzenie nowych
metod edukacji historycznej i kulturowej, angażujących społeczność aktywną on
line. Postępy w procesie digitalizacji zasobów dziedzictwa kulturowego są coraz
większe. Dobrym przykładem może być projekt w który zaangażowane jest
również Muzeum AK – inicjatywa samorządu Województwa Małopolskiego
„Wirtualne Muzea Małopolski”.
Warto podkreślić, iż nie ma muzeum historycznego ani wojskowego,
które w krótkim czasie działania mogłoby zagospodarować całą przestrzeń
wystawienniczą, z uwagi na istniejące braki ekspozycyjne. Założona pełność
narracji napotyka trudności obiektywne. Muzeum stara się je przezwyciężyć
poprzez kwerendy zgłaszane w innych jednostkach muzealnych, bibliotekach i
archiwach w kraju i poza jego granicami. Wielkim sukcesem jest tutaj
pozyskanie szeregu zdigitalizowanych materiałów ze Studium Polski
Podziemnej.
Genezą Polskiego Państwa Podziemnego była II Rzeczpospolita. Udało
się pokoleniom naszych dziadków i pradziadków dobrze urządzić państwowość,
skleić z trzech peryferyjnych fragmentów państw zaborczych z Wilnem,
Lwowem, Warszawą, Poznaniem i Krakowem, w myśl hasła: „Bóg, Honor i
Ojczyzna”. Mimo wielu przeciwności udało się wiele dokonać, szczególnie w
zakresie edukacji, techniki, gospodarki i kultury. Było to państwo kontrastów,
ale inne być nie mogło. Po 123 latach niewoli narodowej powstało państwo,
któremu od razu przyszło odegrać ogromną rolę dziejową. Dwa razy bowiem w
ciągu międzywojennego dwudziestolecia przyszło mu bowiem decydować o
losach Europy. Po raz pierwszy broniąc suwerenności w 1920 r. i zarazem
uniemożliwiając postęp rewolucji bolszewickiej na zachód. Po raz drugi, kiedy
Polska pierwsza stawiła zbrojny opór hitleryzmowi, zmuszając do tego również
swoich sojuszników.
Szczególną wartością była patriotycznie wykształcona młodzież,
świadoma celów i wartości moralnych, w momencie kryzysu umiała zająć
właściwe stanowisko. Świadomość Polaków nie była ograniczona do elit. Polska
stała na straży traktatu wersalskiego, w jego obronie sprzeciwiła się dwóm
totalitaryzmom – niemieckiemu i sowieckiemu. We wrogim otoczeniu młode
państwo polskie przygotowywało się do nieuchronnej wojny. Szans na sukces
we wrześniu 1939 r. nie było. Armia wówczas została pobita, terytorium
państwa zostało podzielone przez dwóch zaborców. Naród jednak tworząc
konspiracyjne struktury polityczne i siły zbrojne walki nie zaprzestał. Polacy
zostali narażeni na zagładę etniczną – koncepcje hitlerowskie i komunistyczne
były jednoznacznie antypolskie. Reakcją władz polskich wobec bezsensu
dalszych działań zbrojnych było powołanie struktur konspiracyjnych.
Utworzenie i działalność, legalnego w świetle polskiej konstytucji z kwietnia
1935 r., rządu RP gen. Władysława Sikorskiego we Francji , a po jej klęsce w
Wielkiej Brytanii, pozwoliło zachować ciągłość prawną państwa i
przeciwstawić się polityce Hitlera i Stalina, którzy postanowili wymazać z mapy
politycznej świata Państwo Polskie. Było to wyrazem utrzymania konstytucyjnej
ciągłości władz państwowych.
Od nowa formowane własne wojsko na zachodzie – Polskie Siły Zbrojne i
konspiracyjne w okupowanym kraju kontynuowało walkę w obronie interesów
narodowych rozpoczętą 1 września 1939 r.
Za datę powstania polskiego podziemia uważa się 27 września 1939 r.,
gdy na dzień przed kapitulacją warszawy a w 11 dni po sowieckiej agresji
drugim po niemieckim zdradzieckim uderzeniu wroga ze wschodu. Polacy
rozpoczęli tworzenie zalążków Polskiego Państwa Podziemnego, pomimo
zdawało by się beznadziejnej sytuacji. W warszawie gen. Michał KaraszewiczTokarzewski z upoważnienia Naczelnego Wodza rozpoczął tworzenie Służby
Zwycięstwu Polsce (SZP). Równocześnie miało miejsce tworzenie wielu
organizacji konspiracyjnych na terenie całego kraju. Utworzony w Paryżu nowy
rząd Rzeczypospolitej Polskiej, w grudniu 1939 r. powołał w kraju w miejsce
SZP Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który 14 lutego 1942 r. został
przemianowany na Armię Krajową (siłę zbrojną Polskiego Państwa
Podziemnego, która stała się najsilniejszą armię podziemną w okupowanej
Europie). Kolejne lata okupacji przyniosły rozwój liczebny polskiego podziemia
wojskowego. W AK w wyniku działalności scaleniowej znalazło się gros
organizacji konspiracyjnych działających w różnych regionach okupowanego
kraju. Zabrakło wśród nich komunistów, którzy podobnie jak 23 lata wcześniej
w czasie odzyskiwania niepodległości sprzeciwili się ideałom narodowym i
patriotycznym. W końcowym okresie wojny (1944 r.) AK liczyła
prawdopodobnie ok. 350.000-370.000 żołnierzy. Oddziałom ujawniającym się
w ramach akcji „Burza” nadawano nazwy dywizji i pułków Wojska Polskiego
sprzed 1939 r.
Drugim elementem Polskiego Państwa Podziemnego była działająca w
konspiracji administracja cywilna. W latach 1941-1943 zorganizowana została
struktura konspiracji cywilnej, z którą wiązało się funkcjonowanie w podziemiu
partii politycznych, które stanowiły oparcie dla AK. Przedstawiciele
najważniejszych ugrupowań znaleźli się w Politycznym Komitecie
Porozumiewawczym, przekształconym w Krajową Reprezentację Polityczną,
która stała się zaczynem swego rodzaju guasi parlamentu podziemnego Rady
Jedności Narodowej (1943-1945).
Tajne państwo obejmowało wiele dziedzin życia. Oprócz sił zbrojnych
prowadzono tajne nauczanie, działały specjalne sądy cywilne i wojskowe,
prowadzono prace planistyczne na okres odbudowy państwa po wojnie.
Latem 1944 r. nastąpiło apogeum rozwoju struktur konspiracyjnych. Jego
najbardziej spektakularnym wyrazem była akcja „Burza” i będące jej elementem
Powstanie Warszawskie. Klęska Powstania i zajęcie przez Armię Czerwoną
ziem polskich sprawiły, że na przełomie 1944 i 1945 r. nastąpiła zagłada II
Rzeczypospolitej, której kontynuacją było Polskie Państwo Podziemne.
Ostatnim akcentem działalności tajnego państwa, już po formalnym rozwiązaniu
AK w styczniu 1945 r. była wydana na zakończenie działalności Delegatury
Rządu i Rady Jedności Narodowej w dniu 1 lipca 1945 r. odezwa skierowana do
Narodu Polskiego i Narodów Zjednoczonych zawierająca „Testament Polski
Walczącej”. Ponieważ Polska, pomimo przynależności do zwycięskiej koalicji,
przegrała II Wojnę Światową na realizację zawartych w tej odezwie postulatów
musieliśmy czekać aż 44 długie lata.
Masowe aresztowania żołnierzy AK i funkcjonariuszy podziemnych
instytucji oraz niekorzystana koniunktura międzynarodowa nie pozwoliły
walczącym o niepodległą Polskę osiągnąć zakładanych celów. Niemniej jednak
wnieśli oni istotny wkład w zwycięstwo koalicji antyhitlerowskiej, przekazując
bezcenne informacje wywiadowcze, a przede wszystkim dokonując olbrzymiej
ilości akcji sabotażowo-dywersyjnych co sprawiło, że działalność Podziemnego
Państwa wiązała przez cały okres wojny setki tysięcy żołnierzy i członków
formacji policyjnych wroga. Polskie Państwo Podziemne przeszło do historii
wpisując się na najbardziej chlubne karty historii walk Polaków o wolność.
Poszukiwania wciąż trwają, co jest tym bardziej uzasadnione, że cały czas na
światło dzienne wychodzą z archiwów państwowych i szuflad prywatnych
utajnione dotychczas dokumenty. Najlepszym przykładem odkrywania „białych
plam” dyplomacji globalnej okresu II wojny światowej są porozumienia
aliantów z sowieckim agresorem, przemilczane raporty polskich emisariuszy, a
ze spraw trudniejszych do ukrycia: powojenny los żołnierzy w kraju, ale i na
zachodzie, los skarbu narodowego, stosunek aliantów do sowieckich zbrodni
ludobójstwa i zbrodni PRL. W Muzeum AK powinno znaleźć się miejsce na
ukazanie zasłony cynizmu elit przywódczych okresu II wojny światowej.
Niestety czas konfliktów zbrojnych nie minął, a zachowania światowych
przywódców w niczym się nie zmieniły. Należy też nadmienić, że dzieje Armii
Krajowej, podobnie jak historia opozycji w PRL, rola kardynała Wyszyńskiego i
Jana Pawła II – jest jasnym punktem odniesienia w skomplikowanych moralnie
czasach, w jakich przyszło nam żyć. Warto w tym miejscu zacytować fragment
wystąpienia papieża Polaka w Sejmie Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 11
czerwca 1999 r.: „Kościół przestrzega przed redukowaniem wizji zjednoczonej
Europy wyłącznie do jej aspektów ekonomicznych, politycznych oraz przed
bezkrytycznym stosunkiem do konsumpcyjnego modelu życia. Nową jedność
Europy, jeżeli chcemy żeby była ona trwała, winniśmy budować na tych
duchowych wartościach, które ją kiedyś ukształtowały, z uwzględnieniem
bogactwa i różnorodności kultur i tradycji poszczególnych narodów. Ma być to
bowiem wielka Europejska Wspólnota Ducha”. Czas pokoju nie zwalnia nas od
pamięci o latach wojny i okupacji, kiedy to niejednokrotnie doświadczyliśmy
jako naród wielokrotnej zdrady, która szczególnie była dotkliwa ze strony
członków koalicji antyniemieckiej.
Kazimierz Barczyk
Przewodniczący Rady Muzeum AK