docplan wynikowy_podstaw - Wydawnictwo Szkolne PWN
download 
Reklamacja Transkrypt
plan wynikowy_podstaw - Wydawnictwo Szkolne PWN
PLAN WYNIKOWY – GEOGRAFIA FIZYCZNA Zakres podstawowy i rozszerzony plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 1 Opracowanie: Ewa ¸oÊ Wydawnictwo Szkolne PWN plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 2 PLAN WYNIKOWY: GEOGRAFIA FIZYCZNA – POZIOM PODSTAWOWY WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: I. MAPA JAKO OBRAZ PRZESTRZENI GEOGRAFICZNEJ 1. Geografia jako nauka i êród∏a wiedzy geograficznej r r r r 2. Elementy mapy r r 2 r r r 3. Metody prezentacji zjawisk na mapie r r r r 4. Interpretacja mapy turystycznej programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: geografia, atmosfera, hydrosfera, litosfera, biosfera, antroposfera, Êrodowisko geograficzne; wyró˝nia geografi´ fizycznà i geografi´ spo∏eczno-ekonomicznà oraz opisuje ich zakres badawczy; wymienia przyk∏ady dyscyplin geograficznych; wymienia êród∏a wiedzy geograficznej. r wyjaÊnia poj´cia: mapa, skala, skala liczbowa, skala mianowana, skala liniowa, siatka geograficzna, siatka kartograficzna, legenda mapy (topograficznej, przeglàdowej), znaki umowne, generalizacja; wyró˝nia elementy siatki geograficznej i kartograficznej, wymienia ró˝nice mi´dzy tymi typami siatek; wymienia i opisuje podstawowe rodzaje odwzorowaƒ kartograficznych; wyró˝nia i porównuje rodzaje skal; wymienia przyk∏ady zastosowania ró˝nych typów map. r wyjaÊnia poj´cia: cecha jakoÊciowa, cecha iloÊciowa, sygnatura, kartogram, kartodiagram, izarytma (izohipsa, izobara, izoterma, izohieta, izohalina); wyró˝nia jakoÊciowe i iloÊciowe metody prezentacji zjawisk na mapie; wyró˝nia i opisuje metody: sygnaturowà, zasi´gów, powierzchniowà, izolinii, kropkowà, kartogramu i kartodiagramu; wymienia przyk∏ady zastosowania metod prezentacji zjawisk dla okreÊlonych typów map. r wyjaÊnia poj´cia: orientacja mapy, g∏ówne i poÊrednie kierunki mapy, wysokoÊç wzgl´dna i bezwzgl´dna, ci´cie poziomicowe, profil hipsometryczny; wyznacza kierunki na mapie, odczytuje wartoÊci wysokoÊci bezwzgl´dnych wybranych obiektów na mapie; r r r r r r r r r wyjaÊnia i stosuje poj´cia: antroposfera, Êrodowisko antropograficzne; charakteryzuje êród∏a wiedzy geograficznej, dokonuje ich klasyfikacji; porównuje metody terenowe i kameralne, omawia przyk∏ady ich praktycznego wykorzystania. charakteryzuje cechy odwzorowaƒ kartograficznych; wymienia przyk∏ady stosowania wybranych rodzajów odwzorowaƒ kartograficznych do konstruowania map ró˝nej treÊci; grupuje i klasyfikuje mapy ze wzgl´du na ich skal´ i treÊç. wykreÊla izarytmy na podk∏adzie kartograficznym; wyjaÊnia, na czym polega metoda interpolacji polowej; dobiera w∏aÊciwà metod´ do prezentowania wybranego zjawiska na mapie; poprawnie odczytuje i interpretuje informacje zawarte na mapie tematycznej, wykonanej wybranà metodà. wykorzystujàc skal´ mapy, oblicza rzeczywistà powierzchni´ danego obszaru; wykorzystujàc skal´ mapy i rysunek poziomicowy, oblicza rzeczywistà odleg∏oÊç uwzgl´dniajàc ró˝nic´ wysokoÊci wzgl´dnych; plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 3 r r oblicza wysokoÊç wzgl´dnà wybranych obiektów na mapie; wykorzystujàc skal´ mapy, oblicza rzeczywistà odleg∏oÊç w terenie. r r r II. ZIEMIA WE WSZECHÂWIECIE 1. Planeta Ziemia r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: WszechÊwiat, Galaktyka, gwiazda, planeta, Ksi´˝yc, d∏ugoÊç i szerokoÊç geograficzna; krótko opisuje budow´ Galaktyki; wymienia, zgodnie z kolejnoÊcià od S∏oƒca, nazwy planet Uk∏adu S∏onecznego; wyró˝nia planety wewn´trzne i zewn´trzne; opisuje uk∏ad geocentryczny; wymienia istotne parametry fizyczne Ziemi; wymienia istotne parametry fizyczne S∏oƒca i Ksi´˝yca; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania cia∏ niebieskich na Ziemi´ i ˝ycie na niej; okreÊla d∏ugoÊç i szerokoÊç geograficznà wybranych punktów na globusie i mapie. r wyjaÊnia poj´cia: ruch obiegowy, orbita, równonoc, przesilenie, astronomiczna i kalendarzowa pora roku, noc i dzieƒ polarny, górowanie S∏oƒca; wymienia podstawowe cechy ruchu obiegowego Ziemi; wyró˝nia dni górowania S∏oƒca w zenicie na równiku, zwrotniku Raka, zwrotniku Kozioro˝ca; wymienia i wskazuje na mapie strefy oÊwietlenia Ziemi; wyjaÊnia zale˝noÊç nat´˝enia promieniowania s∏onecznego od wysokoÊci S∏oƒca nad horyzontem; omawia na podstawie rysunku oÊwietlenie Ziemi w pierwszych dniach astronomicznych pór roku; oblicza wysokoÊç górowania S∏oƒca w dniu równonocy wiosennej i jesiennej oraz przesilenia letniego i zimowego; wyró˝nia kalendarz juliaƒski i gregoriaƒski. r wyjaÊnia poj´cia: ruch obrotowy, doba s∏oneczna, doba cywilna, pr´dkoÊç kàtowa, pr´dkoÊç liniowa, czas s∏oneczny (miejscowy), czas strefowy, czas urz´dowy (letni i zimowy); wymienia cechy ruchu obrotowego Ziemi; r r r r r oblicza nachylenie terenu i spadek rzeki; wykonuje profil hipsometryczny (profil terenu) wzd∏u˝ wybranej linii; na podstawie mapy turystycznej charakteryzuje rzeêb´, sieç hydrograficznà, formy u˝ytkowania ziemi i zagospodarowanie turystyczne wybranego obszaru. wyjaÊnia poj´cia: elipsoida obrotowa, geoida, planetoida, meteor, meteoryt, kometa, Droga Mleczna, fazy Ksi´˝yca, zaçmienie S∏oƒca i Ksi´˝yca; porównuje cechy budowy planet Uk∏adu S∏onecznego na podstawie danych; omawia na podstawie schematu fazy Ksi´˝yca; opisuje na podstawie planszy i schematów zjawiska zaçmienia S∏oƒca i Ksi´˝yca; ocenia rol´ wp∏ywu badaƒ Kosmosu na kszta∏towanie si´ poglàdów dotyczàcych Ziemi i innych cia∏ niebieskich. 3 2. Ruch obiegowy Ziemi r r r r r r r r 3. Ruch obrotowy Ziemi r r r r r r r r formu∏uje zale˝noÊç pomi´dzy wyró˝nieniem stref oÊwietlenia Ziemi i astronomicznych pór roku a zmianami wysokoÊci S∏oƒca nad horyzontem w ciàgu roku; przedstawia na rysunku oÊwietlenie Ziemi w ró˝nych porach roku; porównuje kalendarz juliaƒski i gregoriaƒski; wyznacza lata przest´pne w kalendarzu gregoriaƒskim; opisuje konsekwencje przyrodnicze wyró˝nianych stref oÊwietlenia Ziemi. wyjaÊnia poj´cie: si∏a Coriolisa; charakteryzuje konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi; opisuje, korzystajàc z rysunku, widomà w´drówk´ S∏oƒca nad horyzontem, plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 4 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe Uczeƒ: r r r r wyró˝nia konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi; rozró˝nia pr´dkoÊç kàtowà i liniowà; oblicza ró˝nic´ czasu s∏onecznego (miejscowego) mi´dzy dowolnymi punktami; wyznacza na mapie strefy czasu. Uczeƒ: r r r r r r III. ATMOSFERA I KLIMAT 1. Budowa i sk∏ad atmosfery. Temperatura powietrza r 4 r r r r r 2. Woda w troposferze. Opady atmosferyczne r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: atmosfera, troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, egzosfera, aerozole, bilans promieniowania, bilans cieplny Ziemi, czynniki kszta∏tujàce temperatur´, inwersja temperatury, strefowoÊç termiczna, amplituda temperatury; wymienia sk∏adniki chemiczne tworzàce atmosfer´; wymienia warstwy atmosfery, opisuje cechy troposfery; wyró˝nia czynniki wp∏ywajàce na wysokoÊç temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi; podaje wartoÊç spadku temperatury powietrza wraz z wysokoÊcià w troposferze; oblicza Êrednià temperatur´ powietrza oraz rocznà (dobowà) amplitud´ temperatury powietrza. r wyjaÊnia poj´cia: parowanie, sublimacja, kondensacja pary wodnej, wilgotnoÊç wzgl´dna i wilgotnoÊç bezwzgl´dna, opady i osady atmosferyczne (rosa, szron), opady konwekcyjne, opady frontalne; wyjaÊnia proces kondensacji pary wodnej; wyró˝nia rodzaje opadów i osadów atmosferycznych; omawia na podstawie rysunku genetyczne typy opadów; odczytuje z mapy roczne sumy opadów w wybranych regionach Êwiata; wymienia i wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary o najmniejszych i najwi´kszych rocznych sumach opadów. r r r r r r r r r r r r r charakteryzuje wp∏yw si∏y Coriolisa na kierunek sta∏ych wiatrów; oblicza czas s∏oneczny dowolnego miejsca na Ziemi na podstawie ró˝nicy d∏ugoÊci geograficznych; wyznacza czas strefowy; wskazuje na mapie przebieg mi´dzynarodowej linii zmiany daty i opisuje mechanizm ruchu daty; analizuje wp∏yw ruchu obrotowego Ziemi na ˝ycie i dzia∏alnoÊç cz∏owieka; wyró˝nia nazwy europejskich stref czasu. wyjaÊnia poj´cia: albedo, inwersja temperatury, ozonosfera; charakteryzuje cechy stratosfery, mezosfery, termosfery, egzosfery; analizuje przyczyny zmian udzia∏u pary wodnej, dwutlenku w´gla i innych sk∏adników chemicznych w atmosferze; opisuje bilans promieniowania na Ziemi; oblicza spadek temperatury powietrza wraz z wysokoÊcià; charakteryzuje czynniki kszta∏tujàce temperatur´ na powierzchni Ziemi; charakteryzuje przyczyny wp∏ywajàce na wielkoÊç albedo powierzchni Ziemi; analizuje rozk∏ad Êredniej temperatury powietrza na kuli ziemskiej na podstawie mapy. wyjaÊnia poj´cia: temperatura punktu rosy, jàdro kondensacji, powietrze nasycone; przyporzàdkowuje wybrane rodzaje chmur okreÊlonym wysokoÊciom troposfery; charakteryzuje warunki niezb´dne do powstania opadu atmosferycznego; analizuje przyczyny zró˝nicowania wielkoÊci i intensywnoÊci opadów na Ziemi; porównuje podstawowe typy genetyczne opadów; omawia i wskazuje na mapie kuli ziemskiej obszary wyst´powania opadów frontalnych, konwekcyjnych i orograficznych oraz strefy opadowe. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 5 3. CiÊnienie atmosferyczne. Ogólna cyrkulacja atmosfery r r r r r r r 4.Prognozowanie pogody. Mapa synoptyczna r r r 5 r r 5. Czynniki klimatotwórcze r r r r r r 6. Klimaty kuli ziemskiej r r r r r wyjaÊnia poj´cia: ciÊnienie atmosferyczne, izobara, hektopaskal, uk∏ady baryczne: wy˝ i ni˝, wiatr, masa powietrza, front atmosferyczny, pasat, monsun, cyklon tropikalny, wiatr lokalny; wymienia przyczyny krà˝enia powietrza w atmosferze; wyró˝nia wy˝ i ni˝ baryczny; wskazuje na mapie strefy podwy˝szonego i obni˝onego ciÊnienia na kuli ziemskiej; pos∏ugujàc si´ schematem, opisuje globalnà cyrkulacj´ powietrza, w tym cyrkulacj´ w strefie mi´dzyzwrotnikowej; wyró˝nia masy powietrza, uwzgl´dniajàc miejsce ich powstawania wyró˝nia rodzaje frontów atmosferycznych. r wyjaÊnia poj´cia: pogoda, elementy pogody, mapa synoptyczna, stacja meteorologiczna, prognoza krótkoterminowa i d∏ugoterminowa; wyró˝nia elementy (sk∏adniki) pogody; analizuje zmiany pogody (w tym zmiany temperatury powietrza i rodzajów opadów) po przejÊciu frontu ciep∏ego i frontu ch∏odnego; wymienia charakterystyczne cechy lokalnej pogody; wyró˝nia na mapie synoptycznej uk∏ady baryczne, fronty atmosferyczne, rodzaje opadów i wartoÊci temperatur. r wyjaÊnia poj´cie: klimat, klimat morski i kontynentalny, czynnik klimatotwórczy; diagram klimatyczny (klimatogram); wymienia podstawowe procesy klimatyczne; wyró˝nia czynniki klimatotwórcze; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania czynników klimatotwórczych na temperatur´ powietrza i opady wybranego obszaru; czyta wykresy rozk∏adu temperatur powietrza i opadów dla wybranych miejscowoÊci; porównuje cechy klimatu kontynentalnego i morskiego. wyjaÊnia poj´cia: typ klimatu, strefa klimatyczna, klimat strefowy, klimat astrefowy, klimat lokalny; wymienia i wskazuje na mapie strefy klimatyczne; wymienia kryteria wyodr´bniania stref klimatycznych; wyjaÊnia ró˝nic´ mi´dzy strefà klimatycznà a typem klimatu; wyró˝nia typy klimatów cechujàce poszczególne strefy. r r r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: pràdy konwekcyjne wst´pujàce i zst´pujàce, komórki: Hadleya, Farrela, tornado, tajfun, huragan; porównuje cechy mas powietrza wyst´pujàcych w troposferze; porównuje cechy uk∏adów barycznych; charakteryzuje cyrkulacje: pasatowà i monsunowà, wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania; porównuje cechy monsunu i bryzy; wykorzystujàc schemat (rysunek), opisuje proces powstawania wiatru fenowego; analizuje przyczyny powstawania cyklonów tropikalnych, wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania. analizuje map´ synoptycznà wybranego regionu; na podstawie mapy synoptycznej prognozuje pogod´ na najbli˝sze dni (sporzàdza krótkoterminowà prognoz´). analizuje wp∏yw poszczególnych czynników klimatotwórczych na cechy klimatu; charakteryzuje wp∏yw czynników klimatotwórczych na klimat wybranych regionów Êwiata; wykazuje zwiàzek pomi´dzy dzia∏alnoÊcià cz∏owieka a klimatem lokalnym (miejscowym); analizuje wp∏yw gospodarczej dzia∏alnoÊci cz∏owieka na warunki klimatyczne. analizuje cechy stref klimatycznych; opisuje przyczyny zró˝nicowania klimatycznego w obr´bie poszczególnych stref klimatycznych; charakteryzuje strefy klimatyczne i wybrane typy klimatów na podstawie klimatogramów oraz wskazuje je na mapie. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 6 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: IV. HYDROSFERA 1. Zasoby i krà˝enie wody w przyrodzie r r r r 2. W∏aÊciwoÊci i ruchy wody w morzach i oceanach r r r r 6 r r r 3. Wody powierzchniowe i podziemne programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: hydrosfera, bilans wodny, retencja, parowanie, sublimacja, infiltracja; opisuje zasoby wodne Ziemi na podstawie prezentowanych zestawieƒ statystycznych; wymienia podstawowe w∏aÊciwoÊci wody; wyró˝nia g∏ówne elementy obiegu wody w przyrodzie. r wyjaÊnia poj´cia: wszechocean, morze (przybrze˝ne, Êródziemne, mi´dzywyspowe), p∏ywy (odp∏ywy, przyp∏ywy), pràdy, falowanie, zasolenie; wyró˝nia typy mórz i wskazuje na mapie wybrane przyk∏ady; omawia cechy termiczne i chemiczne wody morskiej (zasolenie); wskazuje na mapie przyk∏ady mórz o najwi´kszym i najmniejszym zasoleniu; wyró˝nia rodzaje ruchów wody morskiej i wymienia ich przyczyny; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania ruchów wody morskiej na wybrze˝e; wykorzystujàc map´, opisuje rozmieszczenie ciep∏ych i zimnych pràdów morskich. r wyjaÊnia poj´cia: rzeka g∏ówna, dorzecze, zlewisko, dzia∏ wodny, rzeki okresowe, rzeki epizodyczne, powódê, jezioro, wody artezyjskie, êród∏o; wymienia typy rzek wyró˝nione ze wzgl´du na ciàg∏oÊç zasilania; wyró˝nia kryteria klasyfikacji jezior; wymienia podstawowe typy genetyczne jezior i wskazuje ich przyk∏ady na mapie; klasyfikuje wody podziemne; rysuje schemat i wyjaÊnia zasad´ dzia∏ania studni artezyjskiej; wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary wyst´powania wód artezyjskich; wyró˝nia i przedstawia za pomocà rysunku typy êróde∏. r r r r r r r r r r r r analizuje wielkoÊç zasobów wodnych i proporcje mi´dzy udzia∏em wód s∏odkich i wód s∏onych wyst´pujàcych na Ziemi; ocenia znaczenie wody s∏odkiej i koniecznoÊç jej ochrony. wyjaÊnia poj´cia: p∏ywy syzygijne i kwadraturowe, tsunami; wyjaÊnia zale˝noÊç mi´dzy zró˝nicowaniem termicznym i zasoleniem a po∏o˝eniem geograficznym mórz i oceanów; charakteryzuje proces falowania wywo∏any ruchami p∏yt litosfery; pos∏ugujàc si´ schematem (rysunkiem), wyjaÊnia ró˝nice mi´dzy wielkoÊcià p∏ywów syzygijnych i kwadraturowych; opisuje model krà˝enia pràdów morskich na Ziemi; analizuje zale˝noÊç mi´dzy temperaturà pràdów morskich a bogactwem ∏owisk morskich i oceanicznych. wyjaÊnia poj´cia: ustrój rzeki, strefa aeracji, infiltracja, strefa saturacji, wody wg∏´bne, wody g∏´binowe, okno hydrogeologiczne; opisuje typy ustrojów rzecznych i wskazuje ich przyk∏ady na mapie; na podstawie klimatogramów i wykresów stanów wód okreÊla typ ustroju rzecznego; formu∏uje zale˝noÊç wyst´powania wód poziemnych od budowy geologicznej; porównuje cechy termiczne i chemiczne poszczególnych typów wód podziemnych; ocenia znaczenie basenów i studni artezyjskich dla gospodarki wybranych paƒstw Êwiata. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 7 4. Lodowce r r r r V. WEWN¢TRZNE PROCESY KSZTA¸TUJÑCE LITOSFER¢ 1.Budowa Ziemi i jej ewolucja r r r r 7 r 2. Sk∏adniki litosfery r r r r 3. Teoria tektoniki p∏yt litosfery r r r r r wyjaÊnia poj´cia: lodowiec górski, làdolód, granica wieloletniego Êniegu, pole firnowe, j´zor lodowcowy, wieloletnia zmarzlina; wyró˝nia i opisuje warunki klimatyczne i orograficzne niezb´dne do powstawania lodowców górskich i làdolodów; wymienia podstawowe typy lodowców i wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary ich wyst´powania; wskazuje na mapie obszary wyst´powania wieloletniej zmarzliny. r wyjaÊnia poj´cia: skorupa ziemska, skorupa kontynentalna, skorupa oceaniczna, p∏aszcz ziemski, jàdro Ziemi, stopieƒ geotermiczny, tabela stratygraficzna, orogeneza, ewolucja; wyró˝nia i nazywa warstwy budujàce wn´trze Ziemi, uwzgl´dniajàc zmiany ich sk∏adu chemicznego i w∏aÊciwoÊci fizycznych; wyró˝nia ery i okresy dziejów Ziemi; wymienia i sytuuje orogenezy w historii Ziemi, wymienia przyk∏ady pasm górskich powsta∏ych w kolejnych okresach fa∏dowaƒ; wymienia g∏ówne etapy ewolucji ˝ycia na Ziemi. r wyjaÊnia poj´cia: minera∏, ska∏a, ska∏y magmowe, osadowe, metamorficzne (przeobra˝one), surowiec mineralny, ruda; wymienia cechy minera∏ów oraz przyk∏ady minera∏ów ska∏otwórczych; wyró˝nia typy ska∏ (zgodnie z kryterium genetycznym) i podaje ich przyk∏ady; wyró˝nia grupy surowców mineralnych o du˝ym znaczeniu gospodarczym. r wyjaÊnia poj´cia: p∏yty litosfery (kontynentalna, oceaniczna), pràdy konwekcyjne, strefa subdukcji, strefa ryftu, strefa kolizji; przedstawia ró˝nice mi´dzy p∏ytà kontynentalnà i p∏ytà oceanicznà; wyjaÊnia mechanizm ruchu p∏yt litosfery; wyró˝nia na schemacie (rysunku) strefy ryftów, subdukcji i kolizji; wskazuje na mapie tektonicznej Êwiata p∏yty litosfery, grzbiety Êródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów; r r r r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cie: lodowiec szelfowy; formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy przebiegiem granicy wieloletniego Êniegu a rozmieszczeniem lodowców na Êwiecie; charakteryzuje i porównuje typy lodowców: alpejskiego, himalajskiego, norweskiego i piedmontowego; analizuje konsekwencje przyspieszonego tempa topnienia lodowców dla Êrodowiska przyrodniczego i cz∏owieka; opisuje utrudnienia w gospodarowaniu przestrzenià na obszarach pokrytych wieloletnià zmarzlinà. wyjaÊnia poj´cia: astenosfera, magnetosfera, strefa nieciàg∏oÊci, Pangea, Gondwana; porównuje zasi´g i sk∏ad chemiczny skorupy kontynentalnej i skorupy oceanicznej; charakteryzuje cechy poszczególnych warstw budujàcych wn´trze Ziemi z uwzgl´dnieniem stref nieciàg∏oÊci; sytuuje w tabeli stratygraficznej pojawienie si´ g∏ównych gromad zwierzàt i roÊlin – analizuje ewolucj´ ˝ycia na Ziemi. klasyfikuje i opisuje ska∏y w obr´bie poszczególnych typów genetycznych; opisuje proces powstawania ska∏ okruchowych; rozpoznaje wybrane okazy ska∏; opisuje i ocenia dzia∏ania podejmowane przez cz∏owieka, s∏u˝àce racjonalnemu gospodarowaniu zasobami ska∏. formu∏uje g∏ówne za∏o˝enia teorii tektoniki p∏yt litosfery; opisuje mechanizm dzia∏ania pràdów konwekcyjnych; opisuje procesy tektoniczne zachodzàce w strefie ryftu, subdukcji i kolizji; wskazuje na mapie fizycznej Êwiata p∏yty litosfery, grzbiety Êródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów; analizuje przyczyny powstania tzw. pacyficznego pierÊcienia ognia. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 8 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: r r 4. Zjawiska wyst´pujàce na kraw´dziach p∏yt litosfery r r r r r r r 8 r r r r 5. Budowa geologiczna kuli ziemskiej r r r r r r 6. Zwiàzki mi´dzy budowà geologicznà a ukszta∏towaniem powierzchni terenu programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r Uczeƒ: wyró˝nia formy powierzchni wyst´pujàce w poszczególnych typach kraw´dzi p∏yt litosfery; wymienia zjawiska towarzyszàce poszczególnym typom kraw´dzi p∏yt litosfery. wyjaÊnia poj´cia: wulkan, wulkanizm, lawa, magma, krater, hipocentrum, epicentrum, sejsmograf, trz´sienie ziemi; wymienia elementy budowy wulkanu; wyró˝nia typy sto˝ków wulkanicznych; wymienia produkty erupcji wulkanicznych; wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary wulkaniczne na Êwiecie; wskazuje na mapie wybrane wulkany na poszczególnych kontynentach; podaje przyk∏ady negatywnych i pozytywnych skutków zjawisk wulkanicznych; wymienia przyczyny trz´sieƒ ziemi; klasyfikuje trz´sienia ziemi ze wzgl´du na ich genez´; wskazuje na mapie Êwiata wybrane obszary sejsmiczne i obszary asejsmiczne; wymienia negatywne skutki trz´sieƒ ziemi. r wyjaÊnia poj´cia: platforma (stara, m∏oda), tarcza, monoklina, niecka, p∏yta, sedymentacja, fa∏dowanie, góry fa∏dowe, zràb tektoniczny, rów tektoniczny, góry zr´bowe; porównuje cechy platformy m∏odej i starej; pos∏ugujàc si´ schematem (rysunkiem), opisuje budow´ geologicznà platformy, tarczy, niecki i p∏yty; wymienia g∏ówne etapy powstawania gór fa∏dowych; wyjaÊnia genez´ gór fa∏dowych w Êwietle teorii tektoniki p∏yt; wyjaÊnia proces powstawania zr´bów i rowów tektonicznych. r opisuje cechy form ukszta∏towania powierzchni làdów i den oceanicznych; wskazuje na mapie i nazywa wybrane formy ukszta∏towania powierzchni poszczególnych kontynentów. r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: obszar pansejsmiczny, skala Richtera; charakteryzuje poszczególne typy wulkanów; wskazuje na mapie rozmieszczenie stref wulkanicznych na Êwiecie i wyjaÊnia przyczyny ich wyst´powania; wymienia przyk∏ady wielkich erupcji na Êwiecie; wskazuje na mapie Êwiata obszary trz´sieƒ ziemi i formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy ich wyst´powaniem a wiekiem geologicznym obszaru, przebiegiem p∏yt litosfery i wyst´powaniem zjawisk wulkanicznych. wyjaÊnia poj´cia: p∏aszczowina, kaledonidy, hercynidy, alpidy; wskazuje na mapie i nazywa stare i m∏ode platformy; charakteryzuje kolejne etapy powstawania pasm fa∏dowych; porównuje cechy gór fa∏dowych i gór zr´bowych. wyjaÊnia poj´cie: inwersja rzeêby; analizuje zwiàzki mi´dzy budowà geologicznà a ukszta∏towaniem powierzchni na przyk∏adzie wybranego kontynentu; opisuje zjawisko inwersji rzeêby; plan wynikowy_podstaw 25-02-07 VI. ZEWN¢TRZNE PROCESY KSZTA¸TUJÑCE LITOSFER¢ 15:48 Page 9 1. Wietrzenie i jego zale˝noÊç od klimatu. Zjawiska krasowe r wyjaÊnia poj´cia: góry, wy˝yny, niziny, wysokoÊç wzgl´dna, wysokoÊç bezwzgl´dna, krzywa hipsograficzna, szelf, grzbiet, basen i rów oceaniczny; r ocenia formy ukszta∏towania powierzchni làdów ze wzgl´du na ich przydatnoÊç gospodarczà i rol´ w procesach osadniczych. r wyjaÊnia poj´cia: wietrzenie, zwietrzelina, wietrzenie fizyczne (rozpad blokowy, rozpad ziarnisty), chemiczne, biologiczne, kras powierzchniowy, kras podziemny, jaskinia, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty; wyró˝nia trzy typy wietrzenia: fizyczne, chemiczne i biologiczne; wskazuje czynniki odpowiedzialne za przebieg procesów wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego; wyró˝nia produkty wietrzenia; okreÊla rol´ procesu wietrzenia dla procesów rzeêbotwórczych i glebotwórczych; przyporzàdkowuje dominujàcy typ wietrzenia strefom klimatycznym; wymienia charakterystyczne formy krasowe. r wyjaÊnia poj´cia: rozpad ziarnisty, rozpad blokowy, leje, uwa∏y, polja, ostaƒce, ponory, kominy, studnie, draperie, wywierzyska; charakteryzuje podstawowe rodzaje wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego; opisuje proces rozpadu ziarnistego, rozpadu blokowego i ∏uszczenia si´ ska∏; wyjaÊnia proces powstawania go∏oborzy; podaje przyk∏ady ska∏, które podlegajà intensywnemu wietrzeniu chemicznemu; okreÊla zale˝noÊci mi´dzy dominujàcym typem wietrzenia i strefà klimatycznà, w której on wyst´puje; rozpoznaje na rysunku (zdj´ciu) formy krasowe i opisuje proces ich rozwoju. wyjaÊnia poj´cia: erozja rzeczna, erozja denna, erozja wsteczna, erozja boczna, starorzecze, delta, terasy rzeczne, akumulacja rzeczna; wymienia formy rzeêby, które powsta∏y w wyniku niszczàcej i budujàcej dzia∏alnoÊci rzeki; nazywa i zaznacza na rysunku elementy budowy doliny rzecznej: koryto rzeki, ∏o˝ysko, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa; przedstawia za pomocà schematu przekrój poprzeczny doliny w biegu górnym, Êrodkowym, dolnym i wymienia rodzaje ujÊç rzecznych; rozró˝nia rodzaje erozji rzecznej i wymienia cz´Êci doliny, w których dominujà. r wyjaÊnia poj´cia: grawitacyjne ruchy masowe, odpadanie, obrywanie, osuwanie, spe∏zywanie; wymienia przyczyny powstawania ruchów masowych; wyró˝nia podstawowe rodzaje ruchów masowych; opisuje skutki grawitacyjnych ruchów masowych. r r r r r r r 9 2. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wód p∏ynàcych r r r r r 3. Grawitacyjne ruchy masowe r r r r r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: estuarium, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa; przedstawia za pomocà schematu przekrój poprzeczny doliny rzecznej w biegu górnym, Êrodkowym i dolnym; formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy wielkoÊcià i iloÊcià niesionego przez rzek´ materia∏u a spadkiem rzeki i iloÊcià niesionej wody; charakteryzuje proces powstawania wodospadu; przedstawia za pomocà rysunku proces powstawania meandrów i starorzeczy. pos∏ugujàc si´ rysunkami (schematami), opisuje grawitacyjne ruchy masowe: odpadanie, obrywanie, osuwanie, spe∏zywanie; porównuje przyczyny, szybkoÊç procesu i skutki poszczególnych rodzajów ruchów masowych; wymienia przyk∏ady dzia∏alnoÊci cz∏owieka przyczyniajàce si´ do os∏abienia lub nasilenia ruchów masowych. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 10 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 4. Rzeêbotwórcza dzia∏alnoÊç lodowców r r r r r 5. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wiatru r r 10 r r r 6. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza fal morskich. Typy wybrze˝y programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: erozja lodowcowa, kot∏y polodowcowe, baraƒce, doliny U-kszta∏tne, doliny zawieszone, morena, glina morenowa, sandr, pradolina, jeziora polodowcowe, g∏azy narzutowe; wyró˝nia podstawowe formy powsta∏e w wyniku dzia∏alnoÊci lodowców; dokonuje podzia∏u form rzeêby polodowcowej na formy erozyjne i akumulacyjne; wyró˝nia formy powstajàce w wyniku niszczàcej i budujàcej dzia∏alnoÊci wód roztopowych; wyró˝nia podstawowe rodzaje moren. r wyjaÊnia poj´cia: wydma, wydma paraboliczna, erozja eoliczna (deflacja, korazja), grzyby skalne; wymienia czynniki wp∏ywajàce na intensywnoÊç oddzia∏ywania wiatru; wyró˝nia rodzaje erozji eolicznej: deflacj´ i korazj´ oraz formy powsta∏e w wyniku tych procesów; wymienia formy powstajàce w wyniku budujàcej dzia∏alnoÊci wiatru; wymienia dzia∏ania cz∏owieka wzmagajàce aktywnoÊç rzeêbotwórczà wiatru. r wyjaÊnia poj´cia: abrazja, nisza abrazyjna, klif, wydma, pla˝a, mierzeja; wymienia czynniki bioràce udzia∏ w kszta∏towaniu rzeêby wybrze˝y morskich; wyró˝nia typy wybrze˝y niskich i wysokich; wymienia formy utworzone w wyniku dzia∏ania fal morskich na wybrze˝u wysokim; wymienia formy utworzone w wyniku dzia∏ania fal morskich na wybrze˝u niskim; wyró˝nia przyk∏ady dzia∏aƒ cz∏owieka, które mogà ograniczyç niszczenie klifów. r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: egzaracja, muton; wyjaÊnia przyczyny powstawania ró˝nych typów moren; charakteryzuje formy fluwioglacjalne i glacjalne oraz proces ich tworzenia; porównuje budow´ geologicznà form fluwioglacjalnych i glacjalnych na przyk∏adzie pagórków moren czo∏owych i kemów; opisuje formy u˝ytkowania przez cz∏owieka obszarów o rzeêbie polodowcowej. wyjaÊnia poj´cia: nisza korazyjna, nisza deflacyjna, bruk deflacyjny; charakteryzuje cechy i wskazuje na mapie obszary, na których zachodzi intensywna dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wiatru; wyró˝nia etapy rzeêbotwórczej pracy wiatru; opisuje proces powstawania grzybów skalnych; porównuje (np. za pomocà rysunku) wydm´ parabolicznà i barchan. wyjaÊnia poj´cia: platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna, wa∏ burzowy, ∏awica, wybrze˝a: fiordowe, szkierowe, dalmatyƒskie, riasowe; charakteryzuje typy wybrze˝y morskich i wskazuje je na mapie Êwiata; analizuje zale˝noÊci zachodzàce mi´dzy rozmieszczeniem ludnoÊci i jego dzia∏alnoÊcià gospodarczà a typem wybrze˝a. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 11 VII. ZRÓ˚NICOWANIE 1. Procesy glebotwórcze GLEB I BIOSFERY NA ZIEMI r r r r r r 2. Zró˝nicowanie gleb na kuli ziemskiej r r r r 11 3. Zró˝nicowanie biosfery na kuli ziemskiej r r r r 4. Powiàzania mi´dzy elementami Êrodowiska geograficznego r r r wyjaÊnia poj´cia: gleba, proces glebotwórczy, profil glebowy, poziom glebowy, Êció∏ka, próchnica, poziom wymywania, poziom wmywania, ska∏a macierzysta, typ gleby; wymienia etapy procesu glebotwórczego; wyró˝nia g∏ówne poziomy glebowe (profil glebowy); wymienia czynniki glebotwórcze; wykazuje zale˝noÊç mi´dzy przebiegiem procesu glebotwórczego, klimatem i szatà roÊlinnà na kszta∏towaniem profilu gleby; wyjaÊnia przyczyny erozji gleb i negatywne konsekwencje tego procesu dla gospodarczej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. r wyjaÊnia poj´cia: gleby strefowe (tundrowe, bielicowe, p∏owe, czarnoziemy, kasztanowe, ˝ó∏toziemy i czerwonoziemy, pustynne, cynamonowe), gleby astrefowe (aluwialne, r´dziny, czarne ziemie), ˝yznoÊç gleby, urodzajnoÊç gleby; wyró˝nia typy gleb strefowych i astrefowych; wskazuje na mapie Êwiata przyk∏adowe obszary wyst´powania g∏ównych typów gleb; wymienia przyk∏ady gleb o najwi´kszej i najmniejszej ˝yznoÊci. r wyjaÊnia poj´cia: formacja roÊlinna (wiecznie zielony las równikowy, sawanna, pustynia i pó∏pustynia, makia, las liÊciasty, step, tajga, tundra), pi´trowoÊç roÊlinna, królestwo zoogeograficzne, endemit, epifit; wyró˝nia g∏ówne formacje roÊlinne i wskazuje je na mapie Êwiata; wymienia czynniki decydujàce o zró˝nicowaniu roÊlinnoÊci zwiàzanym z wysokoÊcià nad poziomem morza; wymienia przyczyny zró˝nicowania Êwiata zwierzàt na poszczególnych kontynentach. r wykazuje symetrycznoÊç stref klimatyczno-roÊlinno-glebowych wzgl´dem równika; opsuje powiàzania mi´dzy elementami Êrodowiska: klimatem, szatà roÊlinnà i typem gleby; wyró˝nia strefy klimatyczno-roÊlinno-glebowe na Ziemi i wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania. r r r r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: poziom eluwialny, poziom iluwialny; omawia czynniki glebotwórcze, z uwzgl´dnieniem czynników abiotycznych i biotycznych; charakteryzuje na podstawie schematu przebieg etapów procesu glebotwórczego; charakteryzuje g∏ówne procesy glebotwórcze; formu∏uje zale˝noÊç zachodzàcà mi´dzy klimatem i szatà roÊlinnà a kszta∏towaniem profilu glebowego; analizuje wp∏yw niszczenia naturalnej szaty roÊlinnej na proces hamowania procesów glebotwórczych i erozji gleby. wyjaÊnia poj´cia: gleby marz∏ociowe, gleby ferralitowe, gleby laterytowe; charakteryzuje g∏ówne typy gleb strefowych i astrefowych; wskazuje na mapie i omawia rozmieszczenie g∏ównych typów gleb; formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy klimatem i naturalnà szatà roÊlinnà a typem gleby; wykazuje zwiàzek pomi´dzy wyst´powaniem ˝yznych gleb a obszarami rolniczymi i g´stoÊcià zaludnienia. wyjaÊnia poj´cia: sukulent, roÊliny efemeryczne, kserofity, las borealny, pi´tro niwalne, subniwalne, alpejskie, subalpejskie; charakteryzuje cechy rozmieszczenia formacji roÊlinnych na Êwiecie; formu∏uje zale˝noÊç wyst´pujàcà mi´dzy zasi´giem formacji roÊlinnych a granicami stref klimatycznych i pi´ter klimatycznych w górach; wykazuje zwiàzek pomi´dzy cechami roÊlinnoÊci a warunkami Êrodowiska naturalnego. charakteryzuje strefy klimatyczno-roÊlinno-glebowe na Ziemi, analizuje ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej; ocenia nadrz´dnà rol´ klimatu w tworzeniu strefowego zró˝nicowania krajobrazu; analizuje zwiàzki i zale˝noÊci przyczynowo-skutkowe w ró˝nych strefach klimatycznych. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 12 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 5. Ârodowisko przyrodnicze a dzia∏alnoÊç cz∏owieka r r r r r VIII. GEOGRAFIA FIZYCZNA POLSKI 1. Czynniki klimatotwórcze Polski. PrzejÊciowoÊç klimatu r r r 12 r r r 2. Sieç hydrograficzna i zasoby wodne Polski programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: antropopresja, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, kwaÊne deszcze, lej depresyjny; opisuje przyk∏ady zmian w Êrodowisku naturalnym wywo∏ane dzia∏alnoÊcià cz∏owieka; pos∏ugujàc si´ schematem, opisuje przyczyny i skutki efektu cieplarnianego; wymienia przyczyny zanikania warstwy ozonowej; wymienia zasady zrównowa˝onego rozwoju. r wyjaÊnia poj´cia: czynniki meteorologiczne, czynniki niemeteorologiczne, masa powietrza, okres wegetacyjny; wymienia czynniki meteorologiczne i niemeteorologiczne kszta∏tujàce klimat Polski; wyró˝nia rodzaje mas powietrza nap∏ywajàcych nad Polsk´ i wskazuje kierunek ich ruchu na mapie; podaje wartoÊci temperatur powietrza i sum opadów w styczniu i lipcu oraz dominujàcych kierunków wiatru charakterystycznych dla Polski; wyró˝nia termiczne pory roku i przeci´tnà d∏ugoÊç okresu wegetacyjnego; wymienia cechy klimatu Polski Êwiadczàce o jego przejÊciowoÊci. r wyjaÊnia poj´cia: zlewisko, dorzecze, rzeka g∏ówna, dop∏yw, ustrój rzeczny, deficyt wody; wskazuje na mapie po∏o˝enie Polski w zlewisku Morza Ba∏tyckiego; wyró˝nia i wskazuje na mapie najwi´ksze dorzecza obszaru Polski; przedstawia charakterystyczny dla polskich rzek sposób zasilania w wod´ (ustrój rzeczny); wskazuje na mapie pojezierza; wyró˝nia dominujàce typy genetyczne jezior w Polsce, wskazuje ich przyk∏ady na mapie; wskazuje na mapie Polski obszary zagro˝one deficytem wody. r r r r r r r r r r r r r analizuje przyczyny decydujàce o zró˝nicowaniu udzia∏u obszarów chronionych w powierzchni wybranych krajów Êwiata; opisuje przyk∏ady zmian w Êrodowisku naturalnym w∏asnego regionu wywo∏ane dzia∏alnoÊcià cz∏owieka; proponuje dzia∏ania prowadzàce do poprawy stanu Êrodowiska przyrodniczego na Êwiecie. analizuje wp∏yw poszczególnych czynników klimatotwórczych na cechy klimatu Polski; opisuje rozmieszczenie oÊrodków barycznych oddzia∏ujàcych na klimat Polski; opisuje wp∏yw nap∏ywajàcych mas powietrza na pogod´ w Polsce; charakteryzuje warunki termiczne i wielkoÊci opadów typowe dla wybranych regionów Polski; analizuje zale˝noÊç d∏ugoÊci okresu wegetacyjnego od czynników kszta∏tujàcych klimat; uzasadnia s∏usznoÊç tezy, ˝e dominujàcà cechà klimatu Polski jest jego przejÊciowoÊç. charakteryzuje sieç rzecznà Polski, wyjaÊnia przyczyny asymetrycznoÊci najwi´kszych dorzeczy; wyjaÊnia zjawisko kulminacji przep∏ywów (wysokich stanów wód) wiosnà i latem; charakteryzuje typy genetyczne jezior wyst´pujàcych w Polsce; analizuje zró˝nicowania jeziornoÊci obszaru Polski Êrodkowej i pó∏nocnej; wyjaÊnia przyczyny wyst´powania w Polsce obszarów deficytu wody; proponuje sposoby zwi´kszania zasobów wodnych Polski. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 13 3. Morze Ba∏tyckie r r r 4. Budowa geologiczna Polski. Surowce mineralne r r r r 5. Ukszta∏towanie powierzchni Polski r 13 r r r 6. Zró˝nicowanie glebowe i roÊlinne Polski r r r r r r r r wymienia i wskazuje na mapie paƒstwa le˝àce nad Morzem Ba∏tyckim; wymienia cechy Ba∏tyku z uwzgl´dnieniem jego wielkoÊci, ukszta∏towania dna, temperatury, zasolenia i bogactwa Êwiata organicznego; wymienia przyczyny i konsekwencje zanieczyszczeƒ wód morza. r wyjaÊnia poj´cia: jednostka tektoniczna, platforma, orogeneza (fa∏dowanie), zapadlisko, ruda; wyró˝nia g∏ówne jednostki tektoniczne Polski i wskazuje je na mapie; nazywa okresy fa∏dowaƒ i przyporzàdkowuje im pasma górskie Polski; wymienia surowce mineralne wyst´pujàce na obszarze Polski. r wyjaÊnia poj´cia: ukszta∏towanie powierzchni, krzywa hipsograficzna, krajobraz m∏odoglacjalny, krajobraz staroglacjalny; wyró˝nia i opisuje na mapie pasowy uk∏ad rzeêby w Polsce; wyró˝nia dominujàce cechy ukszta∏towania powierzchni Polski; opisuje najwa˝niejsze cechy rzeêby gór (m∏odych i starych), kotlin podkarpackich, nizin i pojezierzy. r wyjaÊnia poj´cia: czynniki glebotwórcze, gleby Êródstrefowe, pozastrefowe, niestrefowe, ˝yznoÊç, urodzajnoÊç, klasyfikacja bonitacyjna gleb, gràd, ols, ∏´g, bór; wyró˝nia czynniki decydujàce o rozmieszczeniu gleb w Polsce; wskazuje na mapie obszary wyst´powania g∏ównych typów gleb Polski; opisuje ˝yznoÊç gleb wyst´pujàcych w Polsce; wymienia sposoby zwi´kszania urodzajnoÊci gleb; wyró˝nia naturalne zbiorowiska roÊlinne Polski; wymienia przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia lasów w Polsce; wskazuje na mapie najwi´ksze naturalne kompleksy leÊne. r r r r r r r r r r r r analizuje przyczyny niskiego zasolenia Morza Ba∏tyckiego; wyró˝nia êród∏a zanieczyszczeƒ i opisuje proces powstawania pustyƒ tlenowych; proponuje dzia∏ania zmierzajàce do obni˝ania poziomu zanieczyszczeƒ wód Ba∏tyku. opisuje budow´ platformy, porównuje budow´ platformy wschodnioeuropejskiej i zachodnioeuropejskiej; opisuje w porzàdku chronologicznym g∏ówne etapy rozwoju geologicznego Polski; opisuje i porównuje przekroje geologiczne przez platform´ i Tatry; omawia proces powstawania surowców mineralnych wyst´pujàcych na obszarze Polski. charakteryzuje procesy rzeêbotwórcze kszta∏tujàce rzeêb´ m∏odych górotworów, kotlin podkarpackich, starych górotworów i wy˝yn, nizin Êrodkowopolskich, pó∏nocnopolskich i nadmorskich; analizuje zwiàzki mi´dzy budowà geologicznà a ukszta∏towaniem powierzchni Polski. charakteryzuje typy gleb wyst´pujàcych w Polsce; rozpoznaje i charakteryzuje profile gleb dominujàcych w Polsce; ocenia przydatnoÊç rolniczà gleb; analizuje przyczyny degradacji i erozji gleb, a tak˝e proponuje sposoby ochrony oraz zwi´kszania ich przydatnoÊci rolniczej; charakteryzuje leÊne zbiorowiska roÊlinne Polski; analizuje zale˝noÊci mi´dzy typem gleby a rozwojem naturalnych formacji roÊlinnych. plan wynikowy_podstaw 25-02-07 15:48 Page 14 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: VIII. GEOGRAFIA FIZYCZNA POLSKI cd. 7. Stan i ochrona Êrodowiska w Polsce programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r wyjaÊnia poj´cia: degradacja Êrodowiska, parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, rezerwaty biosfery; wymienia przyczyny degradacji Êrodowiska przyrodniczego wybranych regionów Polski; wskazuje na mapie obszary kl´sk ekologicznych i wyró˝nia ich przyczyny; na podstawie mapy Polski opisuje rozmieszczenie parków narodowych i charakteryzuje wybrane z nich; wyjaÊnia znaczenie rozwoju ró˝norodnych form ochrony przyrody na obszarze Polski. Uczeƒ: r r r r charakteryzuje poziom i êród∏a emisji zanieczyszczeƒ gazowych w Polsce; analizuje przyczyny i êród∏a zanieczyszczeƒ wód powierzchniowych oraz wzrostu iloÊci odpadów komunalno-przemys∏owych; proponuje dzia∏ania mogàce wp∏ynàç na popraw´ stanu Êrodowiska przyrodniczego w Polsce; ocenia rol´ parków narodowych i innych form ochrony przyrody dla poprawy stanu Êrodowiska przyrodniczego Polski. 14 plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 15 PLAN WYNIKOWY: GEOGRAFIA FIZYCZNA – POZIOM ROZSZERZONY WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: I. MAPA JAKO OBRAZ 1. Geografia jako nauka PRZESTRZENI i êród∏a wiedzy GEOGRAFICZNEJ geograficznej programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r wyjaÊnia poj´cia: geografia, atmosfera, hydrosfera, litosfera, biosfera, antroposfera, Êrodowisko geograficzne; wyró˝nia geografi´ fizycznà i geografi´ spo∏eczno-ekonomicznà oraz opisuje ich zakres badawczy; wyró˝nia dyscypliny geograficzne i opisuje ich domeny geograficzne; wymienia êród∏a wiedzy geograficznej. Uczeƒ: r r r r 2. Elementy mapy r 15 r r r r 3. Metody prezentacji zjawisk na mapie r r r r wyjaÊnia poj´cia: mapa, skala, skala liczbowa, skala mianowana, skala liniowa, siatka geograficzna, siatka kartograficzna, legenda mapy (wielkoskalowej, Êrednioskalowej, ma∏oskalowej), znaki umowne, generalizacja; wyró˝nia elementy siatki geograficznej i kartograficznej, wskazuje ró˝nice mi´dzy tymi typami siatek; wymienia i opisuje podstawowe rodzaje odwzorowaƒ kartograficznych; wyró˝nia i porównuje rodzaje skal; wymienia przyk∏ady zastosowania ró˝nych typów map. r wyjaÊnia poj´cia: cecha jakoÊciowa, cecha iloÊciowa, sygnatura, kartogram, kartodiagram, izarytma (izohipsa, izobara, izoterma, izohieta, izohalina), analiza i synteza kartograficzna, typologia; wyró˝nia jakoÊciowe i iloÊciowe metody prezentacji zjawisk na mapie; wyró˝nia i opisuje metody: sygnaturowà, zasi´gów, powierzchniowà, izolinii, kropkowà, kartogramu i kartodiagramu; wymienia przyk∏ady zastosowania metod prezentacji zjawisk dla okreÊlonych typów map. r r r r r r r r r r wyjaÊnia i stosuje poj´cia: antroposfera, Êrodowisko antropograficzne; opisuje proces kszta∏towania si´ naukowych podstaw geografii, zakoƒczony powstaniem kierunków: przyrodniczego (A. Humboldta) i antropograficznego (K. Rittera); charakteryzuje êród∏a wiedzy geograficznej, dokonuje ich klasyfikacji; porównuje metody terenowe i kameralne, omawia przyk∏ady ich praktycznego wykorzystania. charakteryzuje cechy odwzorowaƒ kartograficznych; opisuje sposoby rzutowania siatki geograficznej, uwzgl´dniajàce ró˝ne po∏o˝enie êród∏a Êwiat∏a i kszta∏t powierzchni rzutowania; charakteryzuje wybrane przyk∏ady odwzorowaƒ umownych; wymienia przyk∏ady stosowania ró˝nych rodzajów odwzorowaƒ kartograficznych do konstruowania map ró˝nej treÊci; na podstawie wybranego sposobu rzutowania wykreÊla siatk´ kartograficznà; grupuje i klasyfikuje mapy ze wzgl´du na ich skal´ i treÊç. wykreÊla izarytmy na podk∏adzie kartograficznym; wyjaÊnia, na czym polega metoda interpolacji polowej; dobiera w∏aÊciwà metod´ do prezentowania wybranego zjawiska na mapie; poprawnie odczytuje i interpretuje informacje zawarte na mapie tematycznej, wykonanej wybranà metodà; opisuje etapy tworzenia analizy i syntezy kartograficznej (typologii). plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 16 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 4. Interpretacja mapy turystycznej r r r r II. ZIEMIA WE WSZECHÂWIECIE 1. Planeta Ziemia r r 16 r r r r r r r r 2. Ruch obiegowy Ziemi programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: orientacja mapy, g∏ówne i poÊrednie kierunki mapy, wysokoÊç wzgl´dna i bezwzgl´dna, ci´cie poziomicowe, profil hipsometryczny; wyznacza kierunki na mapie, odczytuje wartoÊci wysokoÊci bezwzgl´dnych wybranych obiektów na mapie; oblicza wysokoÊç wzgl´dnà wybranych obiektów na mapie; wykorzystujàc skal´ mapy, oblicza rzeczywistà odleg∏oÊç w terenie. r wyjaÊnia poj´cia: WszechÊwiat, Galaktyka, gwiazda, planeta, Ksi´˝yc; opisuje sposób oraz czas powstania WszechÊwiata i Uk∏adu S∏onecznego; wskazuje obszary Uk∏adu S∏onecznego, w których powstajà komety, i wyjaÊnia sposób tworzenia si´ warkoczy komet; opisuje budow´ Galaktyki; wymienia, zgodnie z kolejnoÊcià od S∏oƒca, nazwy planet Uk∏adu S∏onecznego; wyró˝nia planety wewn´trzne i zewn´trzne; wymienia podstawowe parametry Ksi´˝yca i jego ruchu wokó∏ Ziemi; wymienia istotne parametry fizyczne Ziemi; wymienia istotne parametry fizyczne S∏oƒca i Ksi´˝yca; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania cia∏ niebieskich na Ziemi´ i ˝ycie na niej. r wyjaÊnia poj´cia: ruch obiegowy, orbita, równonoc, przesilenie, astronomiczna i kalendarzowa pora roku, noc i dzieƒ polarny, górowanie S∏oƒca, gwiazdozbiór, konstelacja, sklepienie niebieskie, uk∏ad horyzontalny; wyró˝nia podstawowe za∏o˝enia teorii geocentrycznej i teorii heliocentrycznej; wymienia podstawowe cechy ruchu obiegowego Ziemi; r r r r r r r r r r r r wykorzystujàc skal´ mapy, oblicza rzeczywistà powierzchni´ danego obszaru; wykorzystujàc skal´ mapy i rysunek poziomicowy, oblicza rzeczywistà odleg∏oÊç uwzgl´dniajàc ró˝nic´ wysokoÊci wzgl´dnych; oblicza nachylenie terenu i spadek rzeki; wykonuje profil hipsometryczny (profil terenu) wzd∏u˝ wybranej linii; na podstawie mapy turystycznej charakteryzuje rzeêb´, sieç hydrograficznà, formy u˝ytkowania ziemi i zagospodarowanie turystyczne wybranego obszaru. wyjaÊnia poj´cia: elipsoida obrotowa, geoida, planetoida, meteor, meteoryt, kometa, Droga Mleczna, fazy Ksi´˝yca, zaçmienie S∏oƒca i Ksi´˝yca; porównuje cechy budowy planet Uk∏adu S∏onecznego na podstawie danych; charakteryzuje jednostki stosowane przy obliczaniu odleg∏oÊci we WszechÊwiecie; omawia na podstawie schematu fazy Ksi´˝yca; opisuje na podstawie planszy i schematów zjawiska zaçmienia S∏oƒca i Ksi´˝yca; ocenia rol´ wp∏ywu badaƒ Kosmosu na kszta∏towanie si´ poglàdów dotyczàcych Ziemi i innych cia∏ niebieskich. formu∏uje zale˝noÊç pomi´dzy wyró˝nieniem stref oÊwietlenia Ziemi i astronomicznych pór roku a zmianami wysokoÊci S∏oƒca nad horyzontem w ciàgu roku; przedstawia na rysunku oÊwietlenie Ziemi w ró˝nych porach roku; opisuje konsekwencje przyrodnicze wyró˝nianych stref oÊwietlenia Ziemi; plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 17 r r r r r r r 3. Ruch obrotowy Ziemi r r r r r r 17 4. Przestrzeƒ i czas r r r r r wyró˝nia dni górowania S∏oƒca w zenicie na równiku, zwrotniku Raka, zwrotniku Kozioro˝ca; opisuje zjawisko dnia i nocy polarnej; wymienia i wskazuje na mapie strefy oÊwietlenia Ziemi; wyjaÊnia zale˝noÊç nat´˝enia promieniowania s∏onecznego od wysokoÊci S∏oƒca nad horyzontem; omawia na podstawie rysunku oÊwietlenie Ziemi w pierwszych dniach astronomicznych pór roku; oblicza wysokoÊç górowania S∏oƒca w dniu równonocy wiosennej i jesiennej oraz przesilenia letniego i zimowego; wyró˝nia kalendarz juliaƒski i gregoriaƒski. r wyjaÊnia poj´cia: ruch obrotowy, doba s∏oneczna, doba gwiazdowa, doba cywilna, pr´dkoÊç kàtowa, pr´dkoÊç liniowa, górowanie i do∏owanie gwiazdy; rozró˝nia pr´dkoÊci: kàtowà i liniowà; porównuje doby: s∏onecznà i gwiazdowà; wymienia cechy ruchu obrotowego Ziemi; wyró˝nia konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi; opisuje zjawisko pozornego ruchu gwiazd, z uwzgl´dnieniem ich górowania i do∏owania na wybranych szerokoÊciach geograficznych Ziemi. r wyjaÊnia poj´cia: szerokoÊç i d∏ugoÊç geograficzna, elipsoida obrotowa, geoida; opisuje poglàdy na kszta∏t Ziemi w uj´ciu historycznym; podaje podstawowe parametry Ziemi, opisuje kszta∏t Ziemi, stosujàc poj´cia elipsoidy obrotowej i geoidy; wyjaÊnia poj´cia czasu miejscowego, strefowego i urz´dowego; wyjaÊnia przyczyny stosowania w wielu paƒstwach zmian czasu urz´dowego w ciàgu roku. r r r r r r r r r r r r III. ATMOSFERA I KLIMAT 1. Budowa i sk∏ad atmosfery. Funkcje atmosfery r r r r wyjaÊnia poj´cia: atmosfera, troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera, egzosfera, aerozole, warstwa ozonowa (ozonosfera); wymienia sk∏adniki chemiczne tworzàce atmosfer´; wymienia kolejne warstwy atmosfery; wyró˝nia istotne funkcje atmosfery. r r r r porównuje kalendarz juliaƒski i gregoriaƒski; wyznacza lata przest´pne w kalendarzu gregoriaƒskim; wyró˝nia elementy uk∏adu horyzontalnego i wykorzystuje go do orientacji uk∏adów gwiezdnych na sklepieniu niebieskim. wyjaÊnia poj´cie: si∏a Coriolisa; charakteryzuje konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi; opisuje, korzystajàc z rysunku, widomà w´drówk´ S∏oƒca nad horyzontem; charakteryzuje wp∏yw si∏y Coriolisa na kierunek sta∏ych wiatrów, okreÊla kierunek odchylania poruszajàcych si´ przedmiotów na pó∏kuli pó∏nocnej i po∏udniowej; analizuje wp∏yw wyst´powania zjawiska dnia i nocy na dobowy rytm ˝ycia organizmów ˝ywych na Ziemi. opisuje sposób pomiaru d∏ugoÊci obwodu Ziemi, stosowany przez Eratostenesa; oblicza czas s∏oneczny dowolnego miejsca na Ziemi na podstawie ró˝nicy d∏ugoÊci geograficznych; wyznacza czas strefowy; wskazuje na mapie przebieg mi´dzynarodowej linii zmiany daty i opisuje mechanizm ruchu daty; analizuje wp∏yw ruchu obrotowego Ziemi na ˝ycie i dzia∏alnoÊç cz∏owieka; wyró˝nia nazwy europejskich stref czasu. charakteryzuje cechy stratosfery, mezosfery, termosfery, egzosfery; analizuje przyczyny zmian udzia∏u pary wodnej, dwutlenku w´gla i innych sk∏adników chemicznych w atmosferze; opisuje i ocenia funkcje atmosfery; ocenia znaczenie warstwy ozonowej dla ˝ycia organicznego na Ziemi. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 18 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 2. Obieg ciep∏a w przyrodzie. Temperatura powietrza programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: bilans promieniowania, promieniowanie ca∏kowite, bilans cieplny Ziemi, czynniki kszta∏tujàce temperatur´ powietrza, inwersja temperatury, strefowoÊç termiczna, amplituda temperatury powietrza; wymienia rodzaje promieniowania docierajàcego do powierzchni Ziemi; wyró˝nia czynniki wp∏ywajàce na iloÊç promieniowania bezpoÊredniego docierajàcego do powierzchni Ziemi; nazywa i opisuje sposoby wymiany ciep∏a mi´dzy pod∏o˝em a atmosferà; wyró˝nia czynniki wp∏ywajàce na wysokoÊç temperatury powietrza przy powierzchni Ziemi (czynniki kszta∏tujàce temperatur´ powietrza); oblicza Êrednià temperatur´ powietrza oraz rocznà (dobowà) amplitud´ temperatury powietrza. r wyjaÊnia poj´cia: parowanie, kondensacja pary wodnej, wilgotnoÊç wzgl´dna i wilgotnoÊç bezwzgl´dna, opady i osady atmosferyczne (rosa, szron, go∏oledê), opady konwekcyjne, opady, opady frontalne; wyró˝nia g∏ówne elementy obiegu wody w przyrodzie; wyró˝nia czynniki decydujàce o intensywnoÊci parowania; wyjaÊnia proces kondensacji pary wodnej; wyró˝nia rodzaje opadów i osadów atmosferycznych; omawia na podstawie rysunku (schematu) genetyczne typy opadów; odczytuje z mapy roczne sumy opadów w wybranych regionach Êwiata; wymienia i wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary o najmniejszych i najwi´kszych rocznych sumach opadów. r wyjaÊnia poj´cia: ciÊnienie atmosferyczne, izobara, hektopaskal, uk∏ady baryczne (wy˝ i ni˝), wiatr, feu, bryza; wymienia i opisuje czynniki wp∏ywajàce na wielkoÊç ciÊnienia atmosferycznego przy powierzchni Ziemi; wymienia przyczyny krà˝enia powietrza w atmosferze; r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: turbulencja, konwekcja, adwekcja, inwersja temperatury; charakteryzuje bilans cieplny Ziemi; opisuje proces och∏adzania mas powietrza w gradientach: wilgotnoadiabatycznym i suchoadiabatycznym; oblicza spadek temperatury powietrza wraz z wysokoÊcià; charakteryzuje czynniki kszta∏tujàce temperatur´ powietrza na powierzchni Ziemi; charakteryzuje czynniki wp∏ywajàce na wielkoÊç albedo powierzchni Ziemi; analizuje rozk∏ad Êredniej temperatury powietrza (strefowoÊç termiczna) na kuli ziemskiej na podstawie mapy. 18 3. Obieg wody w troposferze. Produkty kondensacji pary wodnej r r r r r r r r 4. CiÊnienie atmosferyczne. Rodzaje wiatrów r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: temperatura punktu rosy, jàdro kondensacji, sublimacja, resublimacja, powietrze nasycone, szadê, mg∏a radiacyjna, mg∏a adwekcyjna; charakteryzuje warunki niezb´dne do powstania opadu atmosferycznego; opisuje typy opadów i osadów, porównuje typy mgie∏; klasyfikuje chmury ze wzgl´du na wysokoÊç ich wyst´powania, opisuje cechy wybranych typów chmur; analizuje przyczyny zró˝nicowania wielkoÊci i intensywnoÊci opadów na Ziemi; porównuje podstawowe typy genetyczne opadów; omawia i wskazuje na mapie obszary wyst´powania opadów frontalnych, konwekcyjnych i orograficznych; charakteryzuje strefy opadowe, wyró˝niane na kuli ziemskiej. porównuje cechy uk∏adów barycznych; charakteryzuje rozk∏ad ciÊnienia atmosferycznego na Ziemi w porze letniej i zimowej; prezentuje na rysunku (schemacie) proces powstawania wiatru fenowego; plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 19 r r r r 5. Ogólna cyrkulacja powietrza atmosferycznego r r r r r 6. Prognozowanie pogody. Mapa synoptyczna r 19 r r r r 7. Czynniki klimatotwórcze r r r r r r wyró˝nia wy˝ i ni˝ baryczny; wskazuje na mapie wybrane przyk∏ady sta∏ych i sezonowych oÊrodków barycznych; wyró˝nia i klasyfikuje rodzaje wiatrów; opisuje proces powstawania wiatru fenowego i bryzy. r opisuje proces powstawania wiatrów: dolinnych, górskich oraz sp∏ywowych, wskazuje na mapie wybrane obszary ich wyst´powania (wymienia lokalne nazwy). wyjaÊnia poj´cia: cyrkulacja atmosferyczna, masa powietrza (ciep∏a, zimna), front atmosferyczny (ciep∏y, zimny, zokludowany), pasat, monsun, cyklon tropikalny, wiatr lokalny; wyró˝nia rodzaje mas powietrza i frontów atmosferycznych ze wzgl´du na ich temperatur´ i miejsce powstania; pos∏ugujàc si´ schematem, opisuje globalnà cyrkulacj´ powietrza; wyró˝nia cyrkulacj´ pasatowà i cyrkulacj´ monsunowà oraz wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania; opisuje warunki, w jakich tworzà si´ cyklony tropikalne. r wyjaÊnia poj´cia: pràdy konwekcyjne wst´pujàce i zst´pujàce, komórki: Hadleya i Farrela, tornado, tajfun; porównuje cechy mas powietrza wyst´pujàcych w troposferze; charakteryzuje cyrkulacje: pasatowà i monsunowà, wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania; porównuje cechy monsunu i bryzy; analizuje przyczyny powstawania cyklonów tropikalnych, podaje ich nazwy regionalne i wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania. wyjaÊnia poj´cia: pogoda, elementy pogody, mapa synoptyczna, stacja meteorologiczna, prognoza krótkoterminowa i d∏ugoterminowa; wyró˝nia elementy (sk∏adniki) pogody i odpowiadajàce im przyrzàdy pomiarowe; analizuje zmiany pogody (w tym zmiany temperatury powietrza i rodzajów opadów) po przejÊciu frontu ciep∏ego i frontu ch∏odnego; wymienia przyk∏ady charakterystycznych oznak lokalnej pogody; wyró˝nia na mapie synoptycznej uk∏ady baryczne, fronty atmosferyczne, rodzaje opadów i wartoÊci temperatur. r wyjaÊnia poj´cia: klimat, procesy klimatyczne, klimat morski i kontynentalny, czynnik klimatotwórczy, diagram klimatyczny (klimatogram); wymienia podstawowe procesy klimatyczne; wyró˝nia czynniki klimatotwórcze; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania czynników klimatotwórczych na temperatur´ powietrza i opady wybranego obszaru; czyta wykresy rozk∏adu temperatur powietrza i opadów dla wybranych miejscowoÊci; porównuje cechy klimatu kontynentalnego i morskiego. r r r r r r r r r r charakteryzuje cele i zadania Âwiatowej Organizacji Meteorologicznej; analizuje map´ synoptycznà wybranego regionu; na podstawie mapy synoptycznej prognozuje pogod´ na najbli˝sze dni (sporzàdza krótkoterminowà prognoz´). analizuje wp∏yw poszczególnych czynników klimatotwórczych na cechy klimatu; charakteryzuje wp∏yw czynników klimatotwórczych na klimat wybranych regionów Êwiata; wykazuje zwiàzek pomi´dzy dzia∏alnoÊcià cz∏owieka a klimatem lokalnym (miejscowym); analizuje wp∏yw gospodarczej dzia∏alnoÊci cz∏owieka na warunki klimatyczne. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 20 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 8. Klimaty kuli ziemskiej r r r r r r IV. HYDROSFERA 1. Zasoby i krà˝enie wody w przyrodzie r r r r 20 r 2. W∏aÊciwoÊci i ruchy wody w morzach i oceanach r r r r r r r 3. Wody powierzchniowe programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: typ klimatu, strefa klimatyczna, klimat strefowy, klimat astrefowy, klimat lokalny; wymienia i wskazuje na mapie strefy klimatyczne; wyró˝nia kryteria wyodr´bniania stref klimatycznych; wyjaÊnia ró˝nic´ mi´dzy strefà klimatycznà a typem klimatu; wyró˝nia charakterystyczne typy klimatów dla poszczególnych stref; wyró˝nia typy klimatów astrefowych. r wyjaÊnia poj´cia: hydrosfera, bilans wodny, retencja, parowanie, sublimacja, infiltracja; opisuje zasoby wodne Ziemi na podstawie prezentowanych zestawieƒ statystycznych; wymienia podstawowe w∏aÊciwoÊci wody; wyró˝nia g∏ówne elementy obiegu wody w przyrodzie (cyklu hydrologicznego); wyró˝nia wielki i ma∏y obieg wody w Êrodowisku. r wyjaÊnia poj´cia: wszechocean, morze (przybrze˝ne, Êródziemne, mi´dzywyspowe), p∏ywy (odp∏ywy, przyp∏ywy), pràdy, falowanie, zasolenie; wyró˝nia typy mórz i wskazuje na mapie wybrane przyk∏ady; omawia cechy termiczne i chemiczne wody morskiej (zasolenie); wskazuje na mapie przyk∏ady mórz o najwi´kszym i najmniejszym zasoleniu; wyró˝nia rodzaje ruchów wody morskiej i wymienia ich przyczyny; wymienia przyk∏ady oddzia∏ywania ruchów wody morskiej na wybrze˝e; wykorzystujàc map´, opisuje rozmieszczenie ciep∏ych i zimnych pràdów morskich. r wyjaÊnia poj´cia: rzeka g∏ówna, dorzecze, zlewisko, dzia∏ wodny, rzeki okresowe, rzeki epizodyczne, przep∏yw, powódê; r r r r r r r r r r r r r r r analizuje cechy stref klimatycznych; opisuje przyczyny zró˝nicowania klimatycznego w obr´bie poszczególnych stref klimatycznych; charakteryzuje strefy klimatyczne i wybrane typy klimatów na podstawie klimatogramów oraz wskazuje je na mapie; charakteryzuje wybrane typy klimatów astrefowych i wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania. analizuje wielkoÊç zasobów wodnych i proporcje mi´dzy udzia∏em wód s∏odkich i wód s∏onych wyst´pujàcych na Ziemi; ocenia konsekwencje spo∏eczno-gospodarcze i polityczne ograniczonego dost´pu do zasobów s∏odkiej wody; opisuje wielki i ma∏y obieg wody w Êrodowisku; ocenia rol´ retencji dla w∏aÊciwego gospodarowania zasobami wody s∏odkiej. wyjaÊnia poj´cia: p∏ywy syzygijne, p∏ywy kwadraturowe, tsunami; opisuje zmiany temperatury wód oceanicznych wraz z g∏´bokoÊcià w ró˝nych szerokoÊciach geograficznych; wyjaÊnia zale˝noÊç mi´dzy zró˝nicowaniem termicznym i zasoleniem a po∏o˝eniem geograficznym mórz i oceanów; charakteryzuje proces falowania wywo∏any ruchami p∏yt litosfery; pos∏ugujàc si´ schematem (rysunkiem), wyjaÊnia ró˝nice mi´dzy wielkoÊcià p∏ywów syzygijnych i kwadraturowych; opisuje model krà˝enia pràdów morskich na Ziemi; opisuje proces upwellingu i downwellingu; analizuje zale˝noÊç mi´dzy temperaturà pràdów morskich a bogactwem ∏owisk morskich i oceanicznych. wyjaÊnia poj´cie: ustrój rzeki; opisuje typy ustrojów rzecznych i wskazuje ich przyk∏ady na mapie; plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 21 r r r r 4. Wody podziemne i êród∏a r r r r r r 5. Lodowce r 21 r r r wymienia typy rzek wyró˝nione ze wzgl´du na ciàg∏oÊç zasilania; wyró˝nia rodzaje ustrojów (prosty i z∏o˝ony) i wymienia nazwy rzek jako ich przyk∏ady; wyró˝nia kryteria klasyfikacji jezior; wymienia podstawowe typy genetyczne jezior i wskazuje ich przyk∏ady na mapie. r wyjaÊnia poj´cia: wody wg∏´bne, wody g∏´binowe, wody artezyjskie i subartezyjskie, wody mineralne, êród∏o, cieplice; opisuje w∏aÊciwoÊci chemiczne wód podziemnych; klasyfikuje wody podziemne; rysuje schemat i wyjaÊnia zasad´ dzia∏ania studni artezyjskiej; wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary wyst´powania wód artezyjskich; wyró˝nia i przedstawia za pomocà rysunku typy êróde∏. r wyjaÊnia poj´cia: lodowiec górski, làdolód, granica wieloletniego Êniegu, pole firnowe, j´zor lodowcowy, wieloletnia zmarzlina; wyró˝nia i opisuje warunki klimatyczne i orograficzne niezb´dne do powstawania lodowców górskich i làdolodów; wymienia podstawowe typy lodowców i wskazuje na mapie przyk∏adowe obszary ich wyst´powania; wskazuje na mapie obszary wyst´powania wieloletniej zmarzliny. r r r r r r r r r r r r r V. WEWN¢TRZNE PROCESY KSZTA¸TUJÑCE LITOSFER¢ 1. Budowa wn´trza Ziemi r r r 2. Dzieje Ziemi r wyjaÊnia poj´cia: skorupa ziemska, skorupa kontynentalna, skorupa oceaniczna, p∏aszcz ziemski, jàdro Ziemi, stopieƒ geotermiczny; wymienia bezpoÊrednie i poÊrednie metody badania wn´trza Ziemi; wyró˝nia i nazywa warstwy budujàce wn´trze Ziemi, uwzgl´dniajàc zmiany ich sk∏adu chemicznego i w∏aÊciwoÊci fizycznych. r wyjaÊnia poj´cia: geologia historyczna, tabela stratygraficzna, orogeneza (kaledoƒska, hercyƒska, alpejska), ewolucja; r r r r r na podstawie klimatogramów i wykresów stanów wód okreÊla typ ustroju rzecznego; opisuje etapy zanikania jezior; opisuje przyczyny powstawania obszarów podmok∏ych i wskazuje na mapie Êwiata miejsca ich wyst´powania. wyjaÊnia poj´cia: strefa aeracji, infiltracja, strefa saturacji, okno hydrogeologiczne; wyró˝nia typy wód mineralnych i podaje ich cechy chemiczne; formu∏uje zale˝noÊç wyst´powania wód poziemnych od budowy geologicznej; porównuje cechy termiczne i chemiczne poszczególnych typów wód podziemnych; ocenia znaczenie wyst´powania basenów i studni artezyjskich dla gospodarki wybranych paƒstw Êwiata. wyjaÊnia poj´cie: lodowiec szelfowy, opisuje etapy przekszta∏cania Êniegu w lód; formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy przebiegiem granicy wieloletniego Êniegu a rozmieszczeniem lodowców na Êwiecie; charakteryzuje i porównuje typy lodowców: alpejskiego, himalajskiego, norweskiego i piedmontowego; wyjaÊnia sposób powstania lodowców szelfowych i wskazuje na mapie zasi´g ich wyst´powania; analizuje konsekwencje przyspieszonego tempa topnienia lodowców dla Êrodowiska przyrodniczego i cz∏owieka; opisuje utrudnienia w gospodarowaniu przestrzenià na obszarach pokrytych wieloletnià zmarzlinà. wyjaÊnia poj´cia: kraton, astenosfera, magnetosfera, strefa nieciàg∏oÊci; porównuje zasi´g i sk∏ad chemiczny skorupy kontynentalnej i skorupy oceanicznej; charakteryzuje cechy poszczególnych warstw budujàcych wn´trze Ziemi z uwzgl´dnieniem stref nieciàg∏oÊci; analizuje znaczenie magnetosfery dla ˝ycia Ziemi. wyjaÊnia poj´cia: Pangea, Gondwana, Laurazja; opisuje czynniki decydujàce o ustalaniu granic er; plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 22 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: r r r 3. Sk∏adniki litosfery r r r 4. Z∏o˝a surowców mineralnych r 22 r r 5. Teoria tektoniki p∏yt litosfery programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r r r r Uczeƒ: wyró˝nia ery i okresy dziejów Ziemi; wymienia i sytuuje orogenezy w historii Ziemi, wymienia przyk∏ady pasm górskich powsta∏ych w kolejnych okresach fa∏dowaƒ; wymienia g∏ówne etapy ewolucji ˝ycia na Ziemi. r wyjaÊnia poj´cia: minera∏, ska∏a, ska∏y magmowe, osadowe, metamorficzne (przeobra˝one); wymienia cechy minera∏ów oraz przyk∏ady minera∏ów ska∏otwórczych; wyró˝nia typy ska∏ (zgodnie z kryterium genetycznym) i podaje ich przyk∏ady. r wyjaÊnia poj´cia: surowiec mineralny, wysad solny, ˝y∏y, gniazda, ruda; grupuje surowce ze wzgl´du na znaczenie gospodarcze i wymienia ich przyk∏ady; opisuje zastosowanie wybranych surowców mineralnych w gospodarce. r wyjaÊnia poj´cia: dryf kontynentów, p∏yty litosfery (kontynentalna, oceaniczna), pràdy konwekcyjne, strefa subdukcji, strefa ryftu, strefa kolizji; wymienia g∏ówne za∏o˝enia teorii dryfu kontynentów; przedstawia ró˝nice mi´dzy p∏ytà kontynentalnà i oceanicznà; wyjaÊnia mechanizm ruchu p∏yt litosfery (tektonika p∏yt litosfery); wyró˝nia na schemacie (rysunku) strefy ryftów, subdukcji i kolizji; wskazuje na mapie tektonicznej Êwiata p∏yty litosfery, grzbiety Êródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów; wyró˝nia formy powierzchni wyst´pujàce w poszczególnych typach kraw´dzi p∏yt litosfery; wymienia zjawiska towarzyszàce poszczególnym typom kraw´dzi p∏yt litosfery. r r r r r r r r r r r analizuje konsekwencje wynikajàce ze zmiany po∏o˝enia kontynentów w kolejnych okresach dziejów Ziemi; sytuuje w tabeli stratygraficznej pojawienie si´ g∏ównych gromad zwierzàt i roÊlin – analizuje ewolucj´ ˝ycia na Ziemi. opisuje skal´ Mohsa i jej znaczenie; klasyfikuje i opisuje ska∏y w obr´bie poszczególnych typów genetycznych; rozpoznaje i podaje nazwy wybranych okazów ska∏; opisuje proces powstawania ska∏ okruchowych. opisuje genez´ wysadów solnych; na podstawie schematu (rysunku) opisuje etapy powstawania z∏ó˝ ropy naftowej i wybranych rud metali; opisuje i ocenia dzia∏ania podejmowane przez cz∏owieka, s∏u˝àce racjonalnemu gospodarowaniu zasobami z∏ó˝ mineralnych. formu∏uje g∏ówne za∏o˝enia teorii tektoniki p∏yt litosfery; opisuje mechanizm dzia∏ania pràdów konwekcyjnych; opisuje procesy tektoniczne zachodzàce w strefie ryftu, subdukcji i kolizji; wskazuje na mapie fizycznej Êwiata p∏yty litosfery, grzbiety Êródoceaniczne, strefy subdukcji i ryftów; analizuje przyczyny powstania tzw. pacyficznego pierÊcienia ognia. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 23 6. Zjawiska plutoniczne i wulkaniczne r r r r r r r r 7. Trz´sienia ziemi r r r r 23 r 8. Pionowe ruchy litosfery r r r r 9. Mapa i przekrój geologiczny jako êród∏a wiedzy o budowie geologicznej Ziemi r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: plutonizm, intruzja magmowa, wulkan, wulkanizm, lawa, magma, krater, materia∏ piroklastyczny, stratowulkan; opisuje proces plutonizmu; wymienia elementy budowy wulkanu; wymienia produkty erupcji wulkanicznych; wyró˝nia typy wulkanów ze wzgl´du na przebieg erupcji wulkanicznej; wskazuje na mapie Êwiata przyk∏ady obszarów wulkanicznych; wskazuje na mapie wybrane wulkany na poszczególnych kontynentach; podaje przyk∏ady negatywnych i pozytywnych skutków zjawisk wulkanicznych. r wyjaÊnia poj´cia: trz´sienie ziemi, hipocentrum, epicentrum, sejsmograf, obszary sejsmiczne, pensejsmiczne, asejsmiczne; wymienia przyczyny trz´sieƒ ziemi; klasyfikuje trz´sienia ziemi ze wzgl´du na ich genez´; wskazuje na mapie Êwiata wybrane obszary sejsmiczne, pansejsmiczne i asejsmiczne; wymienia negatywne skutki trz´sieƒ ziemi. r wyjaÊnia poj´cia: transgresja morza, regresja morza, izostazja, ruchy epejrogeniczne; wyjaÊnia zjawisko i przyczyny ruchów epejrogenicznych; wyró˝nia przyczyny ruchów izostatycznych; wskazuje na mapie Êwiata obszary wyst´powania ruchów epejrogenicznych i izostatycznych. r wyjaÊnia poj´cia: platforma, p∏aszczowina, monoklina, niecka, p∏yta, pasmo fa∏dowe, zràb tektoniczny, rów tektoniczny, przekrój tektoniczny; opisuje na podstawie przekroju geologicznego budow´ platformy geologicznej; wyró˝nia etapy powstawania pasma fa∏dowego; opisuje na podstawie przekroju geologicznego zràb i rów tektoniczny; wymienia ró˝nice mi´dzy górami fa∏dowymi i zr´bowymi; wyró˝nia podstawowe elementy interpretacji przekroju geologicznego. r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: batolit, dajka, lakolit, lopolit, silla, gejzer, ekshalacje; opisuje proces powstawania ró˝norodnych form intruzji magmowych; charakteryzuje poszczególne typy wulkanów; opisuje zjawiska wyst´pujàce na obszarach wulkanicznych; wskazuje na mapie Êwiata rozmieszczenie stref wulkanicznych i wyjaÊnia przyczyny ich wyst´powania; wymienia przyk∏ady wielkich erupcji na Êwiecie. wskazuje na mapie Êwiata obszary trz´sieƒ ziemi i formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy ich wyst´powaniem a wiekiem geologicznym obszaru, przebiegiem p∏yt litosfery i wyst´powaniem zjawisk wulkanicznych; opisuje dzia∏ania prowadzàce do zmniejszenia liczby ofiar i strat materialnych. porównuje ruchy izostatyczne i epejrogeniczne; analizuje konsekwencje (negatywne i pozytywne) ruchów izostatycznych i epejrogenicznych dla ˝ycia i dzia∏alnoÊci cz∏owieka. wyjaÊnia poj´cia: p∏aszczowina, kaledonidy, hercynidy, alpidy; porównuje budow´ geologicznà platformy starej i m∏odej; charakteryzuje budow´ geologicznà tarczy, monokliny, niecki i p∏yty; analizuje genez´ gór fa∏dowych w Êwietle teorii tektoniki p∏yt; interpretuje budow´ geologicznà obszaru na podstawie dowolnego przekroju geologicznego. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 24 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 10. Zwiàzki mi´dzy budowà geologicznà a ukszta∏towaniem powierzchni terenu r r r VI. ZEWN¢TRZNE PROCESY KSZTA¸TUJÑCE LITOSFER¢ 1. Wietrzenie i jego zale˝noÊç od klimatu programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r 24 r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: krzywa hipsograficzna, góry, wy˝yny, niziny, wysokoÊç wzgl´dna, wysokoÊç bezwzgl´dna, szelf, grzbiet, basen i rów oceaniczny; opisuje cechy form ukszta∏towania powierzchni làdów i den oceanicznych; wskazuje na mapie i nazywa wybrane formy ukszta∏towania powierzchni poszczególnych kontynentów. r wyjaÊnia poj´cia: wietrzenie, zwietrzelina, wietrzenie fizyczne (rozpad blokowy, rozpad ziarnisty), chemiczne i biologiczne; wymienia czynniki odpowiedzialne za przebieg procesów wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego; wyró˝nia produkty wietrzenia; okreÊla rol´ procesu wietrzenia dla procesów rzeêbotwórczych i glebotwórczych; przyporzàdkowuje dominujàcy typ wietrzenia strefom klimatycznym. r r r r r r r r r r 2. Zjawiska krasowe r r r r 3. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wód opadowych i p∏ynàcych r r r wyjaÊnia poj´cia: kras powierzchniowy, kras podziemny, jaskinia, stalaktyty, stalagmity, stalagnaty; wyró˝nia formy krasu powierzchniowego: ˝∏obki, ˝ebra, lejki, uwa∏y, polja, ostaƒce, doliny i jary krasowe; wyró˝nia formy krasu podziemnego: ponory, jaskinie, wàwozy, wywierzyska; wskazuje na mapie obszary wyst´powania rzeêby krasowej. r wyjaÊnia poj´cia: erozja rzeczna, erozja denna, erozja wsteczna, erozja boczna, starorzecze, delta, terasy rzeczne, akumulacja rzeczna; wymienia formy rzeêby, które powsta∏y w wyniku niszczàcej i budujàcej dzia∏alnoÊci rzeki; nazywa i zaznacza na rysunku elementy budowy doliny rzecznej: koryto rzeki, ∏o˝ysko, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa; r r r r r wyjaÊnia poj´cie: inwersja rzeêby; analizuje zwiàzki mi´dzy budowà geologicznà a ukszta∏towaniem powierzchni na przyk∏adzie wybranego kontynentu; opisuje zjawisko inwersji rzeêby; ocenia formy ukszta∏towania powierzchni làdów ze wzgl´du na ich przydatnoÊç gospodarczà i rol´ w procesach osadniczych. wyjaÊnia poj´cia: rozpad ziarnisty, rozpad blokowy; charakteryzuje podstawowe rodzaje wietrzenia: fizycznego, chemicznego i biologicznego; opisuje proces rozpadu ziarnistego, rozpadu blokowego, ∏uszczenia si´ ska∏, wietrzenia solnego i wietrzenia ska∏ ilastych; wyjaÊnia proces powstawania go∏oborzy; wyró˝nia rodzaje wietrzenia chemicznego; podaje przyk∏ady ska∏, które podlegajà intensywnemu wietrzeniu chemicznemu; formu∏uje zale˝noÊci mi´dzy dominujàcym typem wietrzenia i strefà klimatycznà, w której on wyst´puje. rozpoznaje na rysunku lub fotografii i opisuje formy krasu powierzchniowego i podziemnego; wyjaÊnia genez´ i opisuje szat´ naciekowà jaskiƒ; opisuje przyk∏ady pozytywnego i negatywnego znaczenia rzeêby krasowej dla dzia∏alnoÊci cz∏owieka. wyjaÊnia poj´cia: estuarium, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa, prze∏om; opisuje dzia∏alnoÊç rzeêbotwórczà wód opadowych i ocenia ich wp∏yw na erozj´ gleb, ze szczególnym uwzgl´dnieniem obszarów lessowych; przedstawia za pomocà schematu przekrój poprzeczny doliny rzecznej w biegu górnym, Êrodkowym i dolnym; plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 25 r r r wymienia rodzaje ujÊç rzecznych oraz przyczyny ich tworzenia i rozwoju; rozró˝nia rodzaje erozji rzecznej i wymienia cz´Êci doliny, w których dominujà; podaje przyk∏ady dzia∏aƒ ograniczajàcych proces erozji gleb. r r r r 4. Grawitacyjne ruchy masowe. Denudacja r r r r r 5. Rzeêbotwórcza dzia∏alnoÊç lodowców r r 25 r r r 6. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wiatru r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: denudacja, grawitacyjne ruchy masowe, odpadanie, obrywanie, osuwanie, spe∏zywanie; wyjaÊnia proces denudacji; wymienia przyczyny powstawania ruchów masowych; wyró˝nia podstawowe rodzaje ruchów masowych; opisuje skutki grawitacyjnych ruchów masowych. r wyjaÊnia poj´cia: erozja lodowcowa, kot∏y polodowcowe, baraƒce, doliny U-kszta∏tne, doliny zawieszone, morena, glina morenowa, sandr, pradolina, jeziora polodowcowe, g∏azy narzutowe; wyró˝nia podstawowe formy powsta∏e w wyniku dzia∏alnoÊci lodowców; dokonuje podzia∏u form rzeêby polodowcowej na formy erozyjne i akumulacyjne; wyró˝nia formy powstajàce w wyniku niszczàcej i budujàcej dzia∏alnoÊci wód roztopowych; wyró˝nia podstawowe rodzaje moren. r wyjaÊnia poj´cia: wydma, wydma paraboliczna, erozja eoliczna (deflacja, korazja), grzyby skalne; wymienia czynniki wp∏ywajàce na intensywnoÊç oddzia∏ywania wiatru; wymienia obszary, na których rzeêbotwórcza dzia∏alnoÊç wiatru jest najbardziej intensywna; wyró˝nia rodzaje erozji eolicznej: deflacj´ i korazj´ oraz formy powsta∏e w wyniku tych procesów; wymienia formy powstajàce w wyniku budujàcej dzia∏alnoÊci wiatru; opisuje genez´ pokryw lessowych, wskazuje ich przyk∏ady na mapie; wymienia dzia∏ania cz∏owieka wzmagajàce aktywnoÊç rzeêbotwórczà wiatru. r r r r r r r r r r r r formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy wielkoÊcià i iloÊcià niesionego przez rzek´ materia∏u a spadkiem rzeki i iloÊcià niesionej wody; charakteryzuje proces powstawania wodospadu, meandrów i starorzeczy; ocenia znaczenie obszarów delt rzecznych dla osadnictwa i dzia∏alnoÊci gospodarczej cz∏owieka; opisuje przyk∏ady wykorzystania odcinków prze∏omowych rzek w gospodarczej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. pos∏ugujàc si´ rysunkami (schematami), opisuje grawitacyjne ruchy masowe: odpadanie, obrywanie, osuwanie, spe∏zywanie; porównuje przyczyny, szybkoÊç procesu i skutki poszczególnych rodzajów ruchów masowych; wymienia przyk∏ady dzia∏alnoÊci cz∏owieka przyczyniajàce si´ do os∏abienia lub nasilenia ruchów masowych. wyjaÊnia poj´cia: egzaracja, muton; wyjaÊnia przyczyny tworzenia ró˝nych typów moren; charakteryzuje formy fluwioglacjalne i glacjalne oraz proces ich tworzenia; porównuje budow´ geologicznà form fluwioglacjalnych i glacjalnych na przyk∏adzie pagórków moren czo∏owych i kemów; opisuje formy u˝ytkowania przez cz∏owieka obszarów o rzeêbie polodowcowej. wyjaÊnia poj´cia: nisza korazyjna, nisza deflacyjna, bruk deflacyjny, graniak wiatrowy; charakteryzuje cechy i wskazuje na mapie obszary, na których zachodzi intensywna dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza wiatru; wyró˝nia etapy rzeêbotwórczej pracy wiatru; opisuje proces powstawania grzybów skalnych; porównuje (np. za pomocà rysunku) wydm´ parabolicznà i barchan; analizuje przyk∏ady dzia∏aƒ cz∏owieka wzmagajàcych rzeêbotwórczà dzia∏alnoÊç wiatru i konsekwencje tego procesu dla Êrodowiska. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 26 WYMAGANIA DZIA¸ TEMAT Uczeƒ: 7. Dzia∏alnoÊç rzeêbotwórcza fal morskich. Typy wybrze˝y r r r r r r r 26 VII. ZRÓ˚NICOWANIE 1. Procesy glebotwórcze GLEB I BIOSFERY NA ZIEMI r r r r r r 2. Zró˝nicowanie gleb na kuli ziemskiej programowe ponadpodstawowe programowe podstawowe r r r r r Uczeƒ: wyjaÊnia poj´cia: abrazja, nisza abrazyjna, klif, wydma, pla˝a, mierzeja, rafa koralowa, atol; wymienia czynniki bioràce udzia∏ w kszta∏towaniu rzeêby wybrze˝y morskich; wyró˝nia typy wybrze˝y niskich i wysokich; wymienia formy utworzone w wyniku dzia∏ania fal morskich na wybrze˝u niskim; wymienia formy utworzone w wyniku dzia∏ania fal morskich na wybrze˝u wysokim; wymienia przyk∏ady dzia∏aƒ cz∏owieka, które mogà ograniczyç niszczenie klifów; opisuje proces powstawania raf koralowych. r wyjaÊnia poj´cia: gleba, proces glebotwórczy, profil glebowy, poziom glebowy, Êció∏ka, próchnica, poziom wymywania, poziom wmywania, ska∏a macierzysta, typ gleby; wymienia etapy procesu glebotwórczego; wyró˝nia g∏ówne poziomy glebowe (profil glebowy); wymienia czynniki glebotwórcze; wykazuje zale˝noÊç mi´dzy przebiegiem procesu glebotwórczego, klimatem i szatà roÊlinnà a kszta∏towaniem profilu gleby; wyjaÊnia przyczyny erozji gleb i negatywne konsekwencje tego procesu dla gospodarczej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. r wyjaÊnia poj´cia: gleby strefowe (tundrowe, bielicowe, p∏owe, czarnoziemy, kasztanowe, ˝ó∏toziemy i czerwonoziemy, pustynne, cynamonowe), gleby astrefowe (aluwialne, r´dziny, czarne ziemie), ˝yznoÊç gleby, urodzajnoÊç gleby; wyró˝nia typy gleb strefowych i astrefowych (Êródstrefowych); podaje przyk∏ady gleb niestrefowych; wskazuje na mapie Êwiata przyk∏adowe obszary wyst´powania g∏ównych typów gleb; wymienia przyk∏ady gleb o najwi´kszej i najmniejszej ˝yznoÊci. r r r r r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna, wa∏ burzowy, ∏awica, wybrze˝a: limanowe, fiordowe, szkierowe, dalmatyƒskie, riasowe; charakteryzuje typy wybrze˝y morskich i wskazuje ich przyk∏ady na mapie Êwiata; analizuje zale˝noÊci zachodzàce mi´dzy rozmieszczeniem ludnoÊci i jego dzia∏alnoÊcià gospodarczà a typem wybrze˝a; opisuje proces rozwoju atolu. wyjaÊnia poj´cia: poziom eluwialny, poziom iluwialny; omawia czynniki glebotwórcze, z uwzgl´dnieniem czynników abiotycznych i biotycznych; charakteryzuje na podstawie schematu przebieg etapów procesu glebotwórczego; charakteryzuje g∏ówne procesy glebotwórcze; formu∏uje zale˝noÊç zachodzàcà mi´dzy klimatem i szatà roÊlinnà a kszta∏towaniem profilu glebowego; analizuje wp∏yw niszczenia naturalnej szaty roÊlinnej na proces hamowania procesów glebotwórczych i erozji gleby. wyjaÊnia poj´cia: gleby marz∏ociowe, gleby ferralitowe; wyjaÊnia procesy glejowe; charakteryzuje g∏ówne typy gleb strefowych i astrefowych; wskazuje na mapie i omawia rozmieszczenie g∏ównych typów gleb; formu∏uje zale˝noÊç mi´dzy klimatem i naturalnà szatà roÊlinnà a typem gleby; wykazuje zwiàzek pomi´dzy wyst´powaniem ˝yznych gleb a obszarami rolniczymi i g´stoÊcià zaludnienia. plan wynikowy_rozszerz 25-02-07 17:04 Page 27 3. Zró˝nicowanie biosfery na kuli ziemskiej r r r r r r 4. Powiàzania mi´dzy elementami Êrodowiska geograficznego r r r 27 5. Ârodowisko przyrodnicze a dzia∏alnoÊç cz∏owieka r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: formacja roÊlinna (wiecznie zielony las równikowy, las monsunowy, sawanna, pustynia i pó∏pustynia, makia, las liÊciasty, step, tajga, tundra), pi´trowoÊç roÊlinna, królestwo zoogeograficzne, endemit, epifit; wyró˝nia g∏ówne formacje roÊlinne i wskazuje je na mapie Êwiata; wymienia czynniki decydujàce o zró˝nicowaniu roÊlinnoÊci zwiàzanym z wysokoÊcià nad poziomem morza; wymienia przyczyny zró˝nicowania Êwiata zwierzàt na poszczególnych kontynentach; wyró˝nia królestwa zoogeograficzne i wskazuje ich zasi´g na mapie Êwiata; wymienia przyczyny zró˝nicowania warunków ˝ycia w obr´bie mórz i oceanów. r wykazuje symetrycznoÊç stref klimatyczno-roÊlinno-glebowych wzgl´dem równika; przedstawia powiàzania mi´dzy elementami Êrodowiska: klimatem, szatà roÊlinnà i typem gleby; wyró˝nia strefy klimatyczno-roÊlinno-glebowe na Ziemi i wskazuje na mapie obszary ich wyst´powania. r wyjaÊnia poj´cia: antropopresja, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, kwaÊne deszcze, smog, lej depresyjny, eutrofizacja; opisuje przyk∏ady zmian w Êrodowisku naturalnym wywo∏ane dzia∏alnoÊcià cz∏owieka; na podstawie schematu opisuje przyczyny i skutki efektu cieplarnianego; wyjaÊnia przyczyny eutrofizacji wód jezior i mórz; wymienia przyczyny zanikania warstwy ozonowej; wyró˝nia zmiany w litosferze wywo∏ane dzia∏alnoÊcià cz∏owieka; wymienia zasady zrównowa˝onego rozwoju. r r r r r r r r r r wyjaÊnia poj´cia: sukulent, roÊliny efemeryczne, kserofity, las borealny, pi´tro niwalne, subniwalne, alpejskie, subalpejskie, litoral, pelagial, abisal; charakteryzuje cechy rozmieszczenia formacji roÊlinnych na Êwiecie; formu∏uje zale˝noÊç wyst´pujàcà mi´dzy zasi´giem formacji roÊlinnych a granicami stref klimatycznych i pi´ter klimatycznych w górach; wykazuje zwiàzek pomi´dzy cechami roÊlinnoÊci a warunkami Êrodowiska naturalnego; charakteryzuje krainy geograficzne, wymieniajàc wybrane gatunki zwierzàt; opisuje cechy Êrodowisk: litoralu, pelagialu, abisalu, wskazujàc dominujàce w nich gromady roÊlin i zwierzàt. charakteryzuje strefy klimatyczno-roÊlinno-glebowe na Ziemi, analizuje ich rozmieszczenie na kuli ziemskiej; ocenia nadrz´dnà rol´ klimatu w tworzeniu strefowego zró˝nicowania krajobrazu; analizuje zwiàzki i zale˝noÊci przyczynowo-skutkowe w ró˝nych strefach klimatycznych. analizuje przyczyny decydujàce o zró˝nicowaniu udzia∏u obszarów chronionych w powierzchni wybranych krajów Êwiata; opisuje przyk∏ady zmian w Êrodowisku naturalnym w∏asnego regionu wywo∏ane dzia∏alnoÊcià cz∏owieka; proponuje dzia∏ania prowadzàce do poprawy stanu Êrodowiska przyrodniczego na Êwiecie.
