4. Powstanie Polskiej Warmii

Polska Warmia
Polnisches Ermland
Wspomnienia o zapomnianym ludzie
4. Powstanie Polskiej Warmii
Trwający ponad sto lat czas ciągłych wojen, począwszy od bitwy pod Grunwaldem w
1410 r., a kończąc na hołdzie pruskim w 1525 r. spowodował duŜe spustoszenia w
Prusach. W szczególności nader cierpiała i straciła blisko połowę swojej ludności
Warmia. Doszło przez to do przewrotów demograficznych, które zasadniczo zmieniły
etniczne i językowe stosunki w Prusach.
Najbardziej wyraźnym zjawiskiem był szybki zanik Prusów, którzy stanowili jeszcze w
XV wieku w wielu częściach kraju większość ludności. Synody warmińskie z 1449 i
1497 r. wyraźnie podkreślały potrzebę głoszenia kazań w języku pruskim, a biskupi
utrzymywali w Lidzbarku Warmińskim specjalną szkolę, w której kształcono pruskich
chłopców na duchownych i urzędników. W protestanckim księstwie ukazały się nawet
w latach 1545 i 1561 luterańskie katechizmy po prusku, które stanowiły jednak, obok
wydanego juŜ w 1300 r. tematycznie ograniczonego niemiecko-pruskiego słownika,
jedyne pisemne świadectwa tego języka. Szkołę w Lidzbarku Warmińskim zamknięto
na początku XVI wieku, synod warmiński z 1565 r. juŜ nie wymieniał Prusów i w 1684
r. kronikarz Hartknoch pisał: Nie pozostała ani jedna wioska..., tylko tu i ówdzie kilka
starych osób, które rozumieją stary język.
Ok. 1700 r. język pruski ostatecznie wymarł, jednak nie zupełnie bez śladów.
Prusowie bowiem nie zginęli fizycznie, lecz tylko porzucili swoją toŜsamość i język,
asymilując się do innej kultury. Takie procesy jednak nigdy nie przebiegają tylko
jednostronnie, dlatego pozostałości pruskich słów i pojęć przetrwały, w szczególności
w postaci nazwisk, nazw miejscowości i toponimów. Jednak ich pochodzenie często
jest trudne do rozpoznania, poniewaŜ Prusowie nie mieli pisma, co zmuszało
chrześcijańskich kronikarzy do spisywania słów ze słuchu, często w postaci
zniekształconej i dopasowanej do języka niemieckiego. Na przykład brzmiące bardzo
po niemiecku nazwy warmińskich miast Braunsberg (dosł. „góra brunatna”, dzisiaj
Braniewo) i Mehlsack (dosł. „worek mąki”, dzisiaj PienięŜno) wywodzą się z pruskich
słów Brusebergue = obóz Prusów i Malcekuke = krzaki podziemnych duchów
(wydaje się, Ŝe na ostatnim miejscu znajdowało się dawne sanktuarium). Tak samo
Guttstatt nie znaczy „Dobre Miasto” (rozpowszechniana przez długi czas pomyłka,
którą przejęto jeszcze po 1945 r. przy tworzeniu urzędowej, polskiej nazwy miasta
poprzez dosłowne tłumaczenie niemieckiej) ani „Gotenstadt” = miasto Gotów (choć
moŜliwe, Ŝe przed wędrówką ludów rzeczywiście Gotowie stanowili część miejscowej
ludności), lecz wywodzi się z pruskiego słowa o znaczeniu „zarośla”. Jeszcze dziś na
Mazurach i Polskiej Warmii pruskie nazwy miejscowości są szeroko
rozprzestrzenione.
Podczas gdy na północy i w środkowych częściach kraju niemczyzna zasymilowała
kulturę pruską, na południu podzieliła jej los. Tutaj Prusy graniczyły z Mazowszem,
owym po testamencie Bolesława Krzywoustego w 1138 r. samodzielnym polskim
księstwem, którego władca ściągnął w 1225 r. Zakon KrzyŜacki do Prus ( Wczesne
państwo polskie). Od dawnych czasów Mazowszanie brali udział w kolonizacji kraju,
początkowo jednak w niewielkiej liczbie w porównaniu z Prusami i Niemcami. Od ok.
1350 r. natomiast, kiedy Zakon właśnie zaczął zasiedlać puszczę galindzką, napływ
Niemców zdecydowanie zmniejszył się. Tym bardziej po bitwie pod Grunwaldem i
4. Powstanie Polskiej Warmii / strona 1 z 3
Polska Warmia
Polnisches Ermland
stratach ludnościowych następnych lat wojennych Zakon, aby zapewnić dalszą
rozbudowę kraju, nie miał innego wyboru jak wykorzystywać potencjał ludnościowy
południowego sąsiada.
Niezwykłym silnym elementem społeczeństwa mazowieckiego była drobna szlachta
(szlachta zaściankowa), często nie będąca bardziej zamoŜna niŜ bogaci chłopi lub
nawet zuboŜała, ale posiadająca, co najmniej teoretycznie, wszelkie przywileje
szlacheckie, tak jak prawa głosu w sejmach, sądzenia, sprawowania urzędów i
prowadzenia herbu rodowego. Dynamiczna i ruchliwa ta warstwa społeczna była
napędzającym elementem ruchu emigracyjnego do Prus, gdzie moŜna było tanio
nabywać grunt i spodziewać się nowych perspektyw Ŝycia. Na zachodzie kraju brali
udział w kolonizacji oprócz Mazowszan takŜe Polacy z Ziemi Chełmińskiej, co moŜna
wywnioskować ze specyfiki gwary warmińskiej.
Pierwszy dokument polskiego zasadźcy na południowej Warmii pochodzi z 1426 r.
Wdowie po Polaku o imieniu Jan powierzono wraz z synami Filipem i Bartłomiejem
ponowne zasiedlenie opustoszałej wsi Ridbach (Rzeck) koło Biskupca. Od 1432 r.
pewien duchowny z mazowieckiej diecezji Płock słuŜył jako notariusz u kapituły,
prawdopodobnie w celu prowadzenia negocjacji z nowymi osadnikami, których
językiem duchowni warmińscy nie władali. Jeszcze synody z 1449 i 1497 r. nie
wymieniały jednak Polaków, lecz tylko pruskich i niemieckich wiernych. Na podstawie
zapisów urzędowych kapituły moŜna wnioskować, Ŝe na przełomie XV i XVI wieku
udział polskojęzycznych mieszkańców wsi na południowej Warmii wynosił ok. 12% i
wzrósł do 29% w ciągu następnych 25 lat. Kiedy po hołdzie pruskim wreszcie nastał
pokój i moŜna było zacząć odbudowę kraju, głównym jej motorem stali się zarówno
na południu Księstwa, jak i Biskupstwa polscy osadnicy. Nie tylko doszło przy tym do
ponownego zasiedlenia opustoszałych wsi, lecz takŜe do załoŜenia wielu nowych.
MoŜna to rozpoznać po występowaniu od połowy XVI wieku licznych słowiańskich
nazw miejscowości. Kiedy po wygaśnięciu panującej dynastii Mazowsze po
stuleciach niepodległości przyłączono w 1526 r. ponownie do Polski, gdzie w parę lat
potem rozpoczęła się kontrreformacja kościoła katolickiego, w Księstwie odnotowano
dodatkowo duŜy napływ polskojęzycznych politycznych i wyznaniowych uchodźców.
W ten sposób w ciągu następnych dziesięcioleci na południu Księstwa i Biskupstwa
nie tylko pruska, lecz takŜe niemiecka ludność została zasymilowana przez
imigrantów. W miastach zorganizował się przy tym sporadycznie aktywny opór
przeciwko postępującej polonizacji. Nie miało to jednak w owych czasach
narodowościowych, lecz ekonomiczne powody. Obawiając się konkurencji i utraty
przywilejów od dawna zamieszkali rzemieślnicy i handlowcy sprzeciwiali się
wszystkim nowinkom – nowym ideom, technicznemu postępowi i przede wszystkim
wszelkiego rodzaju napływowym ludziom. Znamienne w tym kontekście jest
wydarzenie z Olsztyna w 1523 r., kiedy cech szewców odmówił Polakowi przyjęcia z
powodu jego pochodzenia. śadnego znaczenia nie miały fakty, ani Ŝe mówił on
biegle po niemiecku, spędził swoje lata czeladnicze w Niemczech i był Ŝonaty z
Niemką, ani pustostan wielu warsztatów pociągający juŜ za sobą dotkliwy
niedostatek obuwia. Choć takie zachowanie powodowało, Ŝe niemczyzna niezupełnie
znikła z miast, nie mogło zatrzymać ono dalszego rozpowszechniania się
polszczyzny. JuŜ w 1599 r. proboszcz Olsztyna stwierdził, Ŝe z powodu
nieznajomości języka polskiego, nie potrafi dalej spełniać swoich obowiązków
duszpasterskich.
4. Powstanie Polskiej Warmii / strona 2 z 3
Polska Warmia
Polnisches Ermland
Dynamikę imigracji mazowieckiej załamały dopiero wojny szwedzkie lat 1655-60 (
Od hołdu pruskiego do rozbiorów Polski), w ciągu których duŜe obszary Prus zostały
wyludnione. Utworzyła się wtedy granica językowa, która przebiegała w czasie
swojego najdalszego wysunięcia na północ z Miłomłyna, na północ od Ostródy przez
Jeziorany, Rastembork (dzisiaj Kętrzyn), aŜ do linii Nordenbork (dzisiaj Krylowo) –
Gołdap i której ogólny zarys zachował się aŜ do końca drugiej wojny światowej (
Słowiański obszar językowy w południowych Prusach Wschodnich ok. 1910 r.)
Rozpoczynająca się w połowie XVI wieku kontrreformacja spowodowała wzrastającą
rozbieŜność między katolikami i protestantami, co w południowych Prusach pociągało
za sobą osobliwe zjawisko. Granica wyznaniowa między Księstwem i Biskupstwem
stawała się coraz bardziej wyraźna - Ŝyjący na przestrzeniu niewielu kilometrów
ludzie z tej i tamtej strony granicy dosłownie przestali ze sobą rozmawiać i ich
pierwotnie wspólny język zaczął się róŜnić. Choć z powodu mieszkających na
środkowej i północnej Warmii Niemców, katoliccy, południowi Warmiacy nie mieli
bezpośredniego kontaktu ze zwartym polskim obszarem językowym, więzy
wyznaniowe spowodowały, Ŝe związki językowe nigdy na dobre się nie zerwały – tym
bardziej, Ŝe Biskupstwem rządzili nieprzerwanie od 1551 r. do 1795 r. polscy biskupi.
Język brał tu więc udział w ogólnym rozwoju polszczyzny, chociaŜ wykształciła się
dosyć niezwykła gwara ( Gwara warmińska). Protestancka ludność Księstwa
straciła natomiast wszelkie połączenie z macierzą i jej język zatrzymał się na bardzo
archaicznym poziomie polszczyzny, którą posługiwano się w XVI wieku na
Mazowszu. Kraina jakby zasnęła – zwykli chłopi prawie nigdy nie opuszczali swoich
wsi i teŜ nieliczni intelektualiści mieli niewielki kontakt ze światem zewnętrznym. Ich
większość stanowili teolodzy, którzy studiowali w Królewcu na uniwersytecie
Albertyna (nazwanym na cześć księcia Albrechta von Ansbach-Brandenburg, który
go w 1544 r. załoŜył), gdzie otwarto dla nich w 1708 r. nawet własne Seminarium
Polskie. Językiem wykładowym była łacina i mimo niemieckojęzycznego środowiska
prawdopodobnie niewielu z nich uczyło się niemieckiego. Po studiach wracali jako
księŜa do swoich rodzinnych stron, gdzie posługiwali się znów swoim własnym,
określanym raz jako „polski”, a raz jako „mazowiecki” językiem. Dopiero na początku
XIX wieku przyjęła się dla ludu i zamieszkiwanej przez niego ziemi, wywodząca się z
nazwy ich pierwotnej ojczyzny Mazowsze nazwa – Mazury.
Ciekawym zjawiskiem jest to, Ŝe w niemieckojęzycznych obszarach Prus róŜnice
wyznaniowe nie spowodowały analogicznej separacji językowej. Niemieckie gwary
środkowych i północnych okolic Księstwa i Biskupstwa pozostały jednolite nie
okazując róŜnic wywodzących się z faktu, Ŝe granica kraju stanowiła jednocześnie
granicę konfesji.
Istotne informacje zawarte w tej części wybrano z: H. Schmauch, Besiedlung und Bevölkerung des südlichen Ermlandes,
Prussia 30 (1933)
4. Powstanie Polskiej Warmii / strona 3 z 3