PDFotwiera się w nowym oknie

Sygn. akt VI ACa 654/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2008 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący - Sędzia SA
– Wanda Lasocka
Sędzia SA
– Małgorzata Micorek-Wagner (spr.)
Sędzia SA
– Regina Owczarek-Jędrasik
Protokolant:
– apl. radcowski Magdalena Bujalska
po rozpoznaniu w dniu 7 października 2008 r. w Warszawie
na rozprawie sprawy z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów w Warszawie
przeciwko Uniwersytetowi […] w W.
o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone
na skutek apelacji powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów
z dnia 3 marca 2008 r.
sygn. akt XVII AmC 269/07
1. zmienia zaskarżony wyrok w punkcie 2 nadając mu następującą treść:
uznaje za niedozwolone i zakazuje wykorzystywania następującego
postanowienia zawartego w stosowanym przez Uniwersytet […] w W.
wzorcu umowy, zatytułowanym: Umowa o warunkach odpłatności za studia
na Uniwersytecie […]:
MS/C Wyr.4 Wyrok Sądu odwoławczego
2
§ 4 ust. 4: Uczelnia zastrzega sobie prawo zmiany wysokości ustalonej
opłaty w przypadku zmian w programie studiów albo z powodu
nadzwyczajnych okoliczności, których strony nie przewidywały przy
zawarciu umowy i oddala powództwo w pozostałej części;
2. oddala apelację w pozostałej części;
3. znosi pomiędzy stronami koszty zastępstwa prawnego w instancji
odwoławczej;
4. obciąża Uniwersytet […] kosztami opłaty sądowej od apelacji w kwocie
500 (pięćset) złotych i nakazuje pobranie tej kwoty od Uniwersytetu […]
na rachunek Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie.
UZASADNIENIE
Pozwem z dnia […] września 2007 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji
i Konsumentów wniósł o uznanie za niedozwolone i zakazanie wykorzystywania
treści następujących postanowień zawartych w stosowanym przez Uniwersytet […]
wzorcu umowy zatytułowanym Umowa o warunkach odpłatności za studia w
Uniwersytecie […]:
1. § 3. ust. 31. Student oświadcza, że znany jest mu Statut Uczelni oraz Regulamin
Studiów obowiązujący w Uczelni i jednostce organizacyjnej Uczelni
prowadzącej dany kierunek studiów. Akty te zamieszczone są na stronie www…
- jako wypełniającego dyspozycję art. 3851 oraz 3853 pkt 4 k.c.
2. § 4. ust. 4. Uczelnia zastrzega sobie prawo zmiany wysokości ustalonej opłaty w
przypadku zmian w programie studiów albo z powodu nadzwyczajnych
okoliczności, których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy - jako
wypełniającego dyspozycję art. 3851 oraz 3853 pkt 19 k.c.
3. § 24. W przypadku skreślenia z listy studentów z powodu: niepodjęcia studiów,
rezygnacji ze studiów oraz wydalenia z Uczelni, wniesiona opłata nie podlega
3
zwrotowi. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, np. z przyczyn losowych,
dziekan na wniosek zainteresowanego może zgodnie z uchwałą Senatu Uczelni
podjąć decyzję o zwrocie opłaty - jako wypełniającego dyspozycję art. 3851 oraz
3853 pkt 12 k.c.
Wyrokiem z dnia 3 marca 2008 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd
Ochrony Konkurencji i Konsumentów:
1. uznał za niedozwolone i zakazał wykorzystywania postanowienia zawartego
w § 24 stosowanego przez Uniwersytet […] w W. wzorca umowy
zatytułowanego Umowa o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie
[…], a opisanego w pkt 3 petitum pozwu;
2. w pozostałej części powództwo oddalił;
3. nakazał pobranie od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa kwoty 200 zł,
tytułem części opłaty, od której uiszczenia powód był zwolniony;
4. zniósł pomiędzy stronami koszty zastępstwa procesowego oraz
5. zarządził publikację prawomocnego wyroku w zakresie pkt 1 w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym na koszt pozwanego.
Powyższe orzeczenie poprzedzone zostało następującymi ustaleniami
faktycznymi Sądu Okręgowego:
Uniwersytet […] w W. jest uczelnią publiczną prowadzącą studia wyższe stacjonarne i niestacjonarne. Warunki odpłatności za studia określa umowa
zawierana między uczelnią a studentem, przy zastosowaniu wzorca umowy
zatytułowanego Umowa o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […].
Zgodnie z jego postanowieniami :
1. § 3 ust. 31.
Student oświadcza, że znany jest mu Statut Uczelni oraz
Regulamin Studiów obowiązujący w Uczelni i jednostce organizacyjnej
Uczelni prowadzącej dany kierunek studiów. Akty te zamieszczone są na
stronie www.....
4
2. § 4. ust. 4. Uczelnia zastrzega sobie prawo zmiany wysokości ustalonej
opłaty w przypadku zmian w programie studiów albo z powodu
nadzwyczajnych okoliczności, których strony nie przewidywały przy
zawarciu umowy.
3. § 24. W przypadku skreślenia z listy studentów z powodu: niepodjęcia
studiów, rezygnacji ze studiów oraz wydalenia z Uczelni, wniesiona opłata
nie podlega zwrotowi. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, np.
z przyczyn losowych, dziekan na wniosek zainteresowanego może zgodnie
z uchwałą Senatu Uczelni podjąć decyzję o zwrocie opłaty (bezsporne).
Wzorzec zawierający te postanowienia nie jest indywidualnie uzgadniany ze
studentami Uniwersytetu […], bowiem brak dowodu pozwalającego na obalenie
domniemania wynikającego z art. 3851 § 1 i 4 k.c.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy zważył, co następuje:
Kluczową dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy jest ocena, jaki charakter ma
umowa zawierana przez uczelnię publiczną ze studentem. Możliwe są w tym
przypadku dwie interpretacje:
1. oparta na twierdzeniu, że uczelnie państwowe są tzw. zakładami
publicznymi
(administracyjnymi)
powołanymi
do
realizacji
zadań
publicznych i uprawnionymi do nawiązywania stosunków administracyjnoprawnych. Relacje między uczelnią publiczną a studentami w wielu
obszarach nie są oparte na zasadzie równorzędności stron właściwej dla
stosunków cywilnoprawnych. Sam fakt przyjęcia na studia akademickie jest
przy tym w orzecznictwie uznawany za indywidualny akt administracyjny
(orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2002 r., III CKN 466/00,
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 maja 1989 r., I SA
251/89, OSP 1991/4 poz. 96 i z dnia 16 grudnia 1999 r. I SA 1374/99). Z
chwilą przyjęcia danej osoby w poczet użytkowników zakładu staje się ona
podmiotem praw i obowiązków, które przysługują bądź obciążają
wszystkich użytkowników, wynikających zarówno z przepisów powszechnie
5
obowiązujących, jak i ze statutów oraz regulaminów zakładowych.
Użytkownika, który dobrowolnie przystąpił do zakładu administracyjnego
wiążą przepisy zawarte w aktach normatywnych - wewnątrzzakładowych,
ponieważ jego wniosek o przyjęcie na studia jest równocześnie wyrażeniem
zgody na poddanie się obowiązującemu reżimowi prawnemu. Podstawowym
aktem kształtującym prawa i obowiązki studentów jest regulamin studiów akt władztwa zakładowego o charakterze abstrakcyjnym. Regulamin
obowiązuje każdego studenta niezależnie od podpisania umowy. Stosunek
prawny uczelni publicznej ze studentem nie zawiązuje się przez zawarcie
umowy, tylko przez akt przystąpienia, tj. z chwilą immatrykulacji i złożenia
ślubowania. Zgodnie z tą interpretacją umowa zawarta pomiędzy
Uniwersytetem […] a studentem stanowi w znacznej mierze powtórzenie
Regulaminu studiów i zapadłych decyzji. Te zaś akty nie mają charakteru
cywilnoprawnego i nie mogą być oceniane na podstawie art. 385 i nast.
Kodeksu cywilnego.
2. zakładająca, że do umowy o odpłatne świadczenie przez uczelnię usług
edukacyjnych zgodnie z art. 750 k.c. stosuje się odpowiednio przepisy
o umowie zlecenia. Umowa ta jest umową wzajemną, w której występują
dwie strony: Uczelnia i student a świadczeniem głównym są usługi
edukacyjne, za które konsument uiszcza opłaty. Studenci, z którymi uczelnia
zawiera
umowy
o
odpłatne
świadczenie
usług
edukacyjnych
są
konsumentami w rozumieniu art. 221 k.c., tj. osobami fizycznymi
dokonującymi czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z ich
działalnością zawodową lub gospodarczą. Uczelnia w zakresie, w jakim
świadczy odpłatnie usługi edukacyjne na rzecz studentów studiów
niestacjonarnych ma na gruncie stosunków cywilnoprawnych status
przedsiębiorcy, jej działalność ma charakter gospodarczy. Stanowisko to
potwierdza również orzecznictwo Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 7
kwietnia 2004 r., III SK 22/04) oraz orzecznictwo Sądu Ochrony
6
Konkurencji i Konsumentów (wyroki z dnia 28 września 2005 r. XVII AmC
18/05, z dnia 12 grudnia 2005 r. XVII AmC 80/04). Umowa o odpłatne
świadczenie usług edukacyjnych jest umową o charakterze cywilnoprawnym. Poszczególne zapisy tej umowy nie mogą naruszać praw
konsumentów (studentów) poprzez zastosowanie tzw. klauzul abuzywnych.
W ocenie Sądu I instancji, nie można jednoznacznie opowiedzieć się za
jednym lub drugim wskazanym wyżej modelem. Stosunek prawny wynikający z
podjęcia nauki na studiach wyższych w uczelni publicznej ma bowiem charakter
mieszany, zawierając w sobie elementy administracyjno- i cywilno-prawne.
Funkcjonowanie wyższych uczelni państwowych regulowane jest ustawą z
dnia 27 lipca 2005 r. o szkolnictwie wyższym, aktem zawierającym normy o
charakterze administracyjno-prawnym i (w niewielkiej części) także cywilnoprawnym. Wywołuje to szereg wątpliwości dotyczących stosowania ustawy
w odniesieniu do uczelni i ich studentów.
Art. 70 ust. 5 Konstytucji zapewnia przy tym uczelniom autonomię
w rozumieniu:
- samostanowienia,
- prawa do samodzielnego rozstrzygania spraw wewnętrznych danej zbiorowości,
- prawa do stanowienia własnych norm, rządzących w określonej społeczności
(statuty uchwalane przez senaty uczelni, regulaminy),
- prawa do ustalania przez władze szkoły treści i form nauczania, tematyki i
metod badań naukowych oraz regulaminów studiów, które decydują o ich toku,
a także prawo do wybierania - przez nauczycieli akademickich, studentów
i pracowników nie będących nauczycielami - władz stanowiących (np. senat,
rady wydziału) i wykonawczych (np. rektor, dziekan) szkoły,
- uprawnienia do podejmowania
i prowadzenia działalności zarobkowej,
której celem jest pokrywanie jej wydatków,
- systemu odpowiedzialności dyscyplinarnej pracowników i studentów przed
organami szkoły.
7
Uczelnie są autonomiczne we wszystkich obszarach ich działania na
zasadach określonych w ustawie. W swoich działaniach kierują się zasadami
wolności nauczania, wolności badań naukowych oraz wolności twórczości
artystycznej. Organy administracji rządowej i organy jednostek samorządu
terytorialnego mogą podejmować decyzje dotyczące uczelni tylko w przypadkach
przewidzianych w ustawach, (art. 4 ust. 1, 2 i 4 u.s.w.)
Jak wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny w uzasadnieniu uchwały
7 sędziów z dnia 13 października 2003 r. (sygn. akt OPS 5/03, ONSA 1/2004 poz.
9), władztwo przysługujące uczelni państwowej, polega na upoważnieniu organów
zakładu administracyjnego do wydawania, w ramach ustaw, abstrakcyjnych i
konkretnych aktów prawnych, w tym w szczególności do jednostronnego
kształtowania stosunków prawnych z użytkownikami (którzy jednak posiadają
pewien wpływ na funkcjonowanie zakładu) oraz z osobami, które znalazły się na
terenie zakładu w innym charakterze (np. korzystający z biblioteki uniwersyteckiej
nie studenci). Uznanie uczelni państwowych za zakłady publiczne pociąga za sobą
doniosłe konsekwencje w zakresie kształtowania stosunków uczelnia - student.
Statut i regulamin studiów szkoły publicznej, jaką jest Uniwersytet […],
zawierają wiążące studentów normy prawa wewnętrznego o charakterze
abstrakcyjnym. Studenci, mają obowiązek podporządkowania się im, bez
konieczności
zawierania
umów,
czy
wydawania
konkretnych
aktów
stwierdzających taki obowiązek. Warunkiem immatrykulacji studenta jest złożenie
przezeń ślubowania, w którym kandydat na studenta, m.in. zobowiązuje się
przestrzegać przepisów obowiązujących w Uczelni. Wniosek o przyjęcie na studia
jest równocześnie wyrażeniem zgody na poddanie się obowiązującemu reżimowi
prawnemu. Indywidualnej decyzji nie wymaga też stwierdzenie, że na studencie
ciąży obowiązek wnoszenia opłaty za zajęcia dydaktyczne. Sam fakt ubiegania się
o przyjęcie na studia płatne oznacza akceptację tego obowiązku. W konsekwencji
zatem należy przyjąć, że również kontrola tych aktów nie może przebiegać na
drodze postępowania cywilnego.
8
Normy prawa wewnętrznego szkoły wyższej w żadnym razie nie stanowią
wzorca umowy, w rozumieniu przepisu art. 384 i nast. k.c. i nie mogą podlegać
ocenie Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, z punktu widzenia ich
zgodności z art. 3851 k.c.
Stąd też, jako nie będące warunkiem umowy w rozumieniu prawa
cywilnego,
lecz
nawiązywanego
przez
uczelnię
i
studenta
stosunku
administracyjno-prawnego, postanowienie § 3. ust. 31 dokumentu zatytułowanego
Umowa o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […] w brzmieniu:
Student oświadcza, że znany jest mu Statut Uczelni oraz Regulamin Studiów
obowiązujący w Uczelni i jednostce organizacyjnej Uczelni prowadzącej dany
kierunek studiów. Akty te zamieszczone są na stronie www … nie może podlegać
badaniu w trybie art. 47936 k.p.c.
Sąd Okręgowy wskazał również, iż Państwo, będące założycielem szkół
publicznych, ponosi ciężar finansowy ich utrzymania (przez różnego rodzaju
dotacje). W konsekwencji, szkoły te mają możliwość nieodpłatnego świadczenia
usług edukacyjnych, zaś pobieranie opłat za studia przez uczelnie państwowe
zostało dopuszczone wyłącznie w granicach określonych w art. 99 u.s.w.
Prowadzenie studiów odpłatnych nie zmienia przy tym charakteru prawnego
państwowych szkól wyższych, które pozostają organizacjami non profit.
Zgodnie z art. 160 ust. 3 u.s.w., warunki odpłatności za studia określa
umowa zawarta między uczelnią a studentem w formie pisemnej. Jakkolwiek
przepis ten posługuje się pojęciem umowy właściwym prawu cywilnemu, nie jest
to jednak jednoznaczne. Podobnie jak proste odniesienie odpłatnego świadczenia
usług edukacyjnych przez uczelnię publiczną do umowy zlecenia w rozumieniu art.
734 i nast. k.c.
Gdyby przyjąć, że uczelnia i student zawierają umowę, musiałaby mieć do
niej zastosowanie zasada swobody kontraktowania wyrażona w przepisie art. 3531
k.c. Tymczasem art. 99 ust. 2 w zw. z ust. 3 u.s.w. stanowi, że wysokość opłat za
9
studia ustala rektor uczelni publicznej, według zasad określonych przez senat
uczelni publicznej.
Jakkolwiek nie jest organem odwoławczym od decyzji rektora uczelni w
sprawie opłat za studia, Minister Edukacji Narodowej ma wpływ na kształtowanie
wysokości i zasady pobierania czesnego, sprawując ogólny nadzór nad uczelnią w
zakresie zgodności działania jej organów z przepisami ustawowymi i statutem
uczelni. Minister, nadzorując zgodność z prawem aktów podejmowanych zarówno
przez rektora, jak i senat, może interweniować w przypadkach rażących odstępstw
od zasad ustalania opłat, gdy ich wysokość wyraźnie odbiega od kosztów
planowanych zajęć dydaktycznych.
Faktycznie więc, kandydat na studenta nie ma żadnego wpływu na wysokość
opłaty za studia, które chce podjąć, a podpisując umowę o warunkach odpłatności,
jedynie akceptuje stawki ustalone dla wszystkich studentów przez rektora uczelni
publicznej. W tym samym trybie, właściwym stosunkowi administracyjnoprawnemu, a nie umowie prawa cywilnego dokonują się zmiany stawek opłat za
studia.
Sądy powszechne nie mają kompetencji do kontrolowania aktów
wewnętrznych wydawanych przez zakłady administracyjne - uczelnie państwowe.
Dotyczy to zarówno aktów abstrakcyjnych (np. zarządzenie rektora w sprawie
opłat), jak i decyzji indywidualnych wydawanych na ich podstawie (np. skreślenie
z listy studentów na skutek nieuiszczenia opłaty). Dlatego też jako nie będące
warunkiem umowy w rozumieniu prawa cywilnego, lecz odnoszące się do nawiązywanego przez uczelnię i studenta stosunku administracyjno-prawnego,
postanowienie § 4. ust. 4. dokumentu zatytułowanego Umowa o warunkach
odpłatności za studia w Uniwersytecie […] w brzmieniu: Uczelnia zastrzega sobie
prawo zmiany wysokości ustalonej opłaty w przypadku zmian w programie studiów
albo z powodu nadzwyczajnych okoliczności których strony nie przewidywały przy
zawarciu umowy, nie może podlegać badaniu w trybie art. 47936 k.p.c.
10
W ocenie Sądu I instancji, Umowa o warunkach odpłatności za studia w
Uniwersytecie […] może być jednak traktowana jako wzorzec umowny w
odniesieniu do zawartych w niej postanowień kontraktowych, a więc takich, które
nie mają źródła w regulacji ustawowej ani w prawie wewnętrznym uczelni. Takim
postanowieniem jest § 24 o treści: W przypadku skreślenia z listy studentów z
powodu: niepodjęcia studiów, rezygnacji ze studiów oraz wydalenia z Uczelni,
wniesiona
oplata
nie
podlega
zwrotowi.
W
szczególnie
uzasadnionych
przypadkach, np. z przyczyn losowych, dziekan na wniosek zainteresowanego może
zgodnie z uchwałą Senatu Uczelni podjąć decyzję o zwrocie opłaty.
Sąd Okręgowy stwierdził przy tym, że zarzut pozwanego Uniwersytetu […]
(podmiotu profesjonalnie świadczącego usługi), że nie jest on przedsiębiorcą w
rozumieniu art. 4792 k.p.c. nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu. Kontrahent
konsumenta nie musi być bowiem przedsiębiorcą, aby postanowienia wzorca,
według którego strony zawarły umowę podlegały badaniu przez Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów w trybie art. 47936 i nast. k.p.c. Sąd podstawą uznania
powyższego postanowienia umowy za niedozwolone uczynił art. 3851 k.c.
podkreślając, że dobre obyczaje pojmowane są jako reguły postępowania zgodne z
etyką, moralnością i aprobowanymi społecznie obyczajami i zgodnie z utrwaloną
linią orzeczniczą Sądu Najwyższego (np. wyroki z dnia 8 stycznia 2003 r. II CKN
1097/2000, z dnia 4 czerwca 2003 r. I CKN 473/01) stanowią równoważnik zasad
współżycia społecznego, które obejmują reguły wiążące nie tylko w obrocie
powszechnym, ale i w stosunkach z udziałem profesjonalistów (także osób
prawnych).
Natomiast przy ocenie naruszenia interesów konsumenta należy brać pod
uwagę, nie tylko aspekty ekonomiczne, ale również dezorganizację życia
konsumenta, doznanych przykrości, czy zawodu, a jako kryteria oceny stopnia
naruszenia, mieć na względzie wielkość poniesionych lub grożących strat i
niebezpieczeństw (kryterium obiektywne), ale także względy subiektywne,
związane czy to z przedsiębiorcą, czy też z konsumentem.
11
Sąd I instancji wskazał, że postanowienia wzorca umownego wiążą
konsumenta, jeżeli zostały z nim indywidualnie uzgodnione, co oznacza, że
konsument miał rzeczywisty wpływ na ich treść. (art. 3851 § 3 k.c.) Kodeks
formułuje przy tym domniemanie braku indywidualnego uzgodnienia, obciążając
stronę, która się na to powołuje obowiązkiem udowodnienia, że postanowienie
zostało uzgodnione indywidualnie. (§ 4 k.c.).
Pozwany dowodząc, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie,
winien zatem dowodnie wykazać, że zaakceptowanie klauzuli przez strony
kontraktu było oparte na rzetelnych i wyrównanych negocjacjach. Nie wystarczy
proste stwierdzenie, że strony prowadziły negocjacje, a tym bardziej stwierdzenie,
że konsumentowi przedstawiono warunki umowy, z którymi się zapoznał i które
zaakceptował. Odnosi się to w szczególności do postanowień umowy przejętych z
wzorca zaproponowanego mu przez kontrahenta. Stąd też brak dowodu na to, że
konsument miał faktyczny wpływ na treść postanowień umowy uzasadnia przyjęcie
przez Sąd, że nie były one uzgodnione indywidualnie.
W takim przypadku okoliczność, iż klauzula narzucona konsumentowi
mieści się w katalogu stworzonym w ramach art. 3853 k.c., albo w sposób
sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco narusza jego interesy (art. 3851 § 1 k.c.) co
do zasady skutkuje niezwiązaniem nią konsumenta.
Sąd Okręgowy uznał, że kwestionowane w pkt. 3 pozwu postanowienie
należy odnosić do unormowań art. 405 i nast. k.c. o bezpodstawnym wzbogaceniu,
wynikającym z przyjęcia przez jedną ze stron kontraktu nienależnego świadczenia.
Zastrzeżenie
umowne,
uprawniające
kontrahenta
do
odmowy
zwrócenia
konsumentowi, co do zasady, takiego świadczenia należy uznać za klauzulę
niedozwoloną, o której mowa w art. 3853 pkt 12 k.c. (wyłączenie obowiązku
zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie nie spełnione w całości
lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania).
W kontekście powyższego Sąd Okręgowy podkreślił również, iż czym
innym jest ustalenie wysokości kwoty, którą szkoła wyższa obowiązana będzie
12
zwrócić, czym innym zaś pozbawianie studenta rezygnującego z odbywania
studiów prawa do żądania nadpłaconej kwoty.
W przekonaniu Sądu I instancji, postanowienie § 24 wzorca umownego pod
tytułem Umowa o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […], jako
kształtujące prawa studenta Uniwersytetu […] w sposób sprzeczny z dobrymi
obyczajami, rażąco naruszając jego interesy należy uznać za niedozwolone (art.
3853 pkt 12 w zw. z art. 3851 § 1 k.c.)
Mając powyższe na uwadze Sąd Okręgowy orzekł jak w wyroku. O
kosztach postępowania Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 100 k.p.c. stosunkowo je rozdzielając, odpowiednio do wyniku sprawy, a w myśl art. 47944
k.p.c. zarządził publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i
Gospodarczym na koszt pozwanego.
Powyższy wyrok został zaskarżony apelacją Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów w części oddalającej powództwo.
Apelujący zarzucił w niej orzeczeniu Sądu I instancji w zaskarżonej części:
1. naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie art. 1 w zw. z art. 384 § 1 k.c. i z art. 3851 § 1 k.c. poprzez
przyjęcie, iż normy prawa wewnętrznego szkoły wyższej nie stanowią wzorca
umowy w rozumieniu art. 384 § 1 k.c., a w konsekwencji, że zakwestionowane
przez powoda postanowienia § 3 ust. 1 i § 4 ust. 4 stosowanego przez
pozwanego wzorca umownego Umowa o warunkach odpłatności za studia w
Uniwersytecie […] nie są postanowieniami umownymi, które mogą podlegać
ocenie z punktu widzenia zgodności z art. 3851 § 1 k.c.,
2. naruszenie art. 3851 § 1 k.c. w zw. z art. 32 Konstytucji RP poprzez przyjęcie,
że
mające swe źródło w prawie wewnętrznym uczelni publicznej
postanowienia zawieranego ze studentami wzorca umownego, który określa
warunki świadczenia przez uczelnię publiczną odpłatnych usług edukacyjnych
w ramach studiów niestacjonarnych, nie stanowią postanowień umownych
13
mogących podlegać ocenie z punktu widzenia zgodności z art. 385 1 § 1 k.c.,
podczas gdy mogłyby za takie zostać uznane, gdyby dotyczyły relacji między
studentami i uczelnią niepubliczną,
3. naruszenie art. 47936 k.p.c. przez przyjęcie, że nie mogą podlegać badaniu sądu
w trybie określonym w tym przepisie normy mające swe źródło w prawie
wewnętrznym uczelni publicznej (zawarte w statucie i regulaminie studiów
uczelni publicznych) w zakresie, w jakim określają prawa i obowiązki
studentów odpłatnych studiów niestacjonarnych,
4. naruszenie art. 47936 k.p.c. w zw. z art. 32 Konstytucji RP poprzez przyjęcie,
że Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów nie może przeprowadzać
kontroli postanowień wzorca umownego określających warunki świadczenia
przez uczelnię publiczną odpłatnych usług edukacyjnych w ramach studiów
niestacjonarnych, jeżeli te postanowienia mają swe źródło w prawie
wewnętrznym uczelni publicznej, podczas gdy postanowienia te podlegałyby
badaniu, gdyby dotyczyły relacji studentów i uczelni niepublicznych,
5. naruszenie art. 3851 § 1 k.c. w zw. z art. 2 Dyrektywy Rady EWG 93/13 z dnia
4 kwietnia 1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich
(OJL95 z dnia 21 kwietnia 1994 r.) wskutek przyjęcia, że postanowienia
wzorca umownego określające warunki świadczenia przez uczelnię publiczną
odpłatnych usług edukacyjnych w ramach studiów niestacjonarnych, nie
podlegają ocenie z punktu widzenia klauzul niedozwolonych, jeżeli te
postanowienia mają swe źródło w prawie wewnętrznym uczelni publicznej.
Powołując się na powyższe zarzuty apelujący wniósł o zmianę wyroku w
zaskarżonej części poprzez uznanie za niedozwolone i zakazanie wykorzystywania
w obrocie z konsumentami następujących postanowień zawartych w Umowie o
warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […]:
A. Student oświadcza, że znany jest mu Statut Uczelni oraz Regulamin Studiów
obowiązujący w Uczelni i jednostce organizacyjnej uczelni prowadzącej dany
kierunek studiów. Akty te zamieszczone są na stronie www…
14
B. Uczelnia zastrzega sobie prawo zmiany wysokości ustalonej opłaty w przypadku
zmian w programie studiów albo z powodu nadzwyczajnych okoliczności,
których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy,
i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów zastępstwa procesowego za
obie instancje wg norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego
wyroku w części oddalającej powództwo i przekazanie w tym zakresie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Warszawie.
W uzasadnieniu apelacji pozwany podniósł, że Sąd Okręgowy błędnie
przyjął, że stosunek pomiędzy uczelnią publiczną a studentem odpłatnych studiów
niestacjonarnych może jedynie w części podlegać kontroli sądowej w aspekcie
stosowania niedozwolonych postanowień umownych.
Apelujący argumentował przy tym, co następuje: zgodnie z treścią art. 160
ust. 3 u.s.w., warunki odpłatności za studia określa umowa zawarta między
uczelnią a studentem w formie pisemnej. Przepis ten jednoznacznie wskazuje, że
pomiędzy
uczelnią
a
studentem
powstaje
stosunek
cywilnoprawny.
Ze
sformułowania treści tego przepisu wynika, iż intencją ustawodawcy było
podporządkowanie stosunków uczelnia - student tym samym rygorom, które zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego - obowiązują innych profesjonalistów
zawierających umowy z konsumentami. Gdyby celem ustawodawcy nie było
wskazanie, iż pomiędzy uczelnią a studentem nawiązuje się relacja cywilnoprawna,
nie posłużyłby się on pojęciem „umowy” typowym dla prawa cywilnego.
Przyjąć zatem należy, że postanowienia zawarte w Umowie o warunkach
odpłatności
za
studia
w
Uniwersytecie
[…]
regulują
treść
stosunku
cywilnoprawnego studenta i uczelni.
Wg Prezesa UOKiK, dla oceny, czy uczelnia i student zawierają umowę w
znaczeniu cywilnoprawnym, nie ma znaczenia fakt, że warunki tej umowy określa
tylko jedna ze stron, a druga wyłącznie je akceptuje, bądź też rezygnuje z zawarcia
tej umowy. Jest to bowiem typowa cecha powszechnie występujących w obrocie
konsumenckim umów: adhezyjnych, tj. umów pozbawionych pertraktacji pomiędzy
15
stronami, zawieranych na podstawie często formalnie ujętego konsensu, których
najważniejsze warunki określa jeden z kontrahentów, zwykle ekonomicznie
silniejszy, drugi natomiast może je zaakceptować i przystąpić do umowy lub
zrezygnować z jej zawarcia.
Okoliczność zatem, że kandydat na studenta nie ma wpływu na wysokość
opłat za studia i podpisując umowę z uczelnią może jedynie zaakceptować opłaty
ustalone przez rektora uczelni dla wszystkich studentów, nie pozbawia stosunku
łączącego go z uczelnią charakteru cywilnoprawnego.
Analogiczna
sytuacja
ma
zresztą
również
miejsce
w
przypadku
nawiązywania stosunku prawnego przez studentów z uczelniami niepublicznymi,
które również zawiązywane są przez przystąpienie. Student nie ma możliwości
negocjowania postanowień umownych. Może jedynie zaakceptować lub odrzucić
ofertę danej uczelni niepublicznej. Mimo to, w orzecznictwie nie kwestionuje się,
że stosunek, którego stroną jest szkoła niepubliczna ma charakter cywilnoprawny,
i powinien być poddany ocenie z punktu widzenia przepisów o niedozwolonych
klauzulach umownych (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2006 r., I
CSK 135/05; wyrok Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z dnia 12 lipca
2006 r., XVII Amc 116/05).
Wzajemna relacja, jaka nawiązuje się między studentem a uczelnią w
zakresie odpłatności za studia cechuje się podstawowymi cechami stosunku
cywilnoprawnego. Charakterystyczną cechą stosunku cywilnoprawnego jest fakt,
że zawiązuje się on z woli stron, które według własnego uznania mogą do niego
przystąpić lub też nie. Nie ma zaś wątpliwości, że student nie może być
przymuszony przez jakikolwiek organ państwa do korzystania z usług
edukacyjnych konkretnej uczelni, jak również, że uczelnia nie ma obowiązku
pobierania opłat od studenta. Uczelnia, zgodnie z art. 99 ust. 1 u.s.w. może w
zakresie określonym ustawą pobierać opłaty za świadczone usługi edukacyjne, ale
na podstawie art. 99 ust. 3 u.s.w. może również w całości lub w części zwalniać
studentów z tych opłat. Zważyć przy tym również należy, że opłata za studia nie
16
ma charakteru daniny publicznej. Nie stanowi ona przychodu budżetu państwa, jest
przychodem uczelni, a jej wysokość jest powiązana z ekwiwalentem w postaci
określonych świadczeń edukacyjnych (wykładów, ćwiczeń, egzaminów itp.), na co
wskazuje chociażby, powszechnie znany fakt różnicowania opłat na różnych
kierunkach studiów.
Zdaniem apelującego, fakt, że umowa między uczelnią a studentem powstaje
z woli samych stron, brak tu przymusu ze strony państwa, a strony pozostają w tym
zakresie względem siebie autonomiczne, świadczą o nawiązaniu między uczelnią a
studentem relacji cywilnoprawnej.
Prezes UOKiK podkreślił przy tym, że nawet gdyby uznać, że przyjęcie
na studia następuje w formie decyzji administracyjnej, nie ma to znaczenia dla
prawnej oceny relacji między studentem a uczelnią. Administracyjny sposób
nawiązania stosunku prawnego nie przesądza o jego charakterze, a powstanie
stosunku cywilnoprawnego w drodze decyzji administracyjnej nie j stanowi
osobliwości w systemie prawa polskiego (tak m.in. SOKiK w wyroku z dnia
27 lutego 2006 r., sygn. akt XVII Amc 105/04 oraz w wyroku z dnia 7 sierpnia
2006 r. sygn. akt XVII Amc 45/05). Jak wskazał Sąd Najwyższy, powstanie
stosunku cywilnoprawnego zależy od istnienia stanu faktycznego, z którym norma
prawa cywilnego łączy taki stosunek. Prawo cywilne wiąże powstanie stosunku
cywilnoprawnego ze zdarzeniami prawnymi, wśród których wyróżnia się działania
i zaniechania. Są nimi zarówno zdarzenia cywilnoprawne uregulowane w Kodeksie
cywilnym, takie jak czynności prawne i czyny niedozwolone, a także akty
administracyjne wywołujące skutki w zakresie prawa cywilnego (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2000 r., sygn. akt III CKN 1048/2000).
Apelujący podniósł, że nie ma żadnego znaczenia podnoszony przez Sąd
Okręgowy argument, że po przyjęciu do grona studentów mają oni obowiązek
podporządkowania się normom prawa wewnętrznego, bez konieczności zawierania
umów, czy wydawania konkretnych aktów stwierdzających taki obowiązek,
a także, że warunkiem immatrykulacji studenta jest złożenie ślubowania, w którym
17
kandydat zobowiązuje się przestrzegać przepisów obowiązujących na Uczelni. Sam
fakt ubiegania się o przyjęcie na studia płatne oznacza wprawdzie akceptację tego
obowiązku, nie można jednak twierdzić, że w konsekwencji również kontrola tych
aktów nie może przebiegać na drodze postępowania cywilnego.
Sąd I instancji przyjął, że jego kompetencje do pełnej kontroli stosunków
między studentem a uczelnią publiczną ogranicza okoliczność, że stosunki te
kształtują się na zasadzie podległości (podporządkowania). Zdaniem Prezesa
UOKiK, powyższa okoliczność nie ma decydującego znaczenia, skoro polskie
prawo dopuszcza traktowanie, jako stosunków o naturze cywilnoprawnej, relacji
ukształtowanych na zasadzie pewnego podporządkowania, czego przykładem jest
rozstrzyganie przez SOKiK o stosunkach powstających w ramach stowarzyszeń.
Zdaniem apelującego, o wyłączeniu badania wzorca Umowy o warunkach
odpłatności za studia w Uniwersytecie […] spod kontroli w trybie art. 47936 k.p.c.
nie przesądza również zasada autonomii szkół wyższych.
Prezes UOKiK wskazał, że Konstytucja wprowadza samą zasadę autonomii
szkół wyższych, natomiast doprecyzowanie tej zasady poprzez określenie
organizacji, trybu funkcjonowania i zadań uczelni następuje w odrębnej ustawie Prawie o szkolnictwie wyższym i w przepisach szczególnych (art. 4 ust. 1 u.s.w.).
Wobec powyższego zasada autonomii uczelni nie stanowi argumentu dla
wyłączenia odpowiedzialności Uniwersytetu […], bo autonomię mają też uczelnie
niepubliczne, co wynika wprost z art. 4 u.s.w., a ich legitymacji w sprawach
klauzulowych się nie kwestionuje. Nadto zaś zasada autonomii szkół wyższych nie
ma charakteru absolutnego. Jak wskazał SOKiK w wyroku z dnia
6 kwietnia
2006r., sygn. akt XVII Amc 48/05, ramy tej autonomii nie mogą przekraczać
obowiązującego porządku prawnego, a stosowanie postanowień niezgodnych z
istniejącym porządkiem prawnym uznać należy za nadużycie tej zasady. Stwierdzić
należy zatem, że konstytucyjna zasada autonomii uczelni nie oznacza, że uczelnia
może działać wbrew przepisom prawa, bowiem w zakresie podejmowania przez
uczelnię działalności sprzecznej z przepisami prawa zasada autonomii musi
18
podlegać ograniczeniu, podobnie jak ma to miejsce przy zasadzie samodzielności i
własnej odpowiedzialności gminy do działalności której stosuje się ograniczenia
wynikające z reguł konkurencji, o ile wywołuje ona zakazane tymi przepisami
skutki (por. wyrok Sądu Antymonopolowego z dnia 23 kwietnia 1992 r., sygn. akt
XVII Amr 7/92; wyrok Sądu Antymonopolowego z dnia 8 listopada 2000 r., sygn.
akt XVII Ama 95/99; wyrok Sądu Antymonopolowego z dnia 25 września 2002 r.,
sygn. akt XVII Ama 108/01).
Zdaniem apelującego, Sąd Okręgowy błędnie przyjął, iż badaniu w trybie
art. 47936 k.p.c. nie podlegają normy określające prawa i obowiązki studentów
studiów niestacjonarnych uczelni publicznych, podczas gdy tożsame normy
zastosowane w relacjach student - uczelnia niepubliczna podlegałyby kontroli (por.
np. wyrok SOKiK z dnia 7 sierpnia 2006 r., sygn. akt XVII Amc 45/05, wyrok
SOKiK z dnia 24 sierpnia 2006 r., sygn. akt XVII Amc 115/05).
W ocenie Prezesa UOKiK, odpłatne świadczenie usług edukacyjnych przez
uczelnie publiczne powinno być traktowane analogicznie jak przez uczelnie
niepubliczne, gdyż jedyna kwestia, która istotnie różni je to forma organizacyjnoprawna, w jakiej działa osoba świadcząca te usługi. Usługi edukacyjne uczelni
publicznych i niepublicznych wyraźnie upodabnia natomiast fakt, iż są świadczone
odpłatnie,
a
warunki
tej
odpłatności
określa
umowa
o
jednoznacznie
cywilnoprawnym charakterze, co przesądza ustawa - Prawo o szkolnictwie
wyższym. Forma organizacyjno-prawna, w jakiej świadczone są usługi nie
powinna być powodem zróżnicowania podmiotów de facto funkcjonujących
wspólnie na rynku usług edukacyjnych. Zgodnie z tezą wyroku NSA z dnia
15 września 2005 r. (sygn. akt FSK 2643/2004), odnoszącego się do działalności
Narodowego Banku Polskiego „nie można (...) uznać, iż jeżeli identyczne
czynności, również odpłatnie, wykonuje centralny bank państwa mają one inny
charakter niż wówczas, gdy wykonuje je bank komercyjny. Wprawdzie
podstawowym celem tych działań nie jest osiągnięcie zysku, jednakże
charakteryzują się one ciągłością, stałością, powtarzalnością działań i są
19
racjonalne ekonomicznie. Posiadają zatem wszystkie cechy, jakimi charakteryzuje
się działalność gospodarcza”.
Analogicznie w prawie wspólnotowym obowiązkom wynikającym z art. 81
i
82
Traktatu
ustanawiającego
Wspólnotę
Europejską
zostały
poddane
„przedsiębiorstwa”, nawet o publicznoprawnym statusie, podobnie jak podmiotów
prawa publicznego dotyczą wspólnotowe przepisy o ochronie interesów
gospodarczych konsumentów; przedsiębiorstw (prywatnych i publicznych) dotyczy
dyrektywa nr 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r.
o nieuczciwych praktykach handlowych (Dz. Urz. UE z 2005 r. Nr L. 149, s. 22)
oraz dyrektywa Rady EWG 93/13 z dnia 4 kwietnia 1993 r. o niedozwolonych
klauzulach w umowach konsumenckich (OJ L 95 z 21 kwietnia 1994 r.).
Uczelnia publiczna, z uwagi chociażby na fakt, że organizuje i świadczy
usługi o charakterze użyteczności publicznej posiada status przedsiębiorcy na
gruncie art. 4 ust. 1 pkt a ustawy o
może być
ochronie konkurencji
zatem podmiotem postępowania
i konsumentów,
administracyjnego
w
sprawie
praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.
W opinii apelującego, różnicowanie przedsiębiorców w oparciu o kryterium
formy organizacyjno-prawnej i źródła finansowania jest niczym nieuzasadnione, a
nadto sprzeczne z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, nakazującym jednakowe
traktowanie podmiotów prawa w obrębie określonej klasy (kategorii). Wszystkie
podmioty prawa, charakteryzujące się w równym stopniu daną cechą istotną
(relewantną), powinny być bowiem traktowane równo, a więc według jednakowej
miary, bez zróżnicowań, zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących (por.
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 września 2006 r., sygn. akt
K 27/2005).
Zdaniem Prezesa UOKiK, przyjęcie, iż badaniu sądu w trybie art. 47936
k.p.c. nie podlegają normy określające warunki świadczenia usług edukacyjnych
przez uczelnie publiczne pozostaje również sprzeczności z postanowieniami
przywoływanej już Dyrektywy Rady EWG 93/13 z dnia 4 kwietnia 1993 r. o
20
niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich, której implementację
stanowi kodeksowa instytucja kontroli wzorców umownych. Dyrektywa ta
zobowiązuje Państwa Członkowskie do zapewnienia skutecznej ochrony
konsumentów poprzez przyjęcie jednolitych norm prawnych dotyczących
nieuczciwych warunków umów, przy czym normy te powinny odnosić się do
umów zawieranych pomiędzy sprzedawcami lub dostawcami, a konsumentami. Z
art. 2 Dyrektywy wynika, iż używane w niej sformułowanie „sprzedawca lub
dostawca” oznacza każdą osobę fizyczną lub prawną, która w umowach objętych tą
Dyrektywą działa w celach dotyczących handlu, przedsiębiorstwa lub zawodu, bez
względu na to, czy należy do sektora państwowego czy prywatnego. Dla ustalenia,
czy do zakresu dokonywanej przez Sąd abstrakcyjnej kontroli wzorców zaliczyć
należy wzorce stosowane przez Uniwersytet […], istotnym jest jedynie ustalenie,
czy można powiedzieć, iż uczelnia ta sprzedaje studentom usługi. Skoro
Uniwersytet […], na podstawie art. 99 ust. 1 pkt 1 u.s.w., pobiera od studentów
opłaty za świadczone usługi edukacyjne związane m.in. z kształceniem na studiach
niestacjonarnych, nie sposób zaprzeczyć, że działalność […] w zakresie kształcenia
studentów w ramach studiów niestacjonarnych de facto polega na sprzedaży
określonych usług edukacyjnych.
W ocenie apelującego, w stosunkach zewnętrznych działalność uczelni
publicznej w niczym nie odbiega od działalności uczelni niepublicznych. Stąd też
przyjęcie, iż dokumenty określające prawa i obowiązki studentów uczelni
niepublicznych stanowią wzorce umowne w rozumieniu prawa cywilnego i mogą
podlegać kontroli abstrakcyjnej i wyłączenie takiej możliwości w stosunku do
analogicznych
dokumentów
wykorzystywanych
przez
szkoły
publiczne,
oznaczałoby nieuzasadnione różnicowanie sytuacji prawnej konsumentów,
będących stronami umów zawieranych z tymi podmiotami oraz byłoby sprzeczne z
treścią Dyrektywy EWG 93/13.
Prezes UOKiK podniósł nadto, że dla ustalenia, czy kontroli abstrakcyjnej
dokonywanej przez sąd podlegają zapisy Umowy o warunkach odpłatności za
21
studia w Uniwersytecie […], bez znaczenia pozostaje sposób, w jaki ustalona
została treść tych zapisów, tj. czy postanowienia te są całkowicie niezależne od
innych aktów prawnych uczelni, czy też znajdują swoje źródło w treści tych aktów,
gdyż przedmiotem oceny Sądu jest wyłącznie ich zastosowanie w treści stosunku
cywilnoprawnego, w tym przypadku we wskazanym powyżej wzorcu umownym
wykorzystywanym przez uczelnię. Skoro uczelnia zamieszcza w treści umowy
zawieranej ze studentem określone postanowienia, przyjąć należy, że chce, aby
kształtowały one jej relacje cywilnoprawne ze studentem.
W konsekwencji oddalenie przez Sąd I instancji powództwa w zakresie
żądania uznania za niedozwolone § 3 ust. 1 i § 4 ust. 4 Umowy o warunkach
odpłatności za studia w Uniwersytecie […] obarczone jest wadą prawną
uzasadniającą żądaną zmianę.
Apelujący wskazał także, że nawet, gdyby dopuścić tezę, iż Umowa o
warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie
[…] nie ma charakteru
wyłącznie wzorca umownego w rozumieniu prawa cywilnego i na postanowienia
tej Umowy... rozszerzają się warunki administracyjno-prawnego stosunku
łączącego studenta z uczelnią, przeprowadzone przez Sąd Okręgowy rozróżnienie
elementów cywilnoprawnych i administracyjno-prawnych zawartych
w tym
dokumencie, zostało dokonane w sposób nieprawidłowy, w konsekwencji czego,
do warunków administracyjno-prawnego stosunku łączącego studenta z uczelnią
Sąd zaliczył klauzule kształtujące relacje cywilnoprawne między tymi podmiotami.
W ocenie Prezesa UOKiK, o tym, że zapis zawarty w Umowie... dotyczy
relacji cywilnoprawnej między studentem a uczelnią decyduje jego treść, a nie
okoliczność, iż nie znajduje on swojego odpowiednika w innych aktach prawnych
uczelni bądź w przepisach powszechnie obowiązujących. Natomiast Sąd I instancji
nie przeprowadził analizy kwestionowanych zapisów Umowy... pod kątem ich
treści, tj. praw i obowiązków z nich wynikających dla stron, tym samym nie
dokonał merytorycznej oceny, czy postanowienia § 3 ust. 1 i § 4 ust. 4, w stosunku
do których orzekł oddalenie powództwa, kształtują relacje cywilnoprawne między
22
uczelnią a studentem, czy też relacje administracyjno-prawne. Na skutek
powyższego Sąd Okręgowy nieprawidłowo zakwalifikował postanowienie § 3 ust.
1 Umowy… dotyczące zaznajomienia studenta ze Statutem Uczelni i Regulaminem
Studiów do warunków administracyjno-prawnych.
Tezę o wyłącznie administracyjnym charakterze związania studenta
przepisami Statutu i Regulaminu Studiów, wynikającym z samego faktu podjęcia
nauki przez studenta, podważył sam Uniwersytet […], wprowadzając do treści
Umowy... postanowienie § 3 ust. 2, na mocy którego zobowiązał studenta do
przestrzegania aktów wewnętrznych uczelni. Zamieszczenie postanowienia o takiej
treści w umowie świadczy o tym, iż dla uczelni nie jest oczywistym, że obowiązek
podporządkowania
się
tym
aktom
przez
studenta
odpłatnych
studiów
niestacjonarnych wynika z „aktu przystąpienia” do uczelni. Skoro zatem, sam
pozwany statuuje taki obowiązek w treści zawieranej z konsumentem umowy,
nadaje mu charakter obowiązku wynikającego ze stosunku cywilnoprawnego.
Natomiast cywilnoprawny aspekt analizowanego postanowienia nie wyraża się
tylko w tym, że student zobowiązuje się do przestrzegania przepisów wynikających
ze Statutu Uczelni i Regulaminu Studiów, ale dotyczy kwestii doręczenia
studentowi tych aktów celem zapoznania się z ich treścią. Przedmiotowe
postanowienie zostało bowiem przez apelującego zakwestionowane z uwagi na
fakt, że statuuje obowiązek związania studenta postanowieniami, z którymi nie
stworzono mu możliwości zapoznania się przed zawarciem umowy. Natomiast
działanie uczelni polegające na zamieszczaniu w treści Umowy... zapisu, który
przewiduje postanowienia (Statutu Uczelni i Regulaminu Studiów), z którymi
konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy jest
sprzeczne z art. 3853 pkt 4 k.c. Pozbawianie strony umowy jej fundamentalnego
prawa do pełnej informacji o warunkach zawieranego kontraktu, na mocy którego
zobowiązuje się ona do ekwiwalentnej zapłaty za otrzymywane usługi, nie może
być uzasadniane istnieniem między tymi podmiotami relacji administracyjnoprawnej. Fakt, że student uczelni publicznej wnosi opłaty za świadczone mu usługi
23
edukacyjne, stawia go w stosunku do uczelni w zupełnie odmiennej relacji niż
studenta nieodpłatnych studiów stacjonarnych. Student, który w pełni ponosi ciężar
finansowy pobieranej nauki i w związku z tym zawiera z uczelnią stosowną
umowę, musi na etapie zawierania tej umowy mieć zapewnione prawo do
korzystania z podstawowych praw kontraktowych. Skoro bowiem z woli
ustawodawcy dochodzi do zawarcia umowy cywilnoprawnej, jej zawarcie należy
podporządkować rygorom prawa cywilnego, a pozbawianie konsumenta będącego
kontrahentem uczelni wiedzy o warunkach zawieranego kontraktu nie znajduje
jakichkolwiek podstaw prawnych.
W ocenie Prezesa UOKiK, Sąd Okręgowy bezzasadnie również uznał, że
warunku umowy w rozumieniu prawa cywilnego nie stanowi postanowienie § 4
ust. 4 Umowy..., skoro postanowienie to ściśle dotyczy relacji cywilnoprawnej, jaka
łączy studenta z uczelnią. W art. 160 ust. 3 u.s.w. ustawodawca wskazując, iż
zawieranie ze studentem umowy ma na celu określenie warunków odpłatności za
studia, wprost przesądził bowiem, że kwestie odpłatności za studia stanowią
elementy stosunku cywilnoprawnego. Okoliczność, że student nie ma faktycznego
wpływu na wysokość pobieranych od niego opłat za świadczone usługi edukacyjne
(podobnie zresztą jak w przypadku uczelni niepublicznych, w których o wysokości
opłat również decyduje organ tej uczelni), wbrew twierdzeniom Sądu, nie wyłącza
charakteru cywilnoprawnego tych postanowień. Fakt, że ustalenia stawek opłat za
poszczególne usługi edukacyjne dokonuje rektor uczelni i on też jest właściwy do
wprowadzenia zmian w tym zakresie nie oznacza, że zawarte w Umowie o
warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […] postanowienia odnoszące
się do odpłatności za studia nie są warunkami umownymi w rozumieniu prawa
cywilnego.
Apelujący podniósł również, że postanowienie § 4 ust. 4 Umowy..., jest
zapisem regulującym warunki wprowadzenia zmian do tej umowy w zakresie
odpłatności za studia, przy czym określenie tych warunków nie zostało dokonane
poprzez powołanie przepisów zamieszczonych w aktach prawa wewnętrznego
24
Uczelni np. w Regulaminie Studiów. Ten ostatni w § 15 ust. 2 stanowi jedynie, że
wysokość opłat za zajęcia dydaktyczne ustala rektor na wiosek odpowiednich rad
wydziału i po zasięgnięciu opinii właściwych organów samorządu studenckiego, w
§ 15 ust. 3 zaś wskazuje termin podania wysokości tych opłat do wiadomości
studentów. Z powyższego należy wnosić, że określenie w Umowie... przesłanek do
zmiany opłaty za studia nie stanowi przeniesienia do tej umowy odpowiednich
przepisów
wewnętrznych
aktów
prawnych
uczelni,
ale
jest
ustaleniem
obowiązujących w relacji ze studentem zasad wprowadzania zmian w zakresie
odpłatności za studia. Na cywilnoprawny charakter tego postanowienia wskazuje
także, w ocenie Prezesa UOKiK, sposób jego sformułowania. W postanowieniu
tym nie ma mowy o możliwości wprowadzania zmian stawek opłat przez rektora,
czy o trybie dokonywania takich zmian, co mogłoby wskazywać na władczy
(administracyjny) charakter podejmowania przez niego decyzji w tym zakresie.
Przeciwnie, użyto w nim sformułowań typowych dla prawa kontraktowego,
odniesiono się do „zastrzegania sobie praw” i „nadzwyczajnych okoliczności”, a
poprzez zawarcie w nim stwierdzenia „strony nie przewidywały przy zawarciu
umowy”, podkreślono równorzędną i równoprawną relację między uczelnią a
studentem.
W odpowiedzi na apelację pozwany Uniwersytet […] wniósł o jej oddalenie
i zasądzenie od Prezesa UOKiK kosztów procesu według norm przepisanych.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.
Zgodnie z art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo
o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2005 r., Nr 164, poz. 1365 ze zm.) warunki
odpłatności za studia określa umowa zawarta między uczelnią a studentem
w formie pisemnej.
Zakładając
bezdyskusyjną
racjonalność
ustawodawcy,
brak
jest
jakichkolwiek podstaw do uznania, że umowa, o której mowa w w/w przepisie,
25
której przedmiotem są warunki odpłatności za studia, nie ma charakteru
cywilnoprawnego. Tym samym umowa ta, w istocie o charakterze adhezyjnym
może być przez sąd powszechny oceniana w aspekcie sprzeczności jej wzorca z
dobrymi obyczajami, bądź rażącego naruszenia interesów konsumenta w
rozumieniu art. 3851 k.c. To z woli ustawodawcy warunki odpłatności za studia
zostały podporządkowane m.in. przepisom Kodeksu cywilnego, skoro w tym
zakresie uczelnia i student zawierają umowę w znaczeniu cywilnoprawnym.
Nie ma przy tym znaczenia, że warunki tej umowy określa tylko jedna strona
a druga wyłącznie je akceptuje, bądź też rezygnuje z zawarcia tej umowy (co jest
charakterystyczne dla umów adhezyjnych).
Umowy adhezyjne są przecież kategorią umów, których najważniejsze
warunki określa jeden z kontrahentów, zwykle silniejszy, drugi natomiast może
przystąpić do umowy akceptując je lub zrezygnować z zawarcia umowy. Cechą
umów adhezyjnych jest ich powtarzalność, masowość i w istocie jednakowa treść.
To przecież z owej masowości i powtarzalności wynika w istocie możliwość
wykorzystywania wzorców umownych.
Postępowanie w niniejszej sprawie, zainicjowane pozwem Prezesa Urzędu
Ochrony Konkurencji i Konsumentów, ma na celu dokonanie abstrakcyjnej, tj.
oderwanej od konkretnej umowy, oceny nieuczciwego charakteru wskazanych
postanowień wzorca umownego używanego w obrocie przez pozwany Uniwersytet.
W przypadku kontroli abstrakcyjnej ocenie podlega treść postanowienia
wzorca, a nie sposób jego wykorzystania. Istotą kontroli sądowej w w/w zakresie
jest eliminacja określonych postanowień wzorców z obrotu i dostarczenie
podmiotom stosującym wzorce oraz konsumentom informacji, jakiego rodzaju
postanowienia wzorców są niepożądane i niedopuszczalne w obrocie. Przepisy
Kodeksu cywilnego wprost nie określają przesłanek „abuzywności” postanowień
wzorca. Przepis art. 3851 k.c. dotyczy bowiem postanowień umowy, a nie
postanowień wzorca, o którym mowa w przepisach art. 384-385 k.c. W
utrwalonym już w tym zakresie orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono zatem
26
uwagę na konieczność rozszerzającej, funkcjonalnej wykładni w/w przepisu art.
3851 k.c. w celu sformułowania materialnych kryteriów oceny abuzywności
postanowień wzorca. Abstrakcyjna ocena niedozwoloności postanowienia wzorca
powinna zatem uwzględniać dwa kryteria wskazane w art. 3851 k.c.: 1) sprzeczność
z dobrymi obyczajami; 2) rażące naruszenie interesów konsumenta. Nie stosuje się
natomiast art. 3852 k.c., ponieważ w przypadku kontroli abstrakcyjnej nie bada się
umowy, a jedynie wzorzec. Okoliczności zawarcia umowy, data zawarcia itp. są
zatem bezprzedmiotowe. Jeśli kontrola ma być abstrakcyjna, nie może ograniczać
się do wykładni konkretnej umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
6 października 2004 r., I CK 162/04, Prawo Bankowe 2006 nr 2, s. 17; wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2007 r., III SK 19/07 niepubl.). Słuszny jest
pogląd Sądu Najwyższego, że ocena abuzywności postanowienia wzorca
umownego w ramach kontroli abstrakcyjnej wymaga przede wszystkim dokonania
przez sąd weryfikacji „przyzwoitości” konkretnej klauzuli. Sąd musi zbadać, czy
oceniane postanowienie wzorca jest sprzeczne z ogólnym wzorcem zachowań
przedsiębiorców wobec konsumentów. Powinien ustalić, jak wyglądałyby prawa
lub obowiązki konsumenta w braku takiej klauzuli. Jeżeli konsument byłby - na
podstawie ogólnych przepisów - w lepszej sytuacji, gdyby konkretnego
postanowienia wzorca nie było, należy przyjąć, że ma ono charakter abuzywny.
Należy również podkreślić, iż postępowanie w sprawie abstrakcyjnej kontroli
klauzul używanych we wzorcach umownych ma na celu wyeliminowanie pewnych
postanowień wzorców, a nie umów. Nie oznacza zatem, iż stosowanie określonych
sformułowań lub unormowań jest w ogóle wyłączone w obrocie cywilnoprawnym.
Niedozwolone jest jedynie posługiwanie się nimi we wzorcach umów, zaś
legalność ich stosowania w konkretnej umowie może być badana w trybie kontroli
incydentalnej, z uwzględnieniem postanowień całej umowy, rozkładu praw i
obowiązków stron, ryzyka, jakie ponoszą, itp. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19
marca 2007 r., III SK 21/06, OSNP 2008 r., nr 11-12, poz. 181, wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 11 października 2007 r., III SK 19/07, niepubl.).
27
Przechodząc na grunt niniejszej sprawy należy stwierdzić, że z uwagi na
treść art. 160 ust. 3 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym
i charakter umów zawartych z mocy tego przepisu w zakresie warunków
odpłatności za studia, Sąd I instancji bezpodstawnie uznał, że postanowienie § 4
ust. 4 wzorca Umowy o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […] nie
może być badane w trybie art. 47936 k.p.c. W szczególności błędne jest przyjęcie
przez Sąd Okręgowy, że postanowienie to nie stanowi warunku umowy w
rozumieniu prawa cywilnego, lecz odnosi się do nawiązywanego przez uczelnię i
studenta stosunku administracyjno-prawnego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, w/w postanowienie zawarte we wzorcu umowy
zatytułowanym Umowa o warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […], tj. w
§ 4 ust. 4: uczelnia zastrzega sobie prawo zmiany wysokości ustalonej opłaty w
przypadku zmian w programie studiów, albo z powodu nadzwyczajnych okoliczności,
których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, należy uznać za abuzywne w
rozumieniu art. 3851 § 1 k.c., jako wypełniające hipotezę art. 3853 pkt 9 i 10 k.c.
Cytowane postanowienie wzorca umowy uprawnia bowiem Uniwersytet […], zgodnie
z hipotezą art. 3853 pkt 9 k.c., do dokonywania wiążącej interpretacji umowy przez
uprawnienie do jednostronnego, arbitralnego, wskazywania, co stanowi nadzwyczajną
okoliczność, której strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, a która to
okoliczność uprawnia […] do zmiany wysokości ustalonej opłaty za studia. Podobnie
ma się rzecz do zastrzeżenia prawa do zmiany opłaty w razie w istocie jakichkolwiek
(w tym nieistotnych i drobnych) zmian w programie studiów, na którą to okoliczność
student nie ma zresztą żadnego wpływu. Ogólnikowość sformułowania „zmiany w
programie studiów” w aspekcie prawa uczelni do zmiany wysokości ustalonej opłaty
również oznacza w istocie zastrzeżenie w kwestionowanym postanowieniu wzorca
umowy, że to jedynie […] uprawniony jest do dokonywania wiążącej interpretacji
umowy przez decydowanie, w przypadku jakich zmian w programie studiów i
ewentualnie w jakim zakresie kwoty, nastąpi zmiana ustalonej opłaty, co wypełnia
także hipotezę art. 3853 pkt 9 k.c. Omawiany wyżej zapis kwestionowanego
postanowienia, zezwalający uczelni na zmianę ustalonej opłaty w przypadku
28
nieokreślonych nadzwyczajnych okoliczności i zmiany programu studiów (w istocie
jakiejkolwiek zmiany tego programu) stanowi dodatkowo niedozwoloną klauzulę
abuzywną w rozumieniu art. 3853 pkt 10 k.c., uprawniając w istocie […] do zmiany
umowy bez obiektywnie ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie.
Ważną przyczyną uprawniającą do jednostronnej zmiany umowy w zakresie
odpłatności za studia nie jest zarówno ogólnikowo powoływana i nieokreślona
okoliczność, „której strony nie przewidywały w chwili zawarcia umowy” i równie
nieokreślona, dowolna zmiana programu studiów, nie odnosząca się wg omawianego
postanowienia wzorca, do realnego wzrostu kosztów zajęć dydaktycznych, a wręcz
abstrahująca od tych kosztów.
Omawiane postanowienie wzorca w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c. rażąco narusza
interesy studenta, jako konsumenta usług dydaktycznych oferowanych przez uczelnię,
wprowadzając nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego
niekorzyść w określonym stosunku obligacyjnym. Posługiwanie się przedmiotowym
postanowieniem wzorca jest zarazem działaniem wbrew dobrym obyczajom w
zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego, gdyż tworzy taką klauzulę
umowną, która godzi w równowagę tego stosunku (chodzi tu o stosunek obligacyjny
wynikający jedynie z umowy zawartej z mocy art. 160 ust. 3 Prawa o szkolnictwie
wyższym).
Mając na uwadze wszystkie wyżej opisane okoliczności faktyczne i argumenty
prawne należało uznać, że bezpodstawnie Sąd I instancji, oddalając powództwo w
części roszczenia o uznanie za niedozwolone i zakazanie
wykorzystywania
postanowienia zawartego w § 4 ust. 4 wzorca umowy zatytułowanego Umowa o
warunkach odpłatności za studia w Uniwersytecie […], dopuścił się zarzucanego w
apelacji naruszenia art. 1 k.c., art. 3851 § 1 k.c. (w tym w zw. z art. 2 Dyrektywy Rady
EWG 93/13 z dnia 4 kwietnia 1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach
konsumenckich – OJL95 z dnia 21 kwietnia 1994 r.) oraz art. 47936 k.p.c. przez ich
błędną wykładnię i niezasadne niezastosowanie.
W pozostałej części apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.
29
Postanowienie wzorca umowy zawarte w § 3 ust. 31: „student oświadcza, że
znany jest mu Statut Uczelni oraz Regulamin Studiów obowiązujący w Uczelni i
jednostce organizacyjnej Uczelni prowadzącej dany kierunek. Akty te zamieszczone są
na stronie www…” – generalnie wykracza poza materię przedmiotu umowy
w przedmiocie warunków odpłatności za studia, o której mowa w art. 160 ust. 3 Prawa
o szkolnictwie wyższym, a tylko wzorzec takiej umowy może być oceniany w
trybie art. 47936 k.p.c. w aspekcie abuzywności jego postanowień. Przy założeniu, że
statut uczelni i regulamin studiów mogą jednak zawierać pewne regulacje w zakresie
odpłatności za studia, stwierdzić należy, że kontestowany zapis nie stanowi w istocie
elementu wzorca umowy w tym znaczeniu, że nie kształtuje praw i obowiązków
studenta jako konsumenta usług dydaktycznych oferowanych przez uczelnię, zgodnie
z treścią art. 3851 § 1 k.c. i w rozumieniu tej normy prawnej. Zakłada on jedynie
złożenie określonego oświadczenia wiedzy w sytuacji, gdy w istocie nie ma żadnych
przeszkód, aby kandydat na studenta zapoznał się ze Statutem Uczelni i Regulaminem
Studiów, w tym przez Internet.
Oświadczenie studenta o zapoznaniu się z ogólnie dostępnymi w/w
dokumentami, jako oświadczenie wiedzy, a nie woli, w istocie nie kształtuje jego praw
i obowiązków w zakresie umowy regulującej warunki odpłatności za studia.
Z uwagi na powyższe należało uznać, że Sąd I instancji, oddalając powództwo
w zakresie uznania za niedozwolone i zakazane wykorzystywanie postanowienia
określonego w § 3 ust. 31 wzorca Umowy o warunkach odpłatności za studia
w Uniwersytecie […] nie naruszył obowiązującego prawa, w tym przepisów
wskazanych w apelacji.
Mając na uwadze wszystkie wyżej opisane okoliczności faktyczne i argumenty
prawne, Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie 1 i 2 wyroku z mocy art. 386 § 1 k.p.c.
i art. 385 k.p.c.
W punkcie 3 wyroku Sąd Apelacyjny zniósł pomiędzy stronami koszty
zastępstwa prawnego w instancji odwoławczej z mocy art. 108 § 1 i art. 100 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., kierując się wynikiem postępowania apelacyjnego,
tj. częściowym uwzględnieniem apelacji i oddaleniem jej w pozostałej części.
30
W punkcie 4 wyroku Sąd Apelacyjny obciążył Uniwersytet […] kwotą opłaty
od apelacji na podstawie art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2005 r., Nr 167, poz. 1398 ze zm.).
ta