Zambia

Transkrypt

Zambia

Przyspieszona ekspansja agrobiznesu,
zawłaszczanie ziemi oraz rola finansowania
prywatnego i publicznego ze środków
europejskich w Zambii
Perspektywa prawa do żywności
Warszawa, 2014
Przyspieszona ekspansja agrobiznesu, zawłaszczanie
ziemi oraz rola finansowania prywatnego i publicznego
ze środków europejskich w Zambii
Spis treści
Opublikowano przez Hands off the Land (HotL)
Autor: Roman Herre, FIAN Germany
Data: grudzień 2013 r.
Redakcja: Richard van Ess
Niniejsze opracowanie powstało przy wsparciu dwóch badań wykonanych przez Profundo
i Philippa Salzmanna. Szczególne podziękowania dla Ute Hausmanna za recenzję i uwagi.
Publikacja została wydana przez Instytut Globalnej Odpowiedzialności w ramach koalicji Hands off the Land Alliance i projektu „Liderzy i liderki społeczności studenckich
aktywni w polskiej debacie publicznej”.
Projekt Na swoim (ang. Hands off the Land) to trzyletnia kampania, której
celem jest zwiększanie świadomości społecznej, wspieranie suwerenności żywnościowej
i dostępu do ziemi w krajach Globalnego Południa.
Liderzy i Liderki Społeczności Studenckich Aktywni w Polskiej Debacie
Publicznej to projekt zachęcający studentów i studentki polskich uczelni do brania bardziej aktywnego udziału w debacie dotyczącej zagadnień kluczowych dla przyszłości świata
oraz wzmacniający poczucie odpowiedzialności za globalne procesy i powiązane z nimi zjawiska.
Projekt Liderzy i Liderki Społeczności Studenckich Aktywni w Polskiej Debacie Publicznej jest współfinansowany przez rząd Szwajcarii w ramach programu współpracy z
nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej. Jest on realizowany w partnerstwie ze
Związkiem Stowarzyszeń Polska Zielona Sieć.
Projekt Hands off the Land (HOtL) – Take Action Against Land Grabbing jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej.
Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiana z oficjalnym
stanowiskiem Unii Europejskiej.
Uwagi wstępne
1. Wprowadzenie: Zawłaszczanie ziemi i kapitał finansowy
2. Informacje ogólne
2.1 Prawo do żywności: ramy prawne dla Zambii i państw europejskich
2.2 Ubóstwo, rozwój i głód w Zambii
2.3 Ziemia w Zambii
2.4 Szerszy kontekst rozwoju agrobiznesu w Zambii
3. Prawo do właściwego wyżywienia i światowy system produkcji żywności
4. Inwestycje finansowe i ekspansja agrobiznesu na przykładzie europejskiego kapitału w Zambii
4.1 Prywatni inwestorzy finansowi
4.1.1 AmatheonAgri
4.1.2 DWSGALO
4.1.3 Ferrostaal
4.1.4 Inne prywatne podmioty finansowe
4.2 Udział finansowania rozwoju oraz finansowania instytucjonalnego
4.2.1 Chayton Africa
4.2.2 Zambeef
4.3 Dalszy udział finansowania rozwoju oraz finansowania instytucjonalnego
5. Wnioski
5.1 Czy kapitał finansowy uwzględnia rozwój rolnictwa wśród najuboższych?
5.1.1 Czy widać różnice w przypadku kapitału donorów?
5.2 Wnioski dotyczące perspektywy prawa do żywności
5.2.1 Dostęp do ziemi: Rosnąca presja na ziemię stanowi coraz
większy problem strukturalny
5.2.2 Dostępność żywności określanej jako „efekt ewolucji rolni
ctwa” dla ubogich mieszkańców terenów wiejskich
5.2.3 Ekonomiczna dostępność żywności z perspektywy pracy zarobkowej
6. Rekomendacje
Uwagi wstępne
Celem niniejszego opracowania jest
przedstawienie spostrzeżeń na temat
wpływu niedawnych aktów zawłaszczania ziemi (ang. land grabbing) na światowy system produkcji żywnościowy1
oraz na prawo do żywności. Obserwacje
w tym zakresie zostały przeprowadzone z uwzględnieniem światowego łańcucha wartości2. Wstępne wyniki badań
wykazały, że w zasadzie niemożliwe
jest pozyskanie wiarygodnych, szczegółowych informacji na temat produktów znajdujących się w tym łańcuchu.
Nie wiadomo np. które przedsiębiorstwa przetwórcze skupują pszenicę
z poszczególnych części plantacji znajdujących się w kraju X i należących do
przedsiębiorstwa agrobiznesu Y.
Wstępne wyniki badań wykazały również, że stale rośnie znaczenie inwestorów finansowych w rozwoju konglomeratów agrobiznesowych. Powyższa
obserwacja wpłynęła na decyzję, aby
zastąpić opracowanie międzynarodo-
we jednym, pogłębionym opracowaniem skupiającym się na Zambii. Spostrzeżenie to wpłynęło także na fakt,
że początkowy cel publikacji w postaci
przedstawienia procesu integracji pionowej przedsiębiorstw wzdłuż łańcucha żywności został nie tylko zachowany, ale wręcz rozwinięty. Co więcej, nie
wpłynęło ono negatywnie na przyjęcie
w poniższym opracowaniu perspektywy
prawa do żywności zgodnie z pierwotnymi założeniami. Jeśli chodzi o zakres
zagadnień poruszanych w prezentowanej publikacji, to autorzy położyli nacisk
na logikę działań oraz rolę i wpływ inwestorów finansowych na sektor spożywczy
w Zambii.
Należy zwrócić uwagę, że poniższe
opracowanie ma charakter wstępny.
Jego wyniki powinny być traktowane
jako zachęta do przeprowadzenia pogłębionych badań terenowych.
Prezentowane badanie dotyczy trzech
k w e s t i i z aw a r t y c h w p o n i ż s z y c h
pytaniach:
•
Jaką rolę odgrywa europejski kapitał finansowy w zawłaszczaniu ziemi
1
To jest: na funkcjonowanie tego systemu, zarządzanie nim, a także na kluczowe podmioty biorące
w nim udział.
2
Łańcuch wartości (ang. value chain) – sekwencja działań przekształcania zasileń, technologii i pracy
ludzi na produkty finalne.
4
w Zambii i w związanej z nim ekspansji
agrobiznesu? Czy można wyróżnić charakterystyczne cechy tego rodzaju zaangażowania finansowego?
•
Jaka jest różnica między prowadzonym przez inwestorów finansowych
dyskursem dotyczącym rozwoju, a debatą na temat gospodarki / finansów kierowaną przez nich do świata biznesu?
•
Czy z powstałego opracowania
wstępnego można wysnuć wnioski dotyczące prawa do żywności, w szczególności
w zakresie odpowiedzialności i eksterytorialnych zobowiązań państw europejskich
wynikających z praw człowieka?
1. Wprowadzenie: Zawłaszczanie ziemi i kapitał finansowy
Powszechnie wiadomo dziś, że zawłaszczanie ziemi nie jest zjawiskiem nowym.
Posiada ono szereg cech charakterystycznych i stanowi wyraz zapotrzebowania na grunty oraz związane z nimi zasoby naturalne (np. wodę). Zagadnienie
zawłaszczania ziemi powinno być rozpa-
trywane w kontekście licznych kryzysów globalnych związanych z klimatem,
cenami żywności, energią (lub paliwami)
oraz finansami. Niektórzy naukowcy uważają, że zawłaszczanie ziemi stanowi „odpowiedź na zbieżność [tych] licznych kryzysów”3, a szybka koncentracja ziemi jest
cechą charakterystyczną tego zjawiska.
Akty zawłaszczania ziemi stanowią odpowiedź na wymienione powyżej kryzysy przede wszystkim wśród różnego
typu podmiotów gospodarczych i finansowych. Dzięki działaniom tego typu silne podmioty umacniają bowiem swoje
interesy. Realizowanie własnych korzyści
jest w coraz większym stopniu wiąże się
z kontrolą zasobów naturalnych (w szczególności gruntów i wody). Poniżej wymieniono niektóre z tych interesów:
•
Kapitał finansowy (w tym pochodzący z banków, towarzystw inwestycyjnych, funduszy hedgingowych czy funduszy emerytalnych)
potrzebuje nowych i (prawdopodobnie) bardziej bezpiecznych granic
i modeli inwestycyjnych;
•
Rządy wielu państw, a także rozwijający się segment szeroko pojętej
3
Borras i wsp., Land Grabbing in Latin America and the Caribbean (2012: 851); McMicheal, The Land
Grab and the Corporate Food System Restructuring (2012).
5
gospodarki poszukują możliwości zastąpienia fundamentu współczesnej
gospodarki w postaci paliw kopalnych,
biopaliwami. Wiąże się to jednak ze
zwiększonym zapotrzebowaniem na
ziemię. Jako przykład można przytoczyć
rozwój branży agropaliw.
•
Podmioty chcące realizować własne interesy naciskają na tworzenie
konkretnych, ułatwiających i wspierających ram dla swoich inwestycji (np. Inicjatywa Grupy G-8 dot. Przejrzystości
w zakresie Ziemi, Analiza Porównawcza Przedsiębiorstw Funkcjonujących
w Branży Rolniczej4, Zasady dot. Ziemi
Uprawnej5…);
•
Branża agrobiznesu i niektóre
państwa chcą zabezpieczyć zapasy
żywności i pasz poprzez utrzymywanie
bezpośredniej kontroli nad gruntami
(w ramach integracji pionowej).
Światowy system żywnościowy6 można
rozumieć jako ważne forum, na którym
różne podmioty stawiają czoło kryzysowi. Zebrane dowody wskazują, że różne
strategie radzenia sobie z kryzysem,
które prowadzą do umocnienia własnych
interesów, łączą się nieraz z brutalnymi
konfliktami o ziemię i wodę. Najczęściej są
one prowadzone z aktualnymi, lokalnymi
użytkownikami gruntów. Konflikty tego
rodzaju powodują głęboką strukturalną
transformację, w której nie uwzględnia
się roli ludności lokalnej (w szczególno-
4
Prezentacja Międzynarodowej Korporacji Finansowej, Banku Światowego, Dostępny w Internecie.
http://de.slideshare.net/riatenorio/augusto-and-grahame-ppt.
5
http://www.unpri.org/areas-of-work/implementation-support/
the-principles-for-responsible-investment-in-farmland/.
6
W dominującym dyskursie, termin „system produkcji żywności” jest stosowany przede wszystkim
w odniesieniu do handlu międzynarodowego, ogólnej dostępności żywności/wolumenów produkcji
i działalności detalistów. W tym zawężonym ujęciu pomijana jest złożoność procesów przebiegających
w ramach produkcji dystrybucji i konsumpcji żywności. Zarówno lokalny, jak i krajowy czy światowy system produkcji, powinien być rozumiany zgodnie z podejściem holistycznym obejmującym produkcję
żywności (w tym np. systemy reprodukcji ziaren, dostęp do i kontrola gruntów i surowców naturalnych,
koncentracja gruntów), przetwarzanie, dystrybucję i marketing (w tym systemy nieformalne, systemy
religijne, dystrybucję pomiędzy gospodarstwami domowymi i rynki lokalne), stosunki społeczne, polityki
znoszące ograniczenia i polityki narzucające ograniczenia (dtacje, polityki handlowe, inwestycje publiczne...), jak również aspekty kultury i konsumpcji związane z żywieniem i zdrowiem. Z perspektywy
prawa do żywności, system produkcji żywności może być postrzegany jako konstrukcja społeczna, która
ma wpływ na realizację prawa do żywności, włączając wszystkie aspekty normatywnej treści prawa do
żywności [patrz. rozdz. 3].
6
ści lokalnych użytkowników gruntów)7.
Dotychczasowe plany Banku Światowego (BŚ) zdają się potwierdzać powyższe wnioski. W publikacji z 2011 roku
poświęconej zawłaszczaniu ziemi8 BŚ
zaproponował np. ekspansję uprawy
kukurydzy na 148 milionach hektarów
nisko zaludnionych gruntów w różnych
rejonach świata 9. Oszacowano, że na
każde 1000 ha tych terenów przypada
10 miejsc pracy. Łącznie daje to 1,48 milionów miejsc pracy w skali światowej10.
Zgodnie z danymi BŚ, obecnie na zakwalifikowanych do uprawy kukurydzy 148
mlilionach hektarów gruntów żyje ok
11,7 mln ludzi. BŚ przyznaje, że prawdopodobnie transformacja ziemi na tak
olbrzymią skalę będzie miała negatywny wpływ na ludność tam zamieszkałą.
Poza przyspieszoną koncentracją ziemi,
dodatkową cechą strukturalną światowego systemu żywnościowego jest zintensyfikowana finansyzacja11. W przeszłości,
większość przedsiębiorstw agrobiznesu oraz inwestorów finansowych powstrzymywała się od brania bezpośredniego udziału w produkcji rolnej. Proces
intensywnej koncentracji zachodził w ramach łańcucha wartości, na rynku czynników produkcji (włączając ziarna, nawozy
i chemikalia rolnicze), w handlu, procesie
przetwarzania czy sprzedaży detalicznej12. W procesie koncentracji w ramach
światowego systemu żywnościowego
pomijano jednak rolnictwo samo w sobie. Dlatego obecnie grunty postrzegane są często przez świat finansów jako
jedna z ostatnich barier inwestycyjnych.
7
Lokalni użytkownicy gruntów nie pełnią w tym przypadku żadnej roli, lub pełnią jedynie rolę
pomocniczą.
8
Bank Światowy, Rising Global Interest in Farmland, (2011: 39, 172, 173).
9
Na terenie Zambii Bank Światowy zidentyfikował 13 mln hektarów tego typu gruntów (Bank Światowy, ibid.).
10 Należy tu uwzględnić także prace sezonowe o niskiej jakości. Temat ten został dokładniej opisany
w dalszej części opracowania.
11 W wąskim ujęciu finansyzacja jest utożsamiana ze wzrostem znaczenia działalności finansowej
w aktywności podmiotów ekonomicznych o charakterze niefinansowym. Konsekwencją tego jest zmiana strumieni dochodów, w których coraz większy udział mają dochody czerpane właśnie z działalności
finansowej, a nie z tradycyjnie rozumianej działalności operacyjnej i inwestycyjnej (Orhangazi, 2008; Ząbkowicz, 2009).
12 Analiza procesu tego rodzaju koncentracji, Econexus, Bern Declaration, Agropoli, (2013). Dostępny
w Internecie: http://www.econexus.info/sites/econexus/files/Agropoly_Econexus_BerneDeclaration.pdf.
7
Postępujące włączanie się podmiotów
finansowych w system produkcji rolnej
jest zjawiskiem nowym, wywołującym
istotne zmiany. Do zmian tych można
zaliczyć m.in. pogłębiający się dystans
między inwestorami finansow ymi
a skutkami prowadzonych przez nich
inwestycji. Rośnie on „w sposób, który
stawia wyjątkowe wyzwanie kontekstowi politycznemu przeciwstawianemu
finansyzacji”13. Clapp podsumowuje, że
dystans ten „zazwyczaj maskuje rolę
podmiotów finansowych w systemie
żywnościowym i utrudnia połączenie jej
ze społecznymi czy ekologicznymi konsekwencjami działań związanych z inwestycjami finansowymi”14. Patrząc z perspektywy praw człowieka, niezwykle
trudno jest ustalić odpowiedzialność
i zobowiązania państw, jeśli działania
podejmowane w obrębie systemu żywnościowego dają negatywne efekty. Nie
wiadomo np. „Kto jest odpowiedzialny
za przymusowe wysiedlenia czy naruszenia praw człowieka…?”
Dotychczasowe debaty naukowe po-
święcone omawianym wyżej zagadnieniom wymagają pogłębiania stanu wiedzy na temat tego „gdzie i w jaki sposób
inwestują [podmioty finansowe]15, kto
jest pośrednikiem, a także jakie są typy
użytkowania ziemi oraz relacje społeczne powstałe w wyniku napływu światowego kapitału”16. Autorzy niniejszego
opracowania próbują odpowiedzieć na
te pytania, a także naświetlić problem
dystansu między inwestycją a inwestorem oraz brania na siebie odpowiedzialności. W publikacji tematy te zostały
przedstawione na przykładzie powiązań
afrykańskiego państwa Zambia ze środkami finansowymi płynącymi z Europy17.
Opracowanie to nie dotyczy finansyzacji
w kontekście towarów rolnych, zwanej
powszechnie spekulacją żywnością. Zawiera natomiast analizę systemu produkcji rolnej, który w wielu przypadkach
przyjmuje formę zawłaszczania ziemi.
Dodatkowo, zastosowanie perspektywy finansowej pomaga we włączeniu
innego aspektu, jaki stanowi skala.
Kluczowe zagadnienia omawiane w tej
13 Clapp, Financialization, Distance and Global Food Politics, (2013: 2).
14 Op.cit..
15 [Przyp. tłum.]
16 Hall, The next Great Track? South African Commercial Farmers Move North (2012: 839).
17 Zambia została wybrana ze względu na wyniki wstępnych badań, które wykazały istotną rolę podmiotów niemieckich i europejskich.
8
publikacji stanowią: silne skupienie na
dominujących debatach dotyczących
rozmiaru gruntów docelowych lub objętych już swego rodzaju rozwojem
(w wyniku inwestycji), a także skala kapitału angażowanego w inwestycje18.
Finansyzacja rolnictwa I systemu
żywnościowego
Autorzy opracowania przyjęli za Epsteinem definicję finansyzacji jako:
“rosnące znaczenie rynków, instytucji I elit finansowych funkcjonujących
w aktualnej przestrzeni gospodarczej, a także instytucji zarządzających
nimi zarówno na poziomie narodowym, jak i międzynarodowym”19.
Utowarowienie ziemi
...odnosi się do dominującego trendu przypisywania ziemi wartości
ekonomicznej. Działanie to wymaga
odseparowania ziemi od wszelkich
wartości i aspektów natury społecznej, kulturowej, ekologicznej, historycznej czy terytorialnej.
18
19
2. Informacje ogólne
2.1 Prawo do żywności: ramy prawne
dla Zambii i państw europejskich
Zambia jest państwem-stroną Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych,
Społecznych i Kulturalnych. Prawo do
właściwego wyżywienia zawarte jest
w artykule 11 paktu i w związku z tym
posiada charakter prawnie wiążący. Komentarz ogólny 12 Komitetu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych
NZ stanowi miarodajną interpretację
prawa do żywności. Określa on szczególnego rodzaju zobowiązania państwa
do poszanowania, ochrony i realizowania prawa do żywności. Oznacza to, że
państwa muszą być odpowiedzialne
za: a) każdy przypadek podważenia lub
uniemożliwienia korzystania z prawa
(poszanowanie), b) skuteczne uniemożliwianie stronom trzecim (osobom indywidualnym, grupom, spółkom, czy podmiotom np. o charakterze finansowym)
jakiejkolwiek ingerencji w korzystanie
z prawa (ochrona), oraz c) podejmowanie działań w kierunku usprawnienia
Patrz: Borras i wsp., ibid..
Epstein, Introduction: Financialization and the World Economy, (2005).
9
procesu implementacji prawa do właściwego wyżywienia (realizacja). Należy
wspomnieć, że na poziomie regionalnym Zambia jest państwem-stroną Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów.
Państwami-stronami Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych... są
wszystkie państwa członkowskie Unii
Europejskiej oraz Norwegia i Szwajcaria. Odpowiedzialność państw wynikająca z praw człowieka obejmuje tzw.
zobowiązania eksterytorialne. Zgodnie
z nimi państwa-strony są zobowiązane do podejmowania działań na rzecz
poszanowania i ochrony praw człowieka w innych krajach, w tym prawa do
właściwego wyżywienia i do wody. Eksterytorialne zobowiązania wynikające
z praw człowieka zostały zaprezentowane w Zasadach z Maastricht Dotyczących Zobowiązań Eksterytorialnych
Państw w Zakresie Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych20.
Z jednej strony, Zobowiązania Eksterytorialne obejmują szereg zobowiązań
związanych z działaniami i zaniedbaniami państwa w jego granicach lub poza
nimi, mających wpływ na korzystanie
z praw człowieka poza terytorium tego
państwa. Z drugiej strony, ujęte w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz instrumentach prawnych dotyczących
praw człowieka zyskują charakter zobowiązań ogólnoświatowym. Nieważne czy rozpatrywane osobno lub jako
pewien zbiór, poprzez międzynarodową współpracę dążą do powszechnej
realizacji praw człowieka.21.
W zakres zobowiązań eksterytorialnych może wchodzić odpowiedzialność
państw za postępowanie podmiotów innych niż państwowe, niezależnie od tego
czy wspomniane wyżej działania (lub zaniechania) są podemowane przez państwa,
czy też przez osoby lub podmioty niezwiązane z organami państwowymi (np. spółki
i innego typu przedsiębiorstwa)22.
Ogólnie rzecz biorąc, państwa powinny
unikać powodowania szkód. W tym celu
muszą zaprzestać różnego typu działań
lub wyeliminować zaniedbania ułatwiające czy przyczyniające się do utraty możliwości realizowania praw człowieka zgodnie z zobowiązaniami eksterytorialnymi.
20 Maastricht Principles on Extraterritorial Obligations of States in the Area of Economic, Social and Cultural Rights [02-2012].
21 Zasada z Maastricht (nr 8).
22 Zasada z Maastricht (nr 12).
10
W ramach szeregu zobowiązań, państwa powinny przeprowadzić wstępną
ocenę ryzyka oraz potencjalnego wpływu ich prawa, polityk i praktyk na obszarze eksterytorialnym na korzystanie
z praw człowieka. Ich obowiązkiem jest
włączenie w ten etap społeczeństwa,
a także podanie wyników wspomnianej
oceny do wiadomości publicznej23.
Jeśli chodzi o podmioty pozapaństwowe, to państwa mają obowiązek stosować odpowiednie środki, aby upewnić
się, że te podmioty (których zakres
działalności są w stanie regulować) nie
uniemożliwiają lub nie utrudniają korzystania z praw człowieka. Dotyczy to
osób prywatnych, organizacji, korporacji ponadnarodowych lub innego rodzaju przedsiębiorstw, w których wymienione podmioty lub przedsiębiorstwa
je kontrolujące lokują centrum swojej
działalności, bądź też, w których są zarejestrowane, mają swoją siedzibę lub
główne miejsce prowadzenia działalności, czy prowadzą znaczną część swojej
działalności w danym państwie24.
23
24
25
26
27
2.2 Ubóstwo, głód i rozwój w Zambii
Pomimo imponującego tempa wzrostu gospodarczego, które w przeciągu ostatnich 10 lat przekroczyło 5,7%
PKB, głód stanowi jeden z największych
problemów w Zambii. Obecnie, z tego
powodu cierpi 6 mln ludzi (w porównaniu z rokiem 2000, kiedy ta wartość
wynosiła 4,4 mln)25. Co więcej, w przeciągu ostatnich czterech lat w sektorze
rolnictwa, od którego zależy los 85%
mieszkańców Zambii, zaobserwowano
wyraźny wzrost gospodarczy wynoszący od 6,6% do 8%26. Ze wskaźnikiem Giniego na poziomie 0,65, Zambia stanowi
jedno z najmniej spójnych wewnętrznie
państw na świecie27.
W 2013 roku Komisarz UE - Andri Piebalgs powiedział: „W ostatnich latach
Zambia zrobiła ogromne postępy w rozwoju, w szczególności w dziedzinie
górnictwa i rolnictwa. Jednak pomimo
niezwykłego wzrostu gospodarczego,
Zambia jest jednym z najmniej spójnych
wewnętrznie krajów świata” 28. Bank
Zasada z Maastricht (nr 14).
Zasady z Maastricht (nr 24 i 25).
FAO, Wskaźniki Bezpieczeństwa Żywnościowego (2013).
Bank Światowy, Zambia Economic Brief (2012).
Bank Światowy, MDG Progress Report Zambia (2013).
11
Światowy poinformował natomiast,
że: „Wzrost gospodarczy Zambii nie
przełożył się na znaczne ograniczenie
ubóstwa w tym kraju”29. Wyraźnie widać, że wzrost gospodarczy w sektorze
rolnictwa w Zambii nie ma szerokiego
zakresu. Co więcej, proces ten omija lub
nawet marginalizuje ubogich mieszkańców wsi.
Równocześnie, rachunki za import żywności (ang. food import bills) w Zambii
wrosły w zawrotnym tempie, z 60 milionów dolarów w 2000 roku do 350 milionów dolarów w roku 2012. Przewyższyły nawet koszty importu żywności
w czasie kryzysu cen żywności w 2008
roku. Koszty eksportu żywności urosły
jeszcze bardziej, z 68 milionów dolarów
w 2000 roku do 486 milionów dolarów
w roku 201230. Informacje te powinny
stać się podstawą dalszych badań nad
konkretnymi grupami, które ponoszą
koszty importu, jak i pośrednikami, którzy czerpią korzyści z eksportu.
2.3 Ziemia w Zambii
Podobnie jak inne kraje afrykańskie,
w zakresie prawa rolnego Zambia przejęła utworzony w okresie kolonializmu
podwójny system własności ziemi. Do
początku XXI wieku prawie wszystkie
grunty leżące w granicach tego państwa (94%31) były posiadane na zasadach prawa zwyczajowego o charakterze nieformalnym. O zarządzaniu ziemią
decydowały lokalne społeczności lub
ich przywódcy. System podwójnej
własności ziemi zakładał równoczesne występowanie prawa formalnego,
zgodnie z którym wszystkie grunty
stanowią własność państwa, a ich powiernikiem jest prezydent32.
Począwszy od okresu kolonizacji, najwyższej jakości grunty w Zambii były
28 Komisja Europejska, EU Signs New Agreement to Boost Agriculture and Promotes Access to Energy in
Zambia, Informacja Prasowa, [18-06-2013].
29 [Dostęp 12-11-2013]; http://www.worldbank.org/en/country/zambia/overview.
30 Obliczeń dokonano wg klasyfikacji opracowanej przez FAO (tzw. „Food Basic”). ONZ, Konferencja
Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, Dostępny w Internecie: http://unctadstat.unctad.org/ReportFolders/reportFolders.aspx.
31 Ministerstwo ds. Gruntów, Draft Land Policy, cytowany w: Jayne (2003) i wsp. Access to Land and
Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues, (2008: 33).
32 Patrz np.: Peters, Land Appropriation, Surplus People and a Battle over Visions of Agrarian Futures in
Africa (2013).
12
wykorzystywane przez rolników komercyjnych. Podejmowali oni działalność rolniczą na terenach zwanych farm
blocks33. Wraz z wejściem w życie Prawa
Rolnego z 1995 roku, ziemie posiadane
w ramach zwyczajowych praw własności
należały do państwa i były przeznaczone do dzierżawy. Prywatne podmioty
mogły dzierżawić te ziemie na okres
99 lat. W ramach nowej polityki rolnej
drobnym rolnikom zapewniono możliwość rejestracji swojej ziemi. Wcześniej
musieli oni jednak wydzierżawić grunty
od państwa. W rzeczywistości polityka
ta stanowiła legalne narzędzie do przejmowania ziemi wyłącznie przez dużych
inwestorów krajowych i międzynarodowych. Tylko tego rodzaju podmioty
prywatne było stać na pokrycie kosztów procedur i biurokracji, a także na
zmierzenie się z przeszkodami natury
geograficznej. Prawo rolne zapoczątkowało powszechną dyskryminację na
tle ziemi, pogłębioną dodatkowo przez
dyrektywę prezydencką z 2002 roku.
W ramach tego zarządzenia rząd Zambii ogłosił strategię silnie skoncentro-
waną na rozwoju rolnictwa. Opierała się
ona na planie rozwoju wspomnianych
wcześniej farm blocks i określała, gdzie
tego rodzaju tereny powinny być tworzone. Ustalono, że w każdej prowincji
powstanie jeden farm block34.
Do dziś farm blocks są zakładane
w głównych korytarzach infrastrukturalnych i na obszarach obsiewanych
zbożem. Wiele z nich jest aktywnie użytkowanych przez lokalne społeczności35.
Grupy gospodarstw liczą od 65 000 do
155 000 hektarów. Każdy farm block
jest zaprojektowany tak, aby obejmować co najmniej jedno wielkoobszarowe
gospodarstwo rolne (tzw. „gospodarstwo główne”) liczące 10 000 hektarów,
kilka nieco mniejszych komercyjnych
gospodarstw rolnych liczących od 1000
do 5000 hektarów, oraz średnie (od 50
do 900 hektarów) i małe gospodarstwa
(od 20 do 40 hektarów). Co najmniej
dwa spośród nich powinny być objęte
porozumieniami dotyczącymi rolnictwa kontraktowego36.
W ostatnich latach rozległe obszary
ziemi w Zambii zostały przekazane pod-
33 KASA, Land ist Leben. Landrechte in Sambia, (2012: 12). Farm blocks – obszar wyznaczony pod wielkoobszarowe rolnictwo dla celów handlowych.
34 Ministerstwo Finansów i Planowania Krajowego, Farm Block Development Plan 2005–2007, (2005).
35 Patrz: Zambijska Agencja ds. Rozwoju, Nansanga Farm Block Development, (2010: 33).
13
miotom zajmującym się wielkoobszarową
działalnością rolniczą. Niektórzy eksperci
oceniają, że obecnie jedynie 60% gruntów jest posiadanych nadal w ramach
zwyczajowych praw własności do ziemi37.
Ponieważ rolnictwo jest źródłem utrzymania dla 85% ludności Zambii, dostęp
do ziemi i wody jest kluczową kwestią
bezpieczeństwa żywnościowego w tym
kraju. Szacuje się, że 25% zambijskich
gospodarstw rolnych posiada pole
o średniej powierzchni wynoszącej 0,6
hektarów. Płody rolne pozyskiwane
z takiej wielkości gruntów pozwalają
w minimalnym stopniu na wykarmienie
rodziny. Stanowią też niewielkie źródło
dochodów38. Dostęp do ziemi dla drobnych producentów żywności w Zambii
jest niezwykle ważną kwestią związaną
bezpośrednio z prawami człowieka.
Powyższe stwierdzenie pozostaje w silnym kontraście z ogólną oceną Banku
Światowego, który stwierdza, że w Zam-
bii „rozległe powierzchnie […] niezalesionych i niezabezpieczonych gruntów
nie są uprawiane” 39. Bank Światowy
obliczył, że 6 milionów hektarów ziemi
w tym państwie jest dostępnych w celu
ekspansji upraw soi, a 14 milionów hektarów – w celu ekspansji upraw kukurydzy40. Bank Światowy utrzymuje także,
że jedynie 20% zambijskich gruntów
nadających się pod uprawę jest wykorzystywana pod działalność rolniczą.
Sugeruje przy tym, że pozostała część
ziemi nie jest wykorzystywana przez lokalne społeczności lub nie stanowi dla
nich istotnej kwestii, a także że nie jest
ważnym źródłem utrzymania41.
W opinii ekspertów niezbędne jest
stworzenie bardziej wyraźnej opinii
na temat „dostępnej” ziemi 42. Jayne
i wsp. przedstawili pewne założenia
dotyczące tej kwestii w odniesieniu do
Zambii. Podsumowali dyskusję na temat dużych obszarów ziemi uprawnej
36 Ministerstwo Rolnictwa i Spółdzielni Rolniczych, Raport EIA sporządzony dla systemu farm block
w Nansanga (2006: 38).
37 KASA, ibid..
38 Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues
(2008: 9).
39 Rising global interest..., ibid..
40 Op.cit..
41 Stosunek ilości ziemi uprawianej do całkowitej ilości ziemi nadającej się pod uprawę wynosi 0,3. ibid.
42 Patrz np.: Borras i wsp., The Fundamental Flawed ‚Marginal Lands’ Narrative (2011).
14
w Zambii w następujący sposób: „Jednakże, […] ekonomicznie opłacalnych
gruntów ornych w Zambii nie jest zbyt
dużo, biorąc pod uwagę obecną sytuację związaną z dostępem do infrastruktury drogowej oraz do usług i rynków.
W rzeczywistości, dostęp do gruntów
już teraz stanowi istotny problem dla
wielu [...] mieszkańców wsi w Zambii.
Co więcej, w zależności od przyszłej polityki przydzielania gruntów, dostęp do
ziemi o dobrej jakości i z potencjałem
rynkowym może być coraz trudniejszy
dla wielu gospodarstw rolnych. Sytuacja
ta sprawi, że drobnym rolnikom coraz
ciężej będzie przyjąć kierunek zrównoważonego rozwoju”43.
2.4 Szerszy kontekst rozwoju zambijskiego agrobiznesu
Rozwój agrobiznesu w południowej
Afryce należy analizować przez pryzmat
toczącej się dyskusji na temat rozwoju rolnictwa. Kluczowym działaniem
w ramach pracy nad tym zagadnieniem jest zidentyfikowanie tzw. korytarzy wzrostu dla rolnictwa (ang. agricultural growth corridors) w tej części
świata, uwzględniając Nową Wizję dla
Rolnictwa opracowaną przez Światowe
Forum Gospodarcze44.
Nowa Wizja dla Rolnictwa stanowi element konstruktu „Jak Wyżywić Świat
w 2050 roku”45. Na stronie internetowej poświęconej Nowej Wizji... można
odnaleźć wyjaśnienie: „Aby wyżywić
populację liczącą 9 miliardów ludzi
w roku 2050, świat będzie potrzebował Nowej Wizji dla Rolnictwa zapewniającej bezpieczeństwo żywnościowe, zrównoważony rozwój środowiska
i szanse gospodarcze wynikające z rol-
43 Jayne i wsp., Access to Land... (2008: 1f).
44 Podczas identyfikacji korytarzy wzrostu należy wziąć pod uwagę również: New Alliance for Food
Security and Nutrition grupy G8. oraz Program rozwojowy dla Rolnictwa.
45 „Jak Wyżywić Świat w 2050 roku ” to opracowanie FAO z 2009 roku. Prezentuje zbiór kluczowych
kwestii dla decydentów, branży rolniczej i ekspertów ds. rozwoju poruszanych podczas międzynarodowych debat dotyczących bezpieczeństwa żywnościowego. http://www.fao.org/fileadmin/templates/
wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_2050.pdf
15
nictwa” 46. Międzynarodowe przedsiębiorstwa agrobiznesu oraz podmioty
finansowe47 wskazały korytarze wzrostu
dla rolnictwa jako główne strefy rozwoju agroprzemysłu48. Szczególnie znaczenie odgrywają dwa korytarze tego typu.
Pierwszym z nich jest korytarz SAGCOT
położony w porcie głębinowym w mieście
Dar es Salaam (Tanzania). Prowadzi on
przez północną Zambię, gdzie znajduje
się tzw. „klaster wzrostowy”49. Linia kolejowa TAZARA łączy ten korytarz z miastem
Kapiri Mposhi w centralnej Zambii. Drugi
to korytarz o nazwie Nacala prowadzący
z portu morskiego Nacala przez Malawi (i jego stolicę Lilongwe) aż do Lusaki.
W Mozambiku rozwój korytarza wzrostu
jest intensywnie promowany przez szeroko krytykowany projekt ProSAVANA50.
Na terenie Zambii, jednym z działań donorów o największej skali jest projekt
drogi Great East Road51. Droga ta (T4)
łączy Lusakę i przechodząc przez graniczne miasto Chipata prowadzi do Malawi i Mozambiku. Wartość całego projektu wynosi 250 milionów euro. Jest
on współfinansowany przez Europejski
Fundusz Rozwoju (45 miliony euro), Europejski Bank Inwestycyjny (1 milion
euro), Afrykański Bank Rozwoju oraz
Francuską Agencję ds. Rozwoju. Jego
celem jest wykorzystanie korytarza Nacala do połączenia Zambii z portem głębinowym Nacala w Mozambiku52.
Warto zaznaczyć, że dominujące i najbardziej systematyczne podejście Europy do udzielania bezpośredniego
wsparcia dla drobnych rolników jest op-
46 [Dostęp: 29-10-2013]; http://www.weforum.org/issues/agriculture-and-food-security.
47 Do grupy tej można zaliczyć: AGCO Corporation, Anheuser-Busch InBev, A.P. Møller-Maersk, BASF
SE, Bayer CropScience AG, Bunge Limited, Cargill Incorporated, Carlsberg, CF Industries Holdings Inc.,
The Coca-Cola Company, Diageo Plc., DuPont, General Mills Inc., HEINEKEN, International Finance Corporation, Mondelez International, Monsanto Company, The Mosaic Company, Nestlé SA, Novozymes,
OCP Group, PepsiCo Inc., Rabobank International, Royal DSM, SABMiller, Sinar Mas Agribusiness & Food,
Swiss Reinsurance Company, Syngenta Crop Protection AG, Unilever, United Phosphorus Ltd, Wilmar
International Limited, Wal-Mart Stores Inc. oraz Yara International ASA.
48 Patrz np.: Econexus, African Agricultural Growth Corridor and the New Alliance for Food Security and
Nutrition. Who benefits, who loses?, (2013).
49 SAGCOT, Investment blueprint, (2011: 32).
50 Patrz np.: Funada-Claasen, Fukushima, ProSAVANA and Ruth First, (2013).
51 Rehabilitation of the Great East Road.
52 Komisja Europejska i wsp., EU-Africa Infrastructure Trust. Annual Report 2011 (2011: 33). Informacja
prasowa z roku 2013 podaje odmienne dane np. co do porozumienia o wsparciu finansowym, zgodnie
16
arte na podważanej koncepcji upraw konserwujących53 i polega przede wszystkim
na dostarczaniu materiałów do produkcji
chemikaliów rolniczych. Przy wsparciu
technicznym FAO, w latach 2009 – 2011
Komisja Europejska rozpoczęła projekt
o wartości 7,4 mln euro w celu „wdrożenia technologii Upraw Konserwujących.
Obejmował on terminowe wykonanie
prac rolniczych, takich jak wczesne sadzenie, miejscowe stosowanie nieorganicznych nawozów oraz zwalczanie
chwastów”54. Komisja Europejska ogłosiła, że „w roku 2013 rozpocznie się realizacja programu o wartości 11,1 mln
euro, mającego na celu wprowadzenie
upraw konserwujących w Zambii”55.
W kontekście upraw konserwujących
Norwegia wydaje się odgrywać dosyć
istotną rolę. Rząd Norwegii posiada co
najmniej 16-letnie doświadczenie we
wspieraniu tego sposobu upraw przez
Komórkę ds. Upraw Konserwujących
(ang. Conservation Farming Unit) związaną z Zambijskim Krajowym Związkiem
Rolników56. Szacuje się, że w ostatnich
latach jednostka ta przeszkoliła 300
000 rolników57. Należy wspomnieć, że
norweskie Ministerstwo Handlu i Przemysłu posiada 36,2% udziałów w największej światowej spółce produkującej
nawozy Yara International ASA58.
Wspólny program polityki handlowej
UNIDO i WTO59 jest finansowany przez
z którym Unia Europejska przekazała Zambii 118 milionów euro (w tym 25 mln euro od Europejskiego
Funduszu Rozwoju), (Komisja Europejska, EU signs new agreement to boost..., ibid.).’
53 Koncepcja upraw konserwujących opiera się na trzech filarach: a) minimalnych szkodach dla gleby (ograniczenie upraw lub ich całkowite zaniechanie); b) zwalczaniu szkodników przy użyciu chemikaliów rolniczych; c) sezonowej/rocznej rotacji upraw. Patrz np.: Giller i wsp., Conservation agriculture and
smallholder farming: The heretics view, (2009).
54 Europaid, Fact Sheet MDG1. Agriculture. Supporting farmers to Cope with Rising Prices of Agricultural
Commodities in Zambia. Arkusz informacyjny dot, Milenijnego Celu Rozwojowego nr 1 (2012). Nie jest
jasne, czy ten projekt był częścią czteroletniej Inicjatywy FISRI (Farmer Input Support Response Initiative)
wartej 17 mln euro.
55 Współpraca Unijna na rzecz Rozwoju z Zambią, Arkusz informacyjny, (2013).
56 [Dostęp: 13-12-2013], http://conservationagriculture.org/.
57 [Dostęp: 13-12-2013], http://www.norad.no/en/Countries/Africa/Zambia.
58 [Dostęp: 19-12-2013], http://www.yara.com/investor_relations/share_information/shareholders/
index.aspx.
59 UNIDO – ang., United Nations Industrial Development Organization (pol. Organizacja Rozwoju Przemysłowego ONZ); WTO – ang. World Trade Organization (pol.Światowa Organizacja Handlu);
17
norweską dyrekcję rządową na rzecz
rozwoju – NORAD. Jego wartość wynosi 2,7 miliona euro. Projekt zakłada
dwa cele. Pierwszym z nich jest poprawa wyników eksportu Zambii poprzez
zharmonizowanie technicznych regulacji prawnych, w szczególności w sektorze rolnym i żywnościowym. Drugi cel
stanowi natomiast promowanie integracji na rynkach światowych60 poprzez
poprawę „polityki handlowej i możliwości negocjacyjnych rządu Zambii oraz
uwzględnienie sektora prywatnego
w negocjacjach handlowych”61.
Wymienione poniżej inicjatywy na rzecz
rolnictwa i agrobiznesu stanowią szczególny przedmiot zainteresowania rządu
Zambii. Zostały one bowiem określone
jako obszary priorytetowe w Ustawie
Zambijskiej Agencji Rozwojowej (ang.
Zambia Development Agency)62. Do inicjatyw tych zaliczyć można:
•
Zerowy zysk przez okres pięciu lat
od pierwszego roku , gdy zanotowane
zostaną zyski. Od roku 6 do roku 8 jedy-
nie 50% zysków będzie opodatkowane,
a od roku 9 do roku 10 – opodatkowane
zostanie 75% zysków.
• Zerowy podatek od dywidendy
na okres 5 lat od pierwszego roku, gdy
ogłoszona zostanie wypłata dywidendy.
• Odroczona płatność podatku VAT
od wyposażenia kapitałowego i urządzeń.
• Zerowa stawka należności przywozowych od dóbr kapitałowych, urządzeń, w tym ciężarówek i wyspecjalizowanych pojazdów, przez pięć lat.
• Podatkowy reżim z zastosowaniem zerowej stawki cła i zerowej stawki
podatku VAT dla nawozów i herbicydów.
Należy zaznaczyć, że Zambia ratyfikowała jedynie dwie Porozumienia
o Ochronie i Wspieraniu inwestycji.
Stronami tych umów były kolejno
Niemcy i ze Szwajcaria63. Fakt ten może
okazać się odpowiednim bodźcem dla
zaangażowania zagranicznych podmiotów finansowych w duże inwestycje
gruntowe wiążące się ze zjawiskiem zawłaszczania ziemi w Zambii.
60 UNIDO, Zambia Gears up for Trade, (brak daty). Dostępny w Internecie. [Dostęp: 15-09-2013]; http://
www.unido.org/fileadmin/user_media_upgrade/Worldwide/Projects/factsheet_zambia_trade.pdf
61 Nowegian Technical Assistance, WTO Committee on Technical Barriers to Trade (21-11-2007: 3).
62 Na podstawie tajnego dokumentu rządowego dla grupy gospodarstw Nansanga. Dostępny w Internecie, [Dostęp: 19-12-2013]: http://www.oaklandinstitute.org/sites/oaklandinstitute.org/files/Nansanga%20Inform%20Memorandum%20-%2024%20Dec%202010_0.pdf.
63 OECD, OECD Investment Policy Review of Zambia, projekt wstępny, (2011: 34).
18
3. Prawo do właściwego wyży- opracowania jest analiza określonych
wienia i światowy system żyw- aspektów rozwoju systemu żywnościonościowy
wego, dlatego najwięcej uwagi poświę-
Prawo do właściwego wyżywienia (ang.
right to adequate food) jest zawarte
w Uniwersalnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowym Pakcie Praw
Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Stanowi punkt odniesienia przede
wszystkim dla europejskich decydentów politycznych i (rzadziej) dla podmiotów prywatnych.
Aby lepiej zrozumieć co wynika z prawa
do żywności, należy zgłębić jego treści
normatywne. Miarodajną interpretację
prawa do żywności zawiera Komentarz
Ogólny nr 1264. Kluczowa treść tego komentarza obejmuje cztery aspekty prawa do żywności, to jest: adekwatność,
dostępność i dostęp (ang. availability
i accessibility) oraz zrównoważony rozwój (ang. sustainability). Celem tego
ciliśmy kwestiom dostępności, dostępu
i zrównoważonego rozwoju65.
Dostęp do ziemi i bogactw naturalnych
stanowi kluczowy element prawa do
żywności z wielu powodów. Po pierwsze, Komentarz Ogólny nr 12 podkreśla fakt, że zdolność „wyżywienia się
z gruntów ornych (ang. productive land)
lub innych surowców naturalnych” stanowi kluczowy element dostępności
żywności66. Po drugie, dostęp do ziemi i bogactw naturalnych zapewnia
podstawę działalności gospodarczej
dla większości mieszkańców terenów
wiejskich w krajach Globalnego Południa. Sprzedają oni płody rolne pochodzące z ziemi na rynkach lokalnych lub
regionalnych. Działalność ta stanowi
kluczowe źródło ich „dostępności ekonomicznej” (ang. economic accessibility)67 w odniesieniu do nabywania żyw-
64 CESCR, Komentarz Ogólny nr 12. Prawo do Właściwego Wyżywienia; E/C.12/1999/5, (1999).
65 Należy pamiętać, że kwestia właściwego wyżywieniem ma duże znaczenie w kontekście transformacji zróżnicowanej produkcji na skalę lokalną w monouprawy włączające podstawowe rośliny spożywcze
oraz zaopatrzenie supermarketów.
66 Z punktu widzenia praw człowieka dostęp do ziemi zawarty jest w aspekcie dostępności (ang. availability), a nie dostępu (ang. accessibility). Niemniej jednak, Komentarz Ogólny nr 12 odnosi się do dostępu
(ang. accesibility) lokalnej ludności do ziemi ich przodków.
67 CESCR: „Dostępność ekonomiczna implikuje, że poziom kosztów związanych z pozyskiwaniem
19
ności. Ten aspekt jest często pomijany
w wielu dyskusjach na temat rolnictwa
naturalnego 68 (ang. subsistence farming). Produkcja żywności na własne
potrzeby stanowi obecnie jedyny, niezwykle istotny filar strategii utrzymania
środków do życia/bezpieczeństwa żywnościowego na poziomie gospodarstw
domowych. Po trzecie, dostęp do ziemi
i bogactw naturalnych jest związany
z „fizycznym dostępem” (ang. physical
accessibility). To stwierdzenie sprawdza
się głównie w przypadkach, w których
zbieranie owoców, orzechów i bulw czy
polowanie stanowi filar podstawowego źródła utrzymania/strategii bezpieczeństwa żywnościowego. Najczęściej
jednak, podstawę realizacji prawa do
żywności dla mieszkańców terenów
wiejskich stanowi połączenie trzech
aspektów wymienionych wyżej. Kwestia
ta dotyczy społeczności wiejskich na całym świecie/zamieszkujących kraje Globalnego Południa/zamieszkałych kraje
nowo powstałe i rozwijające się.
Zdolność do uprawiania ziemi przez jed-
nostki lub grupy (na podstawie prawa
własności lub innych form posiadania)
stanowi część podstawowego prawa
do właściwego wyżywienia, które musi
być przestrzegane, chronione i realizowane przez państwa.
Często nieprawidłowo rozumianym lub
błędnie interpretowanym aspektem
prawa do żywności jest „dostępność
żywności w odpowiednich ilościach
i o odpowiedniej jakości, tak, aby zaspokoić potrzeby żywieniowe”. Jak
przekonamy się w dalszej części publikacji, debaty wokół zawłaszczania ziemi
nierzadko polemizują z kwestią ogólnej,
zwiększonej dostępności żywności poprzez odniesienia do lepszej wydajności
wielkoobszarowych przemysłowych gospodarstw rolnych. Obiektywnie rzecz
biorąc, argument dotyczący wydajności
jest dyskusyjny sam w sobie69. Analiza
Komentarza Ogólnego nr 12 z perspektywy prawa do żywności ukazuje, że zawiera on ważne odniesienie do definicji
dostępności żywności. Żywność powinna być dostępna (ang. avilable), „tam,
żywności (która zapewni właściwą dietę), ponoszonych przez jednostki lub gospodarstwa domowe nie
powinien dominować nad kosztem związanym z zaspakajaniem innych podstawowych potrzeb, (1999).
68 Rolnictwo natralne – inaczej rolnictwo samozaopatrzeniowe;
69 Stwierdzenie to opera się na teorii Chayanova dotyczącej odwrotnej zależności między rozmiarem
gospodarstwa a jego wydajnością. Patrz np.: Unal, Small Is Beautiful: Evidence of an Inverse Relationship
between Farm Size and Yield in Turkey, (2008).
20
gdzie jest potrzebna i zgodnie z zapotrzebowaniem”70. Dlatego Nawiązania
do zwiększonej produkcji żywności nie
wystarczą, aby stworzyć pozytywny warunek dla realizacji prawa do żywności.
W dalszej części opracowania pokażemy, że jeśli żywność będzie produkowana jedynie na eksport lub na rynek
dla zamożnej miejskiej klasy średniej, to
jej zwiększona dostępność (availability)
połączona z rosnącym zapotrzebowaniem na ziemię może przynieść negatywne skutki dla prawa do żywności
biednych grup społecznych żyjących na
wsi i w miastach.
W skali światowej, 70 do 80 procent
ludzi cierpiących z powodu głodu
mieszka na terenach wiejskich. Z tej
perspektywy, dostępność żywności
powinna być charakteryzowana poprzez lepszą dostępność dla mieszkańców wsi, którzy doświadczają często
marginalizacji pod względem geograficznym. Fakt ten wskazuje również na
kwestie związane ze wzrostem importu żywności i jego rosnącymi kosztami
w wielu krajach afrykańskich.
Temat dostępności żywności pojawia
70
71
72
się w dyskusjach dotyczących lokalnego bezpieczeństwa żywnościowego (np.
suwerenności żywnościowej), jest jednak pomijany w debatach i strategiach
o zasięgu globalnym oraz w planie „Jak
wyżywić świat w 2050 r”.
Jeśli chodzi o termin „zrównoważony
rozwój”, to „obejmuje on długoterminową dostępność i dostęp”71. Zrównoważony rozwój nie odnosi się jedynie
do utrzymywania wysokiego standardu naturalnej bazy produkcji żywności
(gleby, wody… i nacisku na aspekty
ekologiczne), jak i ogólnego, stabilnego
popytu osiągalnego dzięki dostępności.
Ten aspekt nabierze szczególnego znaczenia w dyskusjach o systemach żywnościowych kiedy podmioty finansowe
inwestujące w produkcję rolną zaczną
„reagować na sygnały płynące z rynków” i przekierują dostawy krajowe na
bardziej opłacalne rynki Unii Europejskiej. Może się to stać także wtedy, gdy
inwestorzy stracą zainteresowanie rynkami żywności i przejdą na rynek bioplastiku lub biopaliw72. Naukowcy podkreślają, że drugi z wymienionych powyżej
aspektów coraz bardziej postępuje i sta-
CESCR, ibid.
Op.cit.
Herre, Heute Nahrung, Morgen Sprit, Übermorgen, (2013). Plastik. Dostępny w Internecie: http://
21
je się coraz bardziej istotny w obliczu
rozwoju “komleksu upraw zwanych flex
crops73”. W przypadku tego typu upraw
zaczyna dominować uprawa soi oraz
kukurydzy. Jednym z powodów ich
rosnącego znaczenia jest wielorakie
zastosowanie tych roślin w produkcji
żywności, paszy, paliwa oraz w innych
sektorach przemysłowych.
Poza poszanowaniem, ochroną i realizacją dostępu, dostępności i zrównoważenia wchodzących w zakres
prawa do żywności, państwa posiadają także szereg ogólnych zobowiązań w ynikających z praw człowieka. Państwa są zobligowane do
przestrzegania zasad niedyskryminacji, równości, zakazu wstecznego
działania prawa (ang. non-retrogression), przejrzystości, zaangażowania,
odpowiedzialności i rządów państwa
prawa74.
4. Inwestycje finansowe i ekspansja agrobiznesu na przykładzie europejskiego kapitału
w Zambii
W opinii dyrektora południowoafrykańskiego Standard Bank75, „rosnąca
konsolidacja i integracja” stanowi dominujący trend w branży rolniczej w całej
południowej Afryce. Podkreśla on, że
ten proces „skutkuje maksymalizacją
wartości spółki w związku z optymalizacją procesów i realizacją inicjatyw związanych ze zwiększaniem dochodów”76.
www.fian.de/fileadmin/user_upload/bilder_allgemein/Themen/Hunger/13_FIAN_FlexCrops.pdf
73 Flex crops – uprawy o wielorakim zastosowaniu (żywność, pasza, paliwo, materiały przemysłowe),
których sposób wykorzystania może być elastycznie zmieniany, np.: soja (pasza, żywność, biopaliwo),
trzcina cukrowa (żywność, etanol), palma oleista (żywność, biopaliwo, zastosowanie w przemyśle/ handlu), kukurydza (żywność, pasza, etanol), http://www.tni.org/primer/global-land-grab.
74 Szczegółowe omówienie tych zobowiązań można znaleźć w publikacjach na temat Mozambiku
i Kambodży. Dostępny w Internecie: http://www.tni.org/sites/www.tni.org/files/download/bittersweet_
harvest_web_version.pdf; http://www.fian.org/fileadmin/media/publications/PR_-_2012.10.16_-_Tree_
plantations_Niassa_Mozambique.pdf.
75 Standard Bank jest rzekomo kluczowym podmiotem finansującym rolnicze stowarzyszenie pracodawców – AgriSA Africa, które stanowi narzędzie finansowania dla południowoafrykańskich rolników
komercynych rozwijających swoją działalność w innych regionach kontynentu. (Hall, The next Great Trek?
South African Commercial Farmers Move North, (2012: 837).
22
Zgodnie z danymi przytoczonymi w 2011
roku przez magazyn inwestycyjny Africa investor, 6 z19 rolniczych funduszy
inwestycyjnych operujących w branży
agrobiznesu postanowiło zainwestować
w Zambii77. Całkowity kapitał, którym
dysponuje 19 wspomnianych funduszy
został oszacowany na 2,4 mld dolarów78.
Przy pomocy poniższych przykładów
postaramy się pokrótce zaprezentować
rolę i znaczenie europejskich finansów
w sektorze rolnym w Zambii. Dostępne
dane odnieśliśmy do praw człowieka,
włączając dostępność ekonomiczną
(ang. accessibility) żywności poprzez
tworzenie miejsc pracy, dostęp (ang.
access) do ziemi czy dostępność (ang.
availability) żywności „w miejscach,
w których jest ona potrzebna”. Niestety, w niektórych przypadkach brak
kompletnych danych ograniczył nasze
działania do zidentyfikowania i przedstawienia inwestorów finansowych.
Pragniemy jeszcze raz podkreślić, że
tekst ten stanowi jedynie wstępne opracowanie i zawiera ogólny zarys problemu. Jego celem jest m.in. zachęcenie do
kontynuacji badań na temat koncentracji gruntów, dostępu do ziemi, kwestii
związanych z siłą roboczą i krajowym
bezpieczeństwem żywnościowym.
4.1 Prywatni inwestorzy finansowi
4.1.1 Amatheon Agri
Amatheon Agri Holding N.V. to spółka
inwestycyjna z siedzibą w Berlinie79. Sapinda – spółka inwestycyjna z siedzibą
w tym samym budynku, posiada większość udziałów w spółce Amatheon
Agri80. Za sprawą swojej filii o nazwie
Amatheon Agri Zambia Ltd, spółka
Amatheon Agri Holding N.V. weszła
w posiadanie 30 000 hektarów ziemi na terenach określanych mianem
Big Concession farm block w okręgu
Mumbwa 81. Grunty te leżą około 200
km na zachód od Lusaki (stolicy Zam-
76 http://bizconnect.standardbank.co.za/sector-news/agriculturearticles/sa-agribusiness-landscape-ripe-for-consolidation.aspx.
77 Barak Fund Management, Chayton Capital, Root Capital, ZEAF, Silverlands Fund oraz VEI. (Africa
investor, Harvesting promise, styczeń - luty, 2011).
78 Op.cit..
79 http://www.amatheon-agri.com/home.html.
80 [Dostęp: 14-03-2012], http://press-news.org/53471-new-advisory-board-to-advise-management-at-sapinda-holding-b-v.html.
23
bii). Amatheon Agri Holding N.V. wydzierżawiła je na okres 99 lat i planuje
„pozyskanie dodatkowej ziemi i dalszy
rozwój Big Concession farm block aż do
60 000 hektarów”82. W związku z tymi
działaniami, przewidziany do 2012 roku
kapitał inwestycyjny w wysokości 15
mln dolarów zastąpiono 50 mln dolarów 83. Spółka Amatheon Agri Holding
N.V. zajmuje się produkcją soi, pszenicy i jęczmienia, a w przyszłości być
może hodowlą bydła oraz przemysłem
drzewnym84. Działalność na terenie Big
Concession farm block przedstawiona
została jako pierwszy projekt tej spółki
kładący szczególny nacisk na pozyskiwanie dodatkowych gruntów85. Długoterminowe cele Amatheon Agri Holding
N.V. obejmują „wertykalną integrację
gruntów ornych w łańcuchu wartości
w Zambii”86 oraz „powtórzenie [jej modelu inwestycyjnego] w innym miejscu
w Afryce”87. Na początku 2013 r. spółka
zebrała pierwsze plony soi.
Zambijska prasa powtórzyła informację przekazaną przez spółkę Amatheon
Agri Holding N.V., która zapewniała
o „zrównoważonych dostawach żywności”88 w taki sposób: „Niemcy wpompują
257 mld zambijskich kwachów89 w bezpieczeństwo żywnościowe i tworzenie
miejsc pracy”90. Wiceprezydent Zambii
stwierdził natomiast: „Rząd jest zainteresowany projektem takim jak ten,
ze względu na bezpośrednie zatrudnienie oraz bezpieczeństwo żywnoś-
81 Information Centre Africa to strona internetowa rządu niemieckiego. 6 czerwca 2013 roku zaprezentowano na niej działalność spółki Amatheon Agri Zambia Ltd. Dostępny w Internecie: http://www.
gicafrica.diplo.de/Vertretung/suedafrika-dz/en/__pr/2013/06/06-Amatheon-Ag-Zambia.html.
82 Raport oceny wpływu na środowisko przytoczony w Zambia Daily Mail, (Mumbwa to have farming
block, [6-09-2013]),
83 Kruchem, Land and Water, (2013: 85).
84 Times of Zambia, German firm to invest K257bn in Mumbwa farming, [29-11-2012].
85 Deutsche Welle, Investors see great potential in buried soils in Africa, [26-04-2013].
86 Streszczenie prezentacji Carla-Heinricha Bruhna, prezesa Amatheon Agri Holding N.V., przedstawionej 18 marca 2013 roku w Poczdamskim Instytucie Badań nad Wpływem Klimatu.
87 Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd. Dostępny w Internecie, [Dostęp: 27-11-2013]; http://
www.amatheon-agri.com/media/videos/amatheon-agri-zambia-ltd.html.
88 Amatheon Agri Info Spot, Dostępny w Internecie. [Dostęp: 27.11.2013]; http://www.amatheon-agri.com/media/videos/amatheon-agri-info-spot.html.
89 ZMK – kwachy zambijskie.
90 Zambia Daily Mail, Germany pumps K257bn into food production, food security, [30-11-2012].
24
ciowe...” 91. W rzeczywistości brakuje
jednak informacji o realnym wpływie inwestycji spółki Amatheon Agri Holding
N.V. na tworzenie miejsc pracy, bezpieczeństwo żywnościowe czy kwestie
związane z gruntami.
W filmach promocyjnych Amatheon
kładzie silny nacisk na tworzenie miejsc
pracy 92. W Oświadczeniu dot. Oceny
Wpływu na Środowisko (2013)93 spółka
oferuje 1000 stanowisk94. Na stronie
internetowej gwarantuje natomiast
obsadzenie „ponad 100 etatów”95. Dodatkowo, jej dyrektor – Rob Boucher –
podkreślił, że: „w naszej spółce wszyst-
ko jest skomputeryzowane”96. Zdanie
to wyraża jeden z głównych dylematów
wielkoobszarowego przemysłu rolnego
w postaci niebywale niskiego potencjału tworzenia miejsc pracy97.
Jeśli chodzi o kwestię ziemi, relacja
prasowa na temat złożonego niedawno
Raportu dot. Oceny Wpływu na Środowisko wyjaśnia, że „projekt spowoduje
przesiedlenie około 39 gospodarstw
domowych, a pola uprawne doświadczą
jego negatywnych skutków” 98. Warto
zaznaczyć, że fragment filmu promocyjnego spółki Amatheon został poświęcony osobom wysiedlonym ze względu
91 Op.cit..
92 Amatheon Agri Info Spot. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 27-11-2013]; http://www.amatheon-agri.com/media/videos/amatheon-agri-info-spot.html
93 Raport oceny wpływu na środowisko, przytoczony w Zambia Daily Mail (Mumbwa to have farming
block, [6-09-2013].
94 Oznacza to 1 stanowisko pracy na 60 hektarów, podczas gdy średni rozmiar gruntu w prowincji
Centralnej wynosi 3,23 hektara na gospodarstwo domowe. Stosunek wielkości gruntu do liczby stanowisk pracy byłby 50 razy mniejszy uwzględniając obiecane miejsca pracy (które być może nawet się nie
urzeczywistnią) oraz fakt, że zarobki w sektorze rolniczym często nie wystarczają na utrzymanie całego
gospodarstwa domowego (Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting
the Policy Issues, (2008: 9).
95 [Dostęp: 27-11-2013]; http://www.amatheon-agri.com/company/management.html. Inne źródła
donoszą o 180 stałych Stanowiskach pracy i 140 tymczasowych stanowiskach pracy stworzonych we
wrześniu 2012 roku (Kruchem, ibid.).
96 Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd., ibid..
97 Krytyczne opinie na temat negatywnego wpływu wielkoobszarowego przemysłu rolnego na siłę roboczą można odnaleźć w: Li, Centering Labor in the land grab debates,(2011). Dostępny w Internecie: http://
www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/03066150.2011.559009. Światowe szacunki dotyczące wpływu
inwestycji na stanowiska pracy są dostępne w: Bank Światowy, Rising Global Interest in Farm Land, (2011).
98 Zambia Daily Mail, Mumbwa to have farming block, [6-09-2013].
25
na prowadzoną przez nią inwestycję99.
Autor artykułu skomentował kwestię
wysiedleń w ten sposób: „Oczekuje
się, że spółka zbuduje dla dotkniętych
przesiedleniami osób 140 budynków
mieszkalnych w 2013 r., 150 budynków
w 2014 r. i 160 budynków w 2015 r.”100.
W przypadku krajowego bezpieczeństwa żywnościowego najważniejsze jest
zrozumienie logiki myślenia i działania
inwestorów finansowych. Ich celem jest
skierowanie produkowanych towarów
na rynek afrykański, a w szczególności
dotarcie do „nowej klasy średniej, którą
stać na te produkty”101.
Nieoficjalne źródła podają, że Amatheon zaprosiła niemieckie przedsiębiorstwo GIZ (dostarczające usługi w zakresie współpracy międzynarodowej) do
przeprowadzenia szkoleń dla drobnych
rolników w Zambii. Zakres tych szkoleń miał dotyczyć uprawy soi na użytek
spółki w systemie kontraktów terminowych dla lokalnych rolników102.
99
100
101
102
103
26
4.1.2 DWSGALO
W 2010 roku organizacja Food First Information and Action Network (FIAN)
podała informacje na temat funduszu
ziemi utworzonego przez DWS – jednego z podmiotów zarządzających aktywami banku Deutsche Bank. W 2007
roku na Kajmanach został zarejestrowany fundusz typu private equity, zwany DWSGALO lub DWS GALOF (Global
Agricultural Land and Opportunities
Fund). Oficjalnie zarządza nim instytucja finansowa Duxton Asset Management z siedzibą w Singapurze. Fundusz dysponuje aktywami wartymi 110
mln euro103 i przewiduje 18% zysk dla
inwestorów. W roku 2010 DWSGALO
wszedł w posiadanie 104 000 hektarów
gruntów, których znaczna część znajduje
się w trzech krajach afrykańskich oraz
w Argentynie i Australii.
W samej Zambii fundusz wszedł w posiadanie około 27 000 hektarów ziemi
w okręgach Choma i Kalomo (w prowincji Południowej). Stało się to w 2008
Film promujący Amatheon Agri Zambia Ltd., ibid..
Mumbwa to have farming block, ibid..
Spiegel, Verehrte Verlierer, [19-08-2013].
Kruchem, ibid..
FIAN, German investment funds involved in land grabbing, (2010: 12).
roku, prawdopodobnie za pośrednictwem zambijskiej firmy African Crops
Limited (ACL)104. Co ciekawe, ACL została podwójnie zarejestrowana – w Zambii w 2007 roku oraz na Kajmanach pod
tym samym adresem co DWSGALO105.
W ramach inwestycji nabyto łącznie 10
działek ziemi, na których obecnie uprawiany jest przede wszystkim tytoń, ale
też pszenica, soja i kukurydza106. Z oficjalnych informacji wynika, że wszystkie
grunty w okręgu Choma są objęte (państwowym) prawem prywatnym (ang.
statutory land). Przedstawione powyżej
działania podmiotów finansowych powinny być rozpatrywane w kontekście
gromadzenia aktywów przez inwestorów, których zamiarem jest sprzedaż
w pełni skonsolidowanych inwestycji
(ang. consolidated investments) w 2014
roku107.
Drobni rolnicy w regionie są zaniepokojeni faktem, że ponowne otwarcie
komercyjnych gospodarstw rolnych
w ramach inwestycji odbierze im dostęp
do pastwisk, na których wypasają swoje bydło108. Wydaje się, że lokalne społeczności posiadają lepszy dostęp do
wody dzięki wybudowanej tamie, lecz
w rzeczywistości dostęp ten nie jest
chroniony prawnie. Ta kwestia powinna
być rozpatrywana w kontekście gromadzenia ziemi przez jednego właściciela
uzależniającego od siebie mieszkańców
pobliskich terenów.
Poprzednie komercyjne gospodarstwa
rolne zapewniały lokalnej ludności płatne zatrudnienie oferując jej członkom
takie warunki: „Płace były niskie (począwszy od 3500 ZMK/dzień, z czasem
wzrosły do 12 000 ZMK/dzień), a wyposażenie ochrony osobistej dostępne, ale
nieuregulowane”109.
4.1.3 Ferrostaal
Prawdopodobnie największą umowę
dotyczącą ziemi w Zambii zawarła niemiecka spółka Ferrostaal, która zainwestowała w grunty położone w prowincji
Muchinga. Spółka rozpoczęła przejmo-
104 Właścicielem ACL jest Hawkwood Capital LLP, z siedzibą w Londynie.
105 Chu, Investigation into German involvement in land grabbing in Zambia. Case study of the DWS investments in Zambia, (2012: 4, 19).
106 Op.cit..
107 FIAN, ibid..
108 Chu, ibid..
109 Op.cit. (3500 ZMK to około pół euro. W roku 2013 ZMK zostało zastąpione ZMW).
27
wanie kontroli nad ziemią od Okręgu
Mpika (do 2011 roku Mpika był częścią
prowincji Północnej). W 2009 r. prasa
poinformowała o podpisaniu Porozumienia o Współpracy i Wymianie Informacji (ang. Memorandum of Understanding, MoU) pomiędzy MAN Ferrostaal110
a rządem Zambii. Jeden z przekazów
głosił, że władze kraju zaoferowały
spółce Ferrostaal łącznie 191 103 hektarów ziemi z „rezerw przeznaczonych
na rozwój infrastruktury”111. Inne źródło
donosiło o 150 000 hektarach wymienionych w MoU112.
Spółka MAN Ferrostaal została założona w roku 1910 w Holandii. Główny
obszar jej działalności stanowił dotąd
tradycyjny sektor energetyczny, jednak
od niedawna prowadzi także ekspansję
na rynki energii odnawialnej. Spółka ma
siedzibę w Essen, w Niemczech. Po kilkukrotnych zmianach właścicieli, obec-
nie należy do spółki MPC Industries
GmbH utworzonej wyłącznie w celu
przejęcia spółki Ferrostaal. Pakiet większościowy znajduje się w rękach niemieckiej rodziny Schroederów, a „pokaźny
pakiet mniejszościowy” należy do nieznanej spółki inwestycyjnej z siedzibą
w Abu Dabi113.
Spółka Ferrostaal planowała rozwinięcie projektu związanego z produkcją
biopaliw na bazie jatrofy (ang. jatropha)
wraz ze swoim południowoafrykańskim
partnerem Deulco Renewable Energy.
Rozpoczęcie 5-letniego projektu zaplanowano na 2011 rok. Po przesłaniu pisma do KASA (niem. Kirliche Arbeitstelle
Südliches Afrika) 114 spółka Ferrostaal
wycofała się z inwestycji w 2010 roku
w wyniku „ogólnych decyzji strategicznych”115. Pomimo, że początkowo Ferrostaal i Deulco obsadziły jedynie 7,5
hektarów ziemi, w raportach z badań
110 Do listopada 2009 roku spółka nazywała się MAN Ferrostaal. Ostatecznie została przekształcona
na Ferrostaal AG. http://de.wikipedia.org/wiki/Ferrostaal.
111 Chu, Investigatio into German Involvment in Land Grabbing in Zambia. Case Study of the Ferrostaal
Investment, (2012: 7).
112 http://www.jatrofuels.com/227-0.
113 Hamburger Abendblatt, Hamburger Familie Kauft Essener Ferrostaal, [29-11-2011].
114 Kirliche Arbeitstelle Südliches Afrika – pol. Ekumeniczna Służba na Afrykę Południową; Zorientowane
na region Afryki Południowej niemieckie centrum usług i informacji prowadzące lobbying oraz kampanie
z zakresu sprawiedliwości społecznej i ekonomicznej w kontekście globalizacji oraz zmian klimatu. http://
www.woek.de/web/cms/front_content.php?idart=2257.
115 Pismo od spółki Ferrostaal do KASA [20-05-2012] cytowane za pośrednictwem KASA, ibid..
28
terenowych donoszono, że „doszło do
wysiedleń”, a rozwój inwestycji miał
„negatywny wpływ na grupy najbardziej
narażone (ang. voulnerable)”116.
Umowa zawarta między spółką MAN
Ferrostaal a rządem Zambii ma duże
znaczenie w kontekście przejmowania
przez państwo dotychczasowej kontroli nad wielkimi obszarami ziemi opartej na lokalnym prawie zwyczajowym.
Nie można wykluczyć, że inwestycja
przetrze szlaki w tej dziedzinie i będzie
w przyszłości przekazywana i powielana przez kolejne podmioty jako swego
rodzaju dziedzictwo. Istotnie, KASA
podała, że aktualnie w rozmowach społeczności lokalnej pojawia się temat
Zampalmu 117, utworzonej niedawno
plantacji palmy olejowej należącej do
zambijskiego giganta rolniczego Zambeef (patrz: Rozdział 4.2.2). Wygląda
na to, że spółka podjęła już konkretne
działania w regionie. Do dziś pozostaje
niejasne czy plantacja ma jakikolwiek
związek z ziemią przekazaną spółce
MAN Ferrostaal.
116
117
118
119
120
4.1.4 Inne rodzaje finansowania prywatnego
EmVest Group to inwestycyjna spółka rolna przeznaczona dla inwestorów instytucjonalnych prowadzących
działalność w Afryce Subsaharyjskiej.
Została wykupiona od firmy inwestycyjnej Emergent Asset Management,
w ramach której operuje Fundusz Ziemi Afrykańskiej (ang. African Land
Fund)118. Jednym z pięciu głównych celów EmVest Group jest „stać się ekspertem w zakresie integracji wertykalnej ze
szczególnym naciskiem na zwiększanie
zwrotu z inwestycji i dywersyfikację
ryzyka”119. W adresie do korespondencji spółka podaje miasto Londyn. Co
ciekawe, trzy inne spółki z siedzibami
w tym samym miejscu – TLG Capital,
Truestone Impact Investment Management i Exotix Partners LLP zainwestowały w EmVest120. Innym inwestorem
instytucjonalnym był amerykański Uniwersytet Vanderbilt. Po fali oskarżeń,
jakie spadły na spółkę EmVest w związ-
Chu, Ferrostaal, ibid..
KASA, ibid..
[Dostęp: 19-11-2013]; http://www.privateequityafrica.com/uncategorized/tlg-buys-into-emvest/.
[Dostęp: 19-11-2013]; http://www.emvest.com/index.html.
[Dostęp: 19-11-2013]; http://www.privateequityafrica.com/uncategorized/tlg-buys-into-emvest/;
29
ku z zawłaszczaniem ziemi, studenci
wyrazili swoje oburzenie w protestach.
Wkrótce, władze instytucji podjęły działania na rzecz wycofania się z inwestycji121. Wiadomo, że za pośrednictwem
zambijskiej filii spółki EmVest (EmVest
Livingstone) Uniwersytet Vanderbilt
wszedł w posiadanie 2513 hektarów
ziemi w tzw. Kalonga Estates122.
Bonafarm Group to węgierskie agroprzedsiębiorstwo, którego właścicielem
jest magnat branży żywnościowej – Sándor Csányi. Podobno, w drugiej połowie
2011 roku Bonafarm Group wygrało
przetarg na prowadzenie inwestycji
w farm block w Nansanga obejmującej
10 000 hektarów ziemi 123. Jak dotąd
nie uzyskano więcej informacji na ten
temat. Jeśli chodzi o Nansanga Farm
Block, to obejmuje on łącznie 155 000
hektarów. Tereny te leżą w prowincji
Centralnej, w Okręgu Serenje połączonym z linią kolejową TAZARA.
Zambia Sugar Plc posiada plantację
trzciny cukrowej na obrzeżach miasta
Mazabuca w prowincji Południowej.
Inwestycja obejmuje 10 000 hektarów
i jest znana jako Nakambala Estate.
Spółka Zambia Sugar Plc została zainicjowana przez agroprzedsiębiorstwo
Tate & Lyle w latach 60. XX wieku. Następnie przeszła transformację w Zambia Sugar Company Ltd (ZSC). W 1984
roku, za pośrednictwem firmy Industrial
Development Corporation rząd Zambii
wszedł w posiadanie 81% udziałów
spółki ZSC.
Zambia Sugar Corporation została
sprywatyzowana w czerwcu 1995 roku.
Obecnie, 81,6% jej udziałów należy do
Illovo Group Holdings Ltd. - regionalnej
południowoafrykańskiej spółki cukrowniczej z prywatnymi plantacjami w Zambii, Malawi, RPA, Tanzanii, Swazilandzie
i Mozambiku. Illovo Group Holdings
Ltd. jest filią spółki Illovo Sugar Ltd..
http://www.privateequityafrica.com/sectors-2/agriculture/emvest-gets-funds-from-truestone/.
121 Oakland Institute; Vanderbilt University Divests from “Land Grab” in Africa, [13-022013]. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 17-11-2013]; http://www.oaklandinstitute.org/
vanderbilt-university-divests-land-grab-africa.
122 Kalonga Estates to wspólna nazwa terenów dzierżawionych przez EmVest Group. [Dostęp: 19-112013]; http://www.emvest.com/Emvest_Livingstone.html.
123 [Dostęp: 14-11-2013]; http://www.bbj.hu/business/bonafarm-eyes-farms-in-zambia---paper_60508;
http://www.lusakatimes.com/2012/01/08/zda-conclude-negotiations-winner-tender-develop-nansanga-farm-block/.
30
Illovo Sugar Ltd. jest z kolei filią spółki
Associated British Foods Plc z siedzibą w Londynie, która posiada 51,5%
wyemitowanych akcji124. Raport za rok
2013 sporządzony przez organizację pozarządową Action Aid zwraca wyraźnie
uwagę na międzynarodowe transfery
finansowe wewnątrz potężnych konglomeratów. W raporcie wspomniano,
że znaczące transfery dokonywane są
na rzecz spółek siostrzanych lub macierzystych Illovo poza Zambią. W latach
2007-2011, 21% zysków spółki Zambia
Sugar zostało przekazane tego typu
spółkom w Irlandii i na Mauritiusie125.
Dar Farms International Limited to spółka, której właścicielem jest prawdopodobnie jeden z greckich biznesmenów.
Spółka Dar Farms może być w posiadaniu od 60 000 do 76 000 hektarów gruntów w okręgu Mpongwe, w prowincji
Pasa Miedzionośnego. Tereny te prze-
jęła przypuszczalnie za pośrednictwem
ośmiu gospodarstw rolnych, w działalności których dominuje hodowla bydła126.
4.2 Udział finansowania rozwoju oraz
finansowania instytucjonalnego
4.2.1 Chayton Africa
Chobe Agrivision Company Ltd to rolna spółka handlowa prowadząca działalność w Zambii. Jej właścicielem jest
spółka Chayton Africa (formalnie zwana Chayton Atlas Investments), która
operuje w sektorze inwestycji. Siedziba
Chayton Africa mieści się na Mauritiusie. W roku 2009 spółka ta podpisała
z rządem Zambii Porozumienie ws.
Promocji i Ochrony Inwestycji127 obejmujące m.in. czasowe zwolnienie podatkowe (ang. tax break) 128. W 2010
roku Chayton Africa obrała za cel
„dziesięcioletni horyzont inwestycyj-
124 [Dostęp: 9-09-2013]; http://www.illovosugar.co.za/About_Us/Group_Information/Operations_and_
group_shareholding.aspx.
125 Action Aid, Sweet Nothings, (2013: 17). Illovo odparła te zarzuty w publicznym oświadczeniu: http://
www.illovosugar.co.za/Libraries/Announcements_and_Trading_Updates/2013-02-12_%e2%80%93_Response_to_ActionAid_Statement.sflb.ashx.
126 Mujenja, Dynamics of Large Scale Investments in Agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Company and Mpongwe Development Company, (2012: 50); IFAD, Market Environment Case Study Zambia, (brak
daty: 1); http://maravi.blogspot.de/2008/11/task-force-arrests-detains-greece.html.
127 Zambian National Broadcasting Corporation, Chobe Agrivision Will Become the Largest Agri-business
in Zambia Surpassing Zambeef Plc, [11-2009] .
128 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9623031.stm.
31
ny, na koniec którego spółka wyjdzie
z inwestycji poprzez sprzedaż handlową lub pierwszą ofertę publiczną (ang.
Initial Public Offering)”129. Ogólny plan
spółki Chayton Africa polega na skomasowaniu 100 000 hektarów ziemi
w Zambii i w państwach sąsiadujących
(m.in. w Botswanie)130. Pakiet kontrolny
w spółce Chayton posiada inna spółka
o nazwie Zeder będąca filią PSG Group
(spółki inwestycyjnej notowanej na giełdzie w Johannesburgu)131. Zeder operująca w sektorze inwestycji w żywność
i agrobiznes jest w posiadaniu 73% kapitału Chayton Africa132. Jedna z dwóch
głównych strategii inwestycyjnych tej
spółki nazywana „ewolucją rolną” (ang.
agri-evolution) polega na prowadzeniu
inwestycji „w ramach których dawne
spółdzielnie rolnicze są zamieniane
w spółki stawiające sobie za główny cel
osiąganie zysku”133.
Do dziś spółka Chayton Africa zdążyła
przejąć w Zambii siedem gospodarstw
rolnych, których łączna powierzchnia wynosi 16 916 hektarów 134. Sześć
z nich: Whispering Hope, Parklands oraz
cztery gospodarstwa Asamenga znajduje się na terenie Mkushi farm block
o powierzchni 176 000 hektarów. Warto wspomnieć, że w latach 50. XX wieku
Mkushi farm block został przydzielony
przez rząd kolonialny europejskim rolnikom uprawiającym tytoń135. Siódme
i największe gospodarstwo o nazwie Somawhe Estates znajduje się w prowincji
Pasa Miedzionośnego (ang. Copperbelt)
na terenie Mpongwe farm block (zwanego wcześniej Munkumpu farm block).
Początkowo stanowiło część inwestycji
129 Reuters, African agriculture finance under the spotlight, [24-08-2010]. Nie jest jasne, czy ta strategia
się zmieniła, ponieważ spółka Zeder kupiła spółkę Chayton w 2012 roku.
130 HedgeNews Africa, Chayton combines good land and secure water assets to grow its Atlas Agricultural
operation, (2011).
131 Steinhoff International Holdings Limited przejęła 20% udziałów Grupy PSG. Prezesem Zarządu spółki Zeder jest Johannes Fredericus Mouton będący równocześnie dyrektorem niewykonawczym w spółce
Steinhoff International Holdings Limited.
132 Zeder, Annual Report (2013: 3).
133 PSG Group, Annual Report, (2012: 6).
134 MIGA, Environmental and Social Review Summary, (2011; 2012; 2012). Dostępny w Internecie.[Dostęp: 13-11-2013]; (http://www.miga.org/documents/ESRS_Chayton_Zambia.pdf.
135 Woode i wsp., Mkushi Farm Block: the Development of a Commercial Farm Area in Zambia, (1979)
cytowany w: Chu, Creating a Zambian Breadbasket, (2013: 1).
32
CDC, później przejęło je MDC136 [patrz:
Rozdział 4.2.2.]. W roku 2006 jedno
z czterech gospodarstw MDC (gospodarstwo Munkumpu) zostało wykupione przez spółkę Danish Africa Development Company A/S (która posiada
65% udziałów) oraz przez Przemysłowy
Fundusz na rzecz Krajów Rozwijających
Się (ang. Industrial Fund for Developing Countries, 35% udziałów). Jego
nazwa została zmieniona z Munkumpu na Somawhe Estates Limited (ang.
SOya MAize WHEat)137.
Pomimo obietnicy stworzenia 1639
stanowisk pracy138, spółka Chayton zatrudnia obecnie tylko 390 osób, spośród których 50% ma nieuregulowane
normy pracy i pracuje dorywczo 139 .
W ramach inwestycji spółka przejmowała istniejące już gospodarstwa rolne,
dlatego wygenerowane stanowiska pracy nie powinny być przedstawiane jako
zupełnie nowe propozycje. Co więcej,
„w wyniku mechanizacji”140 przejętych
przez Chayton gospodarstw rolnych
wiele miejsc pracy zostało po prostu
zlikwidowanych.
Agencja Wielostronnych Gwarancji
inwestycji 141 (stanowiąca część Grupy Banku Światowego), która wspiera inwestycję spółki Chayton umową
gwarancyjną prezentuje dodatkowe
spostrzeżenia na temat tworzenia stanowisk pracy: „W czasie prowadzenia
działalności gospodarstwo będzie zatrudniać docelowo około 15–20 osób
podążając za coraz bardziej zmechanizowaną i skomputeryzowaną branżą
rolną. Międzynarodowe kierownictwo
wyższego szczebla zatrudnione w gospodarstwach Whispering Hope i Parklands będzie zarządzać także całym
gospodarstwem Amasenga”142.
Niedawne raporty badawcze wskazują na konflikty na tle ziemi powstałe
w sąsiedztwie Mkushi farm block. Za ich
przyczynę podaje się nagromadzenie
działań związanych z rolnictwem handlo-
136 CDC – ang. Commonwealth Development Corporation; MDC – ang. Mpongwe Development Company.
137 MIGA, (2012), ibid..
138 The Post, Govt Pledges Better Investment Climate, [13-11-2009].
139 AATIF, Annual Report 2012, (2012: 15). Dostępny w Internecie: http://www.aatif.lu/tl_files/downloads/annual_reports/AATIF_AR_2012.pdf.
140 http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/newsnight/9623031.stm.
141 Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji – ang. Multilateral Investment Guarantee Agency, (MIGA).
142 MIGA, Environmental and Social Review Summary, [11-05-2012: 4].
33
wym na terenie tego farm block. Mieszkanka pobliskiej wsi komentuje proces
ekspansji inwestora w ten sposób:
„Jedyną złą rzeczą w tym wszystkim jest
to, że na początku inwestorom przydzielano ziemie państwowe i farm blocks,
a teraz ci inwestorzy przenoszą działalność na ziemie naszego wodza, na których
mieszkamy. Gdzie mamy się teraz podziać? Gdzie będziemy zbierać drewno na
opał, skoro ci ludzie zajmują nasze ziemie
– nawet nasze lasy i tereny zadrzewione.
[…] Wódz stale powtarza, żebyśmy nie
wchodzili na niektóre nasze grunty, bo od
teraz należą do inwestorów.”143.
Inny drobny rolnik stwierdził:
„Myślę, że rząd skupił się na ludziach,
którzy przyjeżdżają z innych krajów i zapomniał o Zambijczykach, którzy cierpią
przez działalność inwestorów. […] Zambijczykowi jest o wiele trudniej nabyć ziemię nić obcokrajowcy”144.
Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji donosi o długotrwałym konflikcie na tle ziemi w Somawhe Estates,
w trakcie którego operująca bezpośred-
nio w Zambii spółka Chobe Agrivision
Company Ltd „ma zamiar zaangażować
się we współpracę z lokalnymi przywódcami, sformalizować zawarte porozumienie oraz wytyczyć granice gruntów,
aby zapobiec wtargnięciu na terytorium
społeczności lokalnej”145.
W sierpniu 2011 r., Afrykański Fundusz
ds. Handlu i Inwestycji w Rolnictwo
(ang. African Agricultural Trade and
Investment Fund, AATIF) zainwestował 10 mln dolarów w spółkę Chobe
Agrivision za pośrednictwem Chayton
Africa. AATIF to fundusz z siedzibą
w Luksemburgu utworzony przez niemieckie Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (BMZ – akronim
w języku niemieckim) oraz jego filię
odpowiedzialną za wsparcie finansowe
(KfW Development Bank). Co ciekawe,
KfW współpracuje z Deutsche Bank AG.
„Misją funduszu jest wykorzystanie potencjału afrykańskiej produkcji rolnej,
szeroko pojętego wytwarzania, świadczenia usług i handlu na rzecz najuboższych”146. Obecnie, wartość funduszu
143 Nolte, Large-scale Agricultural Investments under Poor Land Governance Systems: Actors and Institutions in the Case of Zambia, (2013: 11).
144 Op.cit..
145 MIGA, (2012), ibid..
146 AATIF, (2012), ibid..
34
szacuje się na 141 mln dolarów (główni
akcjonariusze w mln dolarów: 62- BMZ,
26-KfW, 26-DB oraz 19- instytucje religijne)147. Oczekuje się, że zwrot z inwestycji funduszu będzie wynosił około
10%. Biorąc pod uwagę porozumienia
o charakterze kaskadowym zawierane
w obrębie funduszu (akcje klasy A, B
i C), to utrata zysku wpłynie najpierw
na BMZ, następnie na KfW, a na końcu
na Deutsche Bank i pozostałych inwestorów148. Należy jeszcze raz podkreślić, że fundusz AATIF jest obsługiwany przez Deutsche Bank.
W październiku 2012 roku Norweski
Fundusz Inwestycyjny na rzecz Krajów
Rozwijających się (ang. Norwegian
Investment Fund for Developing Countries – Norfund, należący do rządu
Norwegii) pozyskał 21% akcji spółki
Chayton Africa za kwotę 10 mln dolarów 149 . Jasno sprecyzowanym celem Norfund jest przyczynianie się do
zmniejszania ubóstwa150.
Poza obietnicami dotyczącymi zatrud147
148
149
150
151
152
153
nienia na obszarze inwestycji w Zambii, Agencja Wielostronnych Gwarancji
Inwestycji odwołuje się również do
szeroko pojętych „lokalnych i regionalnych gospodarczych efektów mnożnikowych”. Ten sam argument wykorzystuje również niemieckie Ministerstwo
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju151.
W przeprowadzonej przez Agencję
ocenie brakuje jednak szczegółowych
informacji dotyczących wspomnianych
efektów. Zgodnie z teorią, zależą one
w dużej mierze od zmiany działalności
gospodarczej, od ilości zapasów i usług
(w tym pracy) nabywanych lokalnie oraz
od wysokości zysku w lokalnym lub
regionalnym obiegu 152. Przyglądając
się działalności spółki Chayton można
odnieść wrażenie, że nie jest ona pomocnym narzędziem w rozwoju efektów mnożnikowych. Na przejmowanej
przez spółkę ziemi istniały już gospodarstwa, a sprzęt, nasiona, nawozy
i wysoko wykwalifikowana siła robocza
są prawdopodobnie pozyskiwane spo-
AATIF, Quarterly Reporting, (II kw. 2013).
Odpowiedź rządu niemieckiego na wniosek parlamentu, Drucksache 17/10286, [11-07-2012].
Nieopublikowane badania przeprowadzone przez Profundo, [04-2013].
[Dostęp: 12-12-2013]; http://www.norfund.no/about-norfund/category296.html.
Odpowiedź Gurduna Koppa, Sekretarza Stanu BMZ, na wniosek parlamentarny, [4-02-2013].
Dyskusja na ten temat – patrz: Miller, Economic Multipliers: How Communities Can Use Them for Planning, (2010).
Jayne i wsp., Access to Land and Poverty Reduction in Rural Zambia: Connecting the Policy Issues, [2008: v].
35
za lokalnego rynku. Zysk kapitałowy
wygenrowany przez inwestycję ulega
ekstrakcji i przepływa na Mauritius oraz
– poprzez AATIF – do Luksemburga.
W tej sytu gencji czy Ministerstwa stoją
w sprzeczności do poglądu, że „efekt
mnożnikowy ma tendencje do bycia
znacznie słabszym, gdy źródło wzrostu w sektorze rolnictwa jest skupione
w rękach niewielu”153.
Spółka Zeder przejęła niedawno spółkę Mpongwe Milling, która znajduje się
w mieście Kitwe, niedaleko Somawhe
Estate. Działania spółki Zeder wskazują
na „maksymalizację wartości na rzecz
akcjonariuszy za sprawą optymalizacji
procesów oraz inicjatywom zwiększającym przychody”. Spółka Chayton Africa
stwierdziła: „Wierzymy, że poprzez dywersyfikację w obrębie rolniczego łańcucha wartości możemy stworzyć swego rodzaju synergie w naszym portfelu
inwestycji, od podstawowej produkcji
do przetwarzania i dystrybucji, maksymalizując marże i łagodząc zmienność
cen towarów” 154. Poprzez inwestycje
finansowe podobne do tej, którą prze154
155
156
157
36
prowadziła spółka Zeder próbuje się
ograniczać efekty mnożnikowe postrzegane jako obszary dogodne dla maksymalizacji marż. W skrócie, jeśli spółka
Chayton kupuje nasiona od przedsiębiorstw nasiennych, których właścicielem jest spółka Zeder (Klein Karoo Seed
Zambia, Agricol), przetwarza je w spółce Mpongwe Milling należącej do Zeder i sprzedaje za pośrednictwem Pioneerfoods również będącej własnością
Zeder, to zwrot z inwestycji dla spółki
Zeder zapewne wzrośnie, lecz zyski dla
lokalnej gospodarki (poza przedstawionym powyżej konglomeratem) prawdopodobnie zmaleją155.
W najnowszym raporcie Agencja Wielostronnych Gwarancji Inwestycji wyjaśnia: „Tak jak w przypadku działalności
Whispering Hope, Parklands i Amasenga, wszystkie plony zostały przeznaczone do konsumpcji w Zambii.”156 Wypowiedź dyrektora generalnego spółki
Chayton Africa, Neila Crowdera, sugeruje znacznie szerszą perspektywę: „Naszym celem jest wyżywienie Afryki”157.
W odniesieniu do koncepcji wyżywienia
[Dostęp: 12-12-2013]; http://www.chaytonafrica.com/index.php/about-us/about-us.
Zeder, (2013), ibid..
MIGA (2012), ibid..
[Dostęp: 9-12-2013]; http://www.miga.org/news/index.cfm?aid=2652.
Zambii czy Afryki, Chu wyciągnął następujące wnioski: „W rzeczywistości, pomimo zapewnień spółki Chayton o chęci „wyżywienia Afryki”, inwestorzy tacy
jak ten karmią rosnącą w siłę afrykańską miejską klasę średnią, bo to właśnie w niej leży szansa na wzrost ekonomiczny.”158 Co więcej, Chu wskazuje na
ryzyko znacznego wzrostu cen eksportu
żywności, które może wywołać obniżka
cen miedzi związana ze spadkiem siły
nabywczej afrykańskiej klasy średniej.
Aby zrozumieć dynamikę rozwoju opisywanego przez nas konglomeratu należy lepiej poznać działające na odległość
podmioty kontrolujące w rzeczywistości
spółkę Chayton. W rocznym raporcie
spółka Zeder wyjaśnia: „Dawniej spółka
Zeder przejmowała dla celów strategicznych wyłącznie pakiety mniejszościowe w poszczególnych jednostkach.
Przejęcie pakietów kontrolnych w Agricol i Chayton stanowiło część precyzyjnej strategii zakładającej m.in. zwiększenie aktywnego udziału w procesie
ustalania strategii [spółek] oraz pomoc
w rozbudowywaniu odpowiednich gałęzi działalności”159.
Powyższe stwierdzenie jest istotne
z dwóch powodów. Po pierwsze, pokazuje, że podmioty finansowi dążą do
osiągnięcia dominującej roli w określaniu strategii i podejmowaniu decyzji wobec spółki rolnej (tutaj: Zeder
wobec Chobe Agrivision oraz Norfund
jako udziałowiec Chayton Africa wobec
Chobe Agrivision). Jest to niezwykle
istotne dla kwestii takich jak, tworzenie
miejsc pracy, wynagrodzenia, strategie
eksportu lub możliwe przejście na rynki
nieżywnościowe związane z uprawami
zmiennymi (ang. flex crops)160. Po drugie, cytat ukazuje jak zwiększa się odpowiedzialność za skutki prowadzenia
działalności gospodarczej w terenie.
4.2.2 Zambeef
Kluczowym podmiotem agrobiznesu
w Zambii jest spółka Zambeef Products
PLC. Historia jej rozwoju jest dosyć nietypowa. Od momentu założenia w roku
1994 Zambeef ewoluowała z lokalnej
158 Chu, Creating a Zambian Breadbasket, (2013: 16f).
159 Zeder (2013), ibid...
160 Nawet jeśli technologia dostosowana do zmienności (ang. to flex) nie jest aktualnie dostępna w terenie, to sytuacja ta może szybko ulec zmianie w przypadku, gdy inwestorzy finansowi otrzymają odpowiednie sygnały z rynków, na których operują.
37
rzeźni, by stać się równocześnie jednym
z największych producentów mięsa, jak
i najpotężniejszych przedsiębiorstw
agrobiznesu w Afryce Subsaharyjskiej.
Jest także jedną z niewielu, a być może
i jedyną afrykańską spółką operującą
w tym sektorze, notowaną na giełdzie
londyńskiej. Kanał CNBC wybrał dyrektora
generalnego Zambeef – Francisa Grogana – na Afrykańskiego Przedsiębiorcę Roku
2013161. Wykorzystując swój „solidny model działalności polegający na integracji
wertykalnej”, „grupa Zambeef nadal dąży
do osiągnięcia modelu biznesowego opartego na integracji wertykalnej, włączającego podstawową produkcję, przetwarzanie
i dystrybucję. Na końcu tego łańcucha
znajduje się sprzedaż detaliczna produktów finalnych. W formie wartości dodanej
produkty końcowe trafiają bezpośrednio
do konsumenta za sprawą szerokiej sieci
detalicznej. Podsumowując, integracja
wertykalna zapewnia wartość dodaną oraz
pozwala na nałożenie i utrzymanie marży
w całym łańcuchu wartości”162. Oprócz krajów afrykańskich, spółka eksportuje swoje
produkty do Chin, Indii, Hong Kongu, Wielkiej Brytanii i Włoch163.
Spółkę Zambeef w znacznym stopniu
wspierają finansowo banki rozwoju. Deutsche Investitions- und Entwicklungsgesellschaft (DEG)164 oraz Międzynarodowa Korporacja Finansowa
(ang. International Finance Corporation,
IFC)165 zapewniły jej pożyczki w wysokości 15,2 mln euro (DEG) i 28,7 mln euro
(IFC) 166. DEG podkreślił swoje wsparcie za pomocą plakatu z hasłem: „DEG
wspiera produkcję podstawowych produktów żywnościowych w Zambii”167.
IFC opublikowała natomiast informację
prasową „Wspierajcie ekspansję Zambeef Products Plc w Afryce”168. Warto
wspomnieć, że działania IFC w zakresie
161 Zambeef, Informacja prasowa: Zambeef CEO Wins All Africa Entrepreneur of the Year Award,
[12-11-2013].
162 [Dostęp: 15-11-2013]: http://www.zambeefplc.com/zambeefplc/what-we-do/.
163 Zambeef, Business Overview 2012, (2013: 27); Nie znaleziono żadnych informacji na temat skali
tego eksportu.
164 DEG to filia finansowa sektora prywatnego uczestnicząca w niemieckiej bilateralnej współpracy
finansowej.
165 Finansowa filia sektora prywatnego w Banku Światowym.
166 Nieopublikowane badania przeprowadzone przez Profundo, [04-2013].
167 DEG, Informacja prasowa: DEG Supports Staple Food Production in Zambia, [24-06-2009].
38
zarządzania ryzykiem są w dużej mierze
oparte na ocenie DEG.
Spółka Zambeef prowadzi „podstawową produkcję” w pięciu gospodarstwach: Huntley, Sinazongwe, Chiawa
i Mpongwe oraz w Mpika (plantacja
palmy oleistej). Po przygotowaniu wewnętrznego raportu Zambeef obsadziła w 2013 roku 21 000 hektarów
ziemi. Wykorzystała głównie ziarna soi,
kukurydzy, pszenicy i palmy oleistej169.
Sumując powierzchnię wszystkich gruntów, których posiadaczem jest ta spółka,
można obliczyć, że jej bank ziemi w Zambii obejmuje ponad 100 000 hektarów.
Obliczeń tych dokonano na podstawie
dostępnych danych, według których
powierzchnia plantacji palmy oleistej
wynosi 16 000 hektarów ziemi170, natomiast trzy gospodarstwa w Mpongwe
wykupione od ETC Bio-Energy w 2011 r.
obejmują 46 874 hektarów171.
W co najmniej trzech gospodarstwach
zaobserwowano spory na tle ziemi. Raport Environmental & Social Review sporządzony przez IFC w roku 2010 zwraca
uwagę na 45 rodzin przesiedlonych
z miejscowości Mpika i trzy systemy irygacyjne rozprowadzające wodę po kole
(ang. central pivots) „naruszające prawa
21 rodzin” ze względu na „program ekspansji gospodarstwa Chiawa”172.
Gospodarstwo Mpongwe było miejscem
bardziej znaczącego i długotrwałego
konfliktu na tle ziemi, który powstał
rzekomo około 2003 roku między społecznością lokalną a poprzednimi spółkami inwestującymi na tym terenie. We
wczesnych latach 80. XX wieku przedsiębiorstwo typu joint venture utwo-
168 IFC, Informacja prasowa: Support the expansion of Zambeef Products Plc in Africa, [11-06-2012].
169 17 000 hektarów soi, kukurydzy i pszenicy oraz 4000 hektarów plantacji palmy oleistej, (Zambeef
, Annual Report 2013, ibid..; Lusaka Times, Newly Created Subsidiary of Zambeef to Create 2000 Jobs
in Mpika, [3-06-2013]).
170 Lusaka Times, ibid.. W dokumentach IFC wymienione zostały dwa tereny w Mpice, 7390 hektarów
w Kopie i 12 712 hektarów w Kabindze (IFC, Environmental and Social Review Summary, 2010).
171 Mujenja, Dynamics of large scale investments in agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Company
and Mpongwe Development Company, (2012: 7). W dokumencie czytamy, że „łącznie posiadane grunty
obejmują trzy farm blocks. Każdy z osobna objęty jest dzierżawą na okres 99 lat. Farm block numer 4451
(Nampamba, 22 921 hektarów) i farm block numer 4450 (Chambatata, 12 490 ha) są wykorzystywane do
produkcji roślinnej, a farm block numer 5388 (Kampemba, 11 463 ha) jest wykorzystywane do hodowli
zwierząt.”, (The Post Newspaper, Zambia Lists on AIM, Buys 3 farms, [3 -07-2011]).
172 IFC, Environmental and Social Review Summary, (2010) .
39
rzone przez rząd Zambii oraz brytyjską
Commonwealth Development Corporation (CDC, wcześniej Colonial Development Corporation), zwane Mpongwe
Development Company (MDC), założyło wspomniane wyżej gospodarstwo
wielkoobszarowe o powierzchni 46 874
hektarów. W roku 2005 CDC posiadała 100% udziałów w MDC. W 2006
roku likwidacja CDC doprowadziła
do sprzedaży trzech z czterech części
gospodarstwa Mpongwe firmie ETC
Bio-Energy173.
Na terenie całego farm block istniało
parę osad mieszkalnych. Niektóre z nich
istnieją prawdopodobnie do dziś. W jednym przypadku, spory prawne między
społecznością lokalną a MDC (zwane
również „Francis Kamanda i 51 pozostałych”) toczą się od kilku lat. W roku
2010, Sąd Najwyższy wydał wyrok na
korzyść MDC, zakwestionowany następnie przez mieszkańców wioski, ze względu na fakt, że uchylał decyzję Sądu Wyższej Instancji z 2007 roku wydaną z kolei
na ich korzyść 174. W ostatnich latach,
większość mieszkańców wioski została
wysiedlona. Pozostali nieliczni. Mujenja
wyjaśnia obecną sytuację w następujący sposób: „W pewnych przypadkach
spółka starała się osiągnąć kompromis poprzez zezwolenie nielegalnym
lokatorom na bezpłatne korzystanie
z gruntów przez nią kontrolowanych,
z zastrzeżeniem, że będą musieli się wyprowadzić, gdy spółka będzie potrzebować tej ziemi”175.
Ogólnie rzecz ujmując, „wśród mieszkańców wioski istnieje rosnące niezadowolenie z powodu presji na rynku
gruntów”176. Jako reakcję na tę sytuację spółka Zambeef rzekomo „rozważa
wprowadzenie planu rolnictwa kontraktowego, w ramach którego grunty
będą dzierżawione lokalnym rolnikom,
aby mogli oni prowadzić produkcję dla
spółki”177. W kontekście malejącej ilości
dostępnej ziemi, podobno jeden z obecnych mieszkańców wsi Mpongwe – były
parlamentarzysta pełniący tę funkcję
173 Mujenja, ibid...
174 Informacja ogłoszona przez Zambia Land Alliance, [7 -11-2012]. Dostępny w Internecie. [Dostęp:
19-10-2013]; https://www.facebook.com/ZambiaLandAlliance/posts/387074804702048.
175 Mujenja, ibid..
176 Op.cit..
177 Op.cit..
40
w czasie, kiedy Mpongwe Development
Company zawierała transakcję dotyczącą ziemi – żałuje, że zezwolił na przekazanie gruntów tej spółce w latach 70.
XX wieku i chciałby, żeby zostały one
zwrócone mieszkańcom wioski.
Lokalne znaczenie konfliktu na tle ziemi
może sugerować cytat: „pewien dyrektor zasugerował, że większość osadzonych w więzieniu w mieście Luanshya
ma prawdopodobnie coś wspólnego
z MDC”178. Niejasne pozostaje jednak,
jak powyższa kwestia łączy się z raportem Environmental & Social Review
Summary autorstwa IFC (2012), gdzie
w punkcie 5 Standardów Wykonania wpisano: „Przejmowanie gruntów
i przymusowe przesiedlenia nie mają
miejsca w przypadku tej inwestycji”179.
Dane uzyskane od poprzedniego właściciela gruntów, czyli ETC Bio-Energy,
w s k a zu j ą , że d o c h o d y p u b l i c z n e
z 46 874 hektarów wynoszą 1,2 USD/ha.
Podana kwota dotyczy wyłącznie czynszu z tytułu dzierżawy oraz prawa do
korzystania z wody, ponieważ dochody
publiczne tego typu są zwolnione z podatku dochodowego i opłat na rzecz lokalnych władz180.
Mujenja uznaje inwestycję Mponwge za
niemającą związku z „niedawną falą inwestycji gruntowych, która w ostatnich
latach silnie przykuwała międzynarodową uwagę”181. Uwzględniając niedawną
strategię spółki Zambeef związaną
z ekspansją i inwestycjami w samą produkcję, można zakwestionować powyższe stwierdzenie.
4.2.3 Dalszy udział finansowania publicznego i instytucjonalnego
SilverStreet Private Equity Strategies
(SICAR) to fundusz typu private equity
z siedzibą w Luksemburgu182, który posiada subfundusz o nazwie Silverlands
Fund. Zakładana docelowa kapitaliza-
178 Op.cit.. Nie jest jasne, czy ta kwestia ma odniesienie jedynie do gospodarstw znajdujących się aktualnie w rękach spółki Zambeef lub w posiadaniu spółki Chobe/Chayton, i/lub jedynie do sporów sprzed
likwidacji MDC w 2006 r.
179 IFC, Environmental and Social Review Summary, (2012).
180 Mujenja, Dynamics of large scale investments in agriculture: Lessons from Kaleya Smallholder Company and Mpongwe Development Company, (2012: 45). Co ciekawe, koszty zużycia wody nie przekraczają
dziennego wolumenu wynoszącego 500 m sześciennych.
181 Op.cit..
182 SICAR jest sponsorowany przez spółkę prowadzącą działalność inwestycyjną SilverStreet Capital
41
cja Silverlands Fund wynosi 450 mln
dolarów. Fundusz prowadzi inwestycje
„w całym łańcuchu wartości w sektorze
rolnym, skupiając się głównie na przedsiębiorstwach zajmujących się ziemią
uprawną/podstawową produkcją” 183.
Zambia stanowi jednen z sześciu afrykańskich krajów docelowych wybranych
przez ten podmiot. W 2011 roku duński fundusz emerytalny Pensionskassernes Administration (PKA) zainwestował 33,5 mln euro (250 mln koron
duńskich) w Silverlands Fund, a pięciokrotną wartość tej sumy (1,3 mld koron
duńskich) przeznaczył na inwestycje
w rolnictwo184.
Wartość innego funduszu - Afrykańskiego Funduszu Rolnego (African Agriculture Fund, AAF) – wynosi 243 mln
dolarów. Jego twórcami są: Francuska
Agencja na rzecz Rozwoju (Agence
Française de Développement, AFD),
Afrykański Bank Rozwoju (African Development Bank, AfDB) oraz Hiszpańska
Agencja Współpracy Międzynarodowej
na rzecz Rozwoju (AECID)185. Fundusz
AAF jest zarządzany przez spółkę Phatisa, która zarządza z kolei innym funduszem typu private equity. „Duże
inwestycje [spółki Phatisa] w łańcuch
produkcji drobiu w Zambii”186 obejmują dwa gospodarstwa uprawiające soję.
Ich wielkość nie jest znana. Oba gospodarstwa znajdują się w prowincji Pasa
Miedzionośnego wokół Luanshyi187.
Fundusz Inwestycyjny na rzecz Krajów
Rozwijających się (Investment Fund for
Developing Countries, IFU) jest niezależnym duńskim funduszem, którego
właścicielem jest rząd. Wspierany przez
duńską instytucję kredytową Danbia,
fundusz IFU zainwestował 3 mln duńskich koron w akcje, a 1,9 mln duńskich
koron w pożyczki (niektóre na 650 000
LLP, z siedzibą w Wielkiej Brytanii.
183 Raport kierownictwa OPIC dla rady dyrektorów za rok 2011. Dostępny w Internecie: http://www.
opic.gov/sites/default/files/Silverlands%20Fund%20in%20Sub-Saharan%20Africa.pdf .
184 http://nederland.ipe.com/news/danish-roundup-pka-silverland-pfa-pension-carlsberg-byen_41066.
php#.UsruLLSW85Y.
185 http://www.opic.gov/press-releases/2011/opic-board-approves-nearly-500-million-five-renewable-resources-investment-funds.
186 http://www.phatisa.com/images/file/Phatisa%20AAF%20final%20close%20press%20release%20
EN%20FINAL%202013.pdf .
187 http://www.phatisa.com/aaf/PortfolioPartners/.
42
EUR) w gospodarstwie Chulumenda
w prowincji Lusaka, niedaleko Chongwe 188. Powierzchnia tego gospodarstwa wynosi 3000 hektarów.
5. Wnioski
We wnioskach jednego z raportów,
Bank Światowy stwierdził, że „od końca
2009 roku nie rozpoczęto jeszcze wdrażania żadnego z projektów opracowanych przez Zambijską Agencję Rolnictwa dotyczących farm blocks, co może
wskazywać na ograniczone zainteresowanie inwestorów”189. Choć niewyczerpująca, to aktualna lista europejskich
inwestycji finansowych w agrobiznesie
i w ziemię w Zambii wyraźnie wskazuje
na zmianę tej sytuacji. Dużą rolę odgry-
wa w tym przypadku rozwój (zarejestrowanych)190 inwestycji rolnych w kraju. Od
2000 do 2011 roku wolumen transakcji
inwestycyjnych zwiększył się z 8 mln dolarów do 482 mln dolarów. W 2009 roku
odnotowano szczególnie silny wzrost
tego wolumenu (patrz: Tabela 1191).
Europejski kapitał finansowy (zarówno publiczny, jak i prywatny) odgrywa
istotną rolę w najnowszym etapie ekspansji branży rolniczej w Zambii. Widać
to w szczególności we wzroście kontroli
nad ziemią rolną, traktowanej jako brakujące ogniwo zwieńczające wertykalną
integrację łańcucha wartości w obrębie kapitału finansowego. W tym kontekście można rozpatrywać szeroko
pojętą odpowiedzialność podmiotów
europejskich za bieżące procesy zachodzące w Zambii, takie jak malejący
dostęp do ziemi. W ostatnim raporcie
188 Realizacja projektu rozpoczęła się w 2003 roki i nadal trwa. Dostępny w Interencie. [Dostęp: 14-112013]; http://www.ifu.dk/default.aspx oraz http://www.chulumenda.dk/farmen.html.
189 Bank Światowy, Rising global interest in farmland, (2010: 133).
190 Co istotne, przytoczone dane nie obejmują istotnych inwestycji gospodarstw rodzinnych. Powodem
jest fakt, że dane te są oparte na licencjach inwestycyjnych. Więcej krytycznych opinii na temat inwestycji
i ich ram: Kay, Positive alternative investment models, (2011).
191 Rozmiar inwestycji zabezpieczonych podczas otrzymywania licencji inwestycyjnych. W rzeczywistości zainwestowane kwoty mogą się różnić. Źródła: dane za lata 2000–2009, Zambijska Agencja Rozwoju,
cytat w: Mujenja, ibid.; dane za lata 2010–2011 z amerykańskiego Departamentu Stanu, 2013, Investment
Climate Statement – Zambia, (2013). Dostępny w Internecie. [Dostęp: 16-09-2013]; http://www.state.
gov/e/eb/rls/othr/ics/2013/204763.htm.
43
zatytułowanym „Investing in Smallholder Agriculture for Food Security” 192
Panel Ekspertów Wysokiego Szczebla
(ang. High Level Panel of Experts, HLPE)
Poniżej przedstawiono wnioski płynące
z analizy zagadnień poruszanych w raporcie. Stanowią one odpowiedzi na pytania zawarte we wstępie tekstu:
Rok
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wartość
8
25
12
36
25
32
61
63
63
315
194
482
Tabela 1: Zabezpieczone inwestycje (ang. pledged investments) w obszarze rolnictwa
w Zambii w milionach dolarów, 2000-2011
Komitetu ds. Bezpieczeństwa Żywnościowego na Świecie (ang. Committee
on World Food Security, CFS) stwierdził
że „sektor rolniczy podlega ogromnym
zmianom, które leżą w interesie narodowym i stoją często w opozycji do
interesów drobnych rolników”. HLPE
dodał, że zmiany te nie są kwestią przypadku, a społecznego wyboru i, że na
ogół nie da się ich pominąć193. Wydaje
się, że w Zambii wspomniany „wybór
społeczny” w coraz większym stopniu
determinuje wąska grupa europejskich
inwestorów z branży agrobiznesu i finansów, którzy wymuszają na drobnych
rolnikach większą konkurencję w zakresie ziemi i produkcji.
•
Europejscy inwestorzy finansowi
wspierają powstawanie i/lub ekspansję
dużych konglomeratów agrobiznesowych w Zambii w sposób bezpośredni
(np. Chobe Agrivision, Silverlands Fund)
lub pośredni (np. AATIF). Większość
z nich realizuje strategię integracji
wertykalnej obejmującej bezpośrednie
zaangażowanie w rolnictwo. Zwrot z inwestycji dla inwestora (nie dla gospodarstwa rolnego) stanowi w tym przypadku motyw przewodni.
•
Wydaje się, że coraz częściej inwestorzy finansowi dążą do uzyskiwania bezpośredniej kontroli nad
działalnością rolniczą, np. poprzez
nabywanie pakietów kontrolnych ak-
192 Investing in Smallholder Agriculture for Food Security – pol. Inwestowanie w Ronictwo Małoobszarowe na rzecz Bezpieczeństwa Żywnościowego.
193 HLPE, Investing in smallholder agriculture for food security, (2013: 1).
44
cji. Działania te można określić jako
„aktywne zarządzanie inwestycjami
w ziemię rolną” 194, w których kapitał
finansowy inwestowany bezpośrednio w gospodarstwa rolne decyduje
o działalności rolniczej i kontroluje ją.
•
W odniesieniu do globalnej debaty
dotyczącej zawłaszczania ziemi, inwestycje opisane w raporcie są przedstawiane przede wszystkim jako niosące
dodatkowe miejsca pracy (o charakterze bezpośrednim lub pośrednim za sprawą umów kontraktowych). Podkreśla się
też ich rolę w zmniejszeniu głodu w Zambii. Jeśli te argumenty zawodzą, uwagę
przekierowuje się na dyskusje dotyczące efektów mnożnikowych, trudnych do
zweryfikowania w rzeczywistości. Podawanie tego typu uzasadnień wpisuje się
w typowy schemat prezentacji inwestycji
przez podmioty ją realizujące.
•
Finansowanie rozwoju w Zambii
z wykorzystaniem środków europejskich
odgrywa istotną rolę w przyspieszonej
ekspansji agrobiznesu w tym kraju wspierając i wzmacniając popyt na ziemię.
•
Ujęte w rozdziale 1 czynniki napę-
dzające inwestycje, a także prywatne
interesy poszczególnych inwestorów
powodują, że każdy podmiot upatruje
w inwestycjach odmiennych korzyści.
Sytuację komplikuje fakt, że do realizacji coraz większej ilości inwestycji
przystępuje co najmniej kilka podmiotów (agencje rozwojowe, banki, przedsiębiorstwa agrobiznesu, inwestorzy
finansowi, itp…). Podczas gdy większość inwestorów przedstawia zakres
domniemanych, długoterminowych korzyści dla rozwoju, to niektórzy z nich
planują dofinansowanie realizowanych
inwestycji po przeprowadzeniu konsolidacji i/lub „udanej” ekspansji. Trend
przejmowania całkowitej kontroli nad
ziemią znacznie różni się od popularnej
dotąd dzierżawy ziemi pod inwestycję na okres 99 lat. Powstaje pytanie
o zrównoważony charakter tego typu
działań czy o zasadność obietnic dokonywanych przez donorów i inwestorów
(stanowiska pracy, zmniejszenie głodu
w Zambii…). Istotne znaczenie w tym
przypadku może mieć także możliwość spekulacji oraz prawdopodobnie
194 Słowa Detlefa Schönea, prezesa niemieckiego Aquila Capital:„aktiv gemanagten Investments in
landwirtschaftlichen Grund und Boden”. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 19-12-2013];, http://www.
fondscheck.de/news/Artikel-Aquila_Capital_verstaerkt_Expertise_fuer_globale_Agrarinvestments-4324369p.
45
sprzeczne interesy podmiotów realizujących jedną inwestycję.
5.1 Czy kapitał finansowy uwzględnia rozwój rolnictwa wśród najuboższych?
Działania spółki Chobe Agrivision stanowią przykład strategii finansyzacji
rolnictwa w Zambii. Dowodzi tego przekierowanie na „dochód jako główny cel
działalności” 195, gdzie w grę wchodzą
przede wszystkim dochody inwestorów finansowych oraz akcjonariuszy,
i gdzie podejmowanie decyzji jest oparte na wzroście wartości udziałowców.
Tę kwestię można połączyć z wprowadzaniem przez inwestorów „inicjatyw
zwiększających dochody”, takich jak,
wysoki stopień mechanizacji, oszczędności wynikające z niskich płac oraz
niepewne warunki pracy, jak również
z bardzo małą liczbą stanowisk pracy
w dziale produkcji. W takich warunkach
zaistnienie efektów mnożnikowych jest
mało prawdopodobne. Strategię finansyzacji zdaje się potwierdzać imponujący wzrost wskaźników wzrostu gospodarczego w zambijskim rolnictwie przy
195 PSG Group, Annual Report, (2012: 6).
196 Cytat w: Mujenja, ibid..
46
jednoczesnym wzroście niedożywienia
i głodu w całym kraju.
Według corocznego raportu CDC z 1972
roku dotyczącego Zambii [patrz: rozdział 4.2.2], potrzeba wysokich zwrotów
z inwestycji na pokrycie podstawowych
kosztów inwestycji finansowej (np. opłaty za zarządzanie funduszem) jest niezwykle istotna i wydaje się przeczyć idei
wsparcia dla drobnych producentów
żywności: „dawniej, wiele projektów
rolniczych, w szczególności tych obejmujących drobnych właścicieli ziemi [...]
musiało zostać wykluczonych, ponieważ
[...] ogólny wskaźnik zwrotu z inwestycji
był znacznie niższy od wskaźnika wymaganego do pokrycia kosztów obsługi
zainwestowanego kapitału”196. Kwestia
ta wyraźnie podważa rolę narzędzi wykorzystywanych w inwestycjach finansowych jako instrumentów wspierających
drobnych producentów żywności. Niezbędne jest przeprowadzenie dodatkowych, bardziej szczegółowych badań na
temat przepływów zwrotów z inwestycji
oraz beneficjentów końcowych.
Powyższe opracowanie ukazuje, że
omawiane zagadnienia nie dotyczą
wyłącznie jednego podmiotu (na który
zazwyczaj wskazuje się w literaturze na
temat zawłaszczania ziemi), lecz całej
grupy podmiotów łącznie z ich pakietami akcji, pożyczkami, zamiarem przejęcia kontroli lub nie czy jawnym uczestnictwem w radzie przedsiębiorstwa
(ang. on-board) lub sekretnym udziale
w jego działalności nie przewidującym
obejmowania sterów (ang. off-board).
Fakt ten utrudnia pociąganie podmiotów do odpowiedzialności w przypadku
negatywnych skutków inwestycji zaistniałych w miejscu jej realizacji. W tym
kontekście identyfikacja i informowanie
o zobowiązaniach wynikających z praw
człowieka oraz o powiązanych z nimi zobowiązaniach innego typu są się jeszcze
trudniejsze. Doświadczenie pokazuje, że
w sytuacji gdy w realizację jednej inwestycji włączają się różne podmioty odpowiedzialność za podejmowane przez nie
działania często się rozmywa197.
Często spółki i podmioty finansowe zaangażowane w inwestycje podkreślają
ich społeczny wymiar za pośrednictwem
tak zwanych projektów społecznych.
Te praktyki noszą wspólną nazwę społecznej odpowiedzialności biznesu (Cor-
porate Social Responsibility, CSR). Dla
przykładu, Amatheon Agri zapewnia
elektryfikację w szkołach. CSR nie stanowi części prezentowanego opracowania, ponieważ nie dotyczy podstawowej działalności spółek. Należy jednak
wspomnieć, że projekty realizowane
w ramach społecznej odpowiedzialności biznesu, takie jak, inwestycje ograniczające wykorzystanie siły roboczej lub
wypełnianie zobowiązań wynikających
z odebrania ludziom dostępu do ziemi
nie zrekompensują w całości negatywnych efektów inwestycji.
5.1.1 Czy widać różnice w przypadku kapitału donorów?
Rosnące wsparcie finansowe udzielane
przez donorów na rzecz rozwoju dużych
inwestycji prywatnych jest przedstawiane jako dźwignia finansowa, w której
rząd posiada niewielki udział. Uznaje się
jednak, że tam, gdzie inwestycja przyczynia się do redukcji ubóstwa drobne transze wypłacane przez donorów
same w sobie nie mogły by przynieść
podobnego skutku .W tym kontekście
należy rozpatrywać kwestię pokaźnych
środków finansowych przekazywanych
197 FIAN, The Human Rights Impacts of Tree Plantations in Niassa, Mozambique, (2012: 29).
47
przez donorów na rzecz największych
podmiotów agrobiznesu w Zambii.
W świetle przypadków omawianych
w niniejszym opracowaniu powyższa
logika musi zostać zakwestionowana.
Rzeczywiście, wydaje się, że alternatywne projekty finansowane wyłącznie
przez donorów i wynoszące 10 mln dolarów (w których AATIF i Norfund przekazały spółce Chayton po 10 mln dolarów) mogły by przynieść o wiele szersze
i bardziej bezpośrednie efekty w redukcji ubóstwa oraz utrzymywaniu bezpieczeństwa żywnościowego. Ich głównym
celem jest bowiem wspieranie drobnego
rolnictwa oraz wzmacnianie lokalnych
rynków i systemów żywnościowych.
Poleganie na efektach mnożnikowych
inwestycji rolnych na dużą skalę wydaje się być co najmniej wątpliwe.
Uwzględniając kluczowe cechy tego
typu inwestycji teorie gospodarcze
sugerują, że są one najbardziej niewydajnymi instrumentami do osiągania
efektów mnożnikowych i zazwyczaj
nie docierają do ubogich mieszkańców
terenów wiejskich.
AATIF podkreśla swoją współpracę
z Międzynarodową Organizacją Pracy
(ang. International Labour Organization,
ILO). Kwestia wdrażania podstawowych
standardów pracy w obrębie inwestycji
pozostaje jednak niejasna ze względu
na fakt, że spółka Chayton zapewnia
stosunkowo niewiele stanowisk. Rodzi
się więc pytanie, czy zwiększone wsparcie ze strony donorów pochodzących
z Unii Europejskiej udzielane na rzecz
państwowej kontroli zgodności inwestycji ze standardami pracy w Zambii198
było by zasadne.
W omówionych powyżej przypadkach
wielokrotnie podkreślano, że inwestycje niosą ze sobą realne zagrożenia związane z uniemożliwieniem lub
utrudnieniem realizacji prawa do żywności. Kwestią sporną wynikającą z działań donorów jest odpowiedzialność
publiczna. Instytucje, którym powierza się środki publiczne (np. Norfund,
BMZ, AFD) mają obowiązek odpowiadać za swoje zobowiązania podatkowe
i społeczne wobec parlamentów lub
opinii publicznej. Do konfliktu dochodzi wtedy, gdy te instytucje odmawiają ujawnienia informacji opierając się
198 Zambia ratyfikowała wszystkie podstawowe konwencje ILO dotyczące pracy, w uzupełnieniu do
Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (ICESCR).
48
na porozumieniach zawartych z sektorem prywatnym199.
Bardziej szczegółowy obraz przytoczonych zagrożeń ioraz pytania związane
z perspektywą prawa do żywności zostały przedstawione w kolejnym rozdziale.
5.2 Wnioski odnośnie perspektywy
prawa do żywności
Na podstawie ram prawa do żywności
przedstawionych w rozdziale 3, w poniższym rozdziale zostaną zaprezentowane realne zagrożenia utrudniające, uniemożliwiające lub naruszające to prawo.
5.2.1 Dostęp do ziemi: Rosnąca presja
wobec ziemi stanowi coraz większy
problem strukturalny
Krajowe polityki rządu wpłynęły na
zwiększenie dostępu do ziemi dla wielkoobszarowych, komercyjnych gospodarstw rolnych, w szczególności na
terenach posiadających rozwiniętą infrastrukturę, gleby o wysokiej jakości
oraz dostęp do wody. Poza polityką dotyczącą tworzenia komercyjnych farm
blocks, działania wspierające skiero-
wane wyłącznie do dużych inwestorów
(zapewnianie infrastruktury, zwolnienia
podatkowe) stanowią istotną metodę zdobywania ziemi przez właścicieli
wielkoobszarowych gospodarstw. Fakt
ten na pozór przeczy 6. Narodowemu
Planowi Rozwoju na lata 2011–2015,
w którym „rząd ułatwi sprawiedliwy dostęp do ziemi na potrzeby rolnictwa”.200
Obecnie twierdzi się, że połączenie
wzmocnionych, a czasem i poszerzanych działań w dawno powstałych farm
blocks (np. Zambeef w Mpongwe),
tworzenie nowych farm blocks (np. Nasanga farm block) oraz transfer ziemi
komunalnej w ziemię państwową (np.
przypadek spółki Ferrostaal) wpływa na
rosnący brak dostępnej do ziemi i prowadzi do konfliktów między wspólnotami lokalnymi a nowymi inwestorami.
Jak w ykazano pow yżej, w Zambii
(w przeciwieństwie do tego co sugeruje Bank Światowy) nie istnieje szeroka
dostępność do dużej ilości ziemi. Ogólnie rzecz biorąc, dostępność ta zależy
przede wszystkim od lokalizacji. Jej powszechny brak stanowi natomiast co-
199 Nawet wobec Ustawy o Wolności Dostępu do Informacji w Niemczech, BMZ odmawia dostępu do
kluczowych informacji na temat wpływu społecznego inwestycji funduszu DEG, który nabył akcje spółki
posiadającej 135 000 hektarów ziemi w Paragwaju.
200 Republika Zambii, 6. Narodowy Plan Rozwoju na lata 2011–2015, (2011: 111).
49
raz większy problem społeczno-gospodarczy na wielu obszarach, na których
realizowane są inwestycje. Twierdzenie
to sprawdza się szczególnie w odniesieniu do infrastruktury w Zambii, gdzie
realizowane były prawie wszystkie
niedawne inwestycje. Na terenach
z dobrym dostępem do infrastruktury, wysoką jakością gleb i dobrym dostępem do wody, nie ma dostępu do
dużej ilości ziemi.
Z perspektywy prawa do żywności dostęp do ziemi dla bezrolnych lub posiadających bardzo ograniczony zasób
ziemi grup społecznych zamieszkujących wsie, powinien stanowić priorytet
w polityce. W ciągu ostatnich dziesięciu lat zaludnienie obszarów wiejskich
w Zambii wzrosło o ponad 400 000
mieszkańców201. W tym świetle zagwarantowanie dostępu do ziemi dla przyszłych pokoleń jawi się jako element
zobowiązań państwa zambijskiego
w ramach prawa do żywności. Powinno więc zostać uwzględnione w dyskusji
na temat eksterytorialnych zobowiązań
wynikających z praw człowieka obowiązujących w państwach europejskich.
5.2.2 Dostępność żywności określanej
jako „efekt ewolucji rolnictwa” dla ubogich mieszkańców terenów wiejskich
Kontynuując kwestię dotyczącą wyżywienia Zambii lub, szerzej, Afryki,
inwestorzy wskazują na zwiększoną
i zrównoważoną (stabilną) dostępność żywności. Z perspektywy prawa
do żywności, w dyskusji na ten temat
kluczowe są następujące aspekty:
Po pierwsze, większość osób cierpiących głód zamieszkuje tereny wiejskie.
Z kolei dla inwestorów grupą docelową,
pośród której mogą generować największe zyski jest miejska klasa średnia.
Ubodzy mieszkańcy wsi nie stanowią
przedmiotu ich zainteresowań. Sprawia
to, że pozytywny wpływ na dostępność
żywności dla grupy, która powinna być
traktowana priorytetowo w myśl prawa
do żywności, jest mało prawdopodobny.
Po drugie, niektórzy inwestorzy zapewniają, że będą produkować jedynie
towary przeznaczone do konsumpcji
w Zambii. Podobny argument podniosła Agencja Wielostronnych Gwarancji
Inwestycji w przypadku spółki Chayton.
W kwestii tworzenia stanowisk pracy
201 Dane Banku Światowego. Dostępny w Internecie. [Dostęp: 12-12-2013]; http://data.worldbank.
org/indicator/SP.RUR.TOTL.
50
nie jest jasne, czy ta obietnica zostanie
zrealizowana. Można natomiast przypuszczać, że inwestorzy z branży rolniczej, którzy kierują się głównie motywami finansowymi, będą eksportować
towary na bardziej dochodowe rynki
konsumenckie, takie jak RPA czy Europa. Rozwój infrastruktury eksportowej
(np. korytarz Nacala) zwiększa konkurencyjność zambijskiej branży produkcji żywności i sprawia, że wspomniany
transfer staje się bardziej prawdopodobny w niedalekiej przyszłości.
Badacze wskazują, że duży wpływ na
miejską klasę średnią, czyli docelową
grupę konsumentów w Zambii, ma sytuacja na światowym rynku miedzi. Surowiec ten stanowi bowiem najważniejszy produkt eksportowy w Zambii 202.
Spadające ceny miedzi silnie uderzają
w tamtejszą klasę średnią i mogą w dalszej perspektywie sprzyjać jej zwrotowi
w kierunku bardziej dochodowych rynków konsumenckich.
Poszukiwanie najbardziej dochodowego rynku konsumenckiego może być daleko sprzeczne z zapotrzebowaniem na
dostęp do żywności na obszarach wiejskich w Zambii. Prawdopodobny ogól-
ny wzrost produktywności związany ze
zmianą podaży na rynku może okazać
się problematyczny z perspektywy prawa do żywności. Problem ten może się
wręcz pogłębić, jeśli inwestycje będą
zastępować lokalną produkcję żywności
[patrz: Mpongwe].
Po trzecie, w kontekście coraz bardziej
znaczącego globalnego kompleksu
upraw zamiennych, dodatkowe rynki zbytu na włókna i paliwo zwiększą
konkurencyjność dla producentów biomasy. Tak więc dostępność żywności
w Zambii może być narażona na dodatkowe wymogi rynkowe z zagranicy.
Możliwe wątpliwości dotyczące zasady
„moja żywność lub twoje paliwo” zostaną rozwiane za pomocą przejmowania
władzy, na czym w żadnym wypadku
nie skorzystają najubożsi. Dlatego też
zbyt uproszczone założenia dotyczące
dostępności żywności powinny być traktowane z dużą ostrożnością.
5.2.3 Ekonomiczna dostępność żywności z perspektywy pracy zarobkowej
Specjalny Sprawozdawca ONZ ds. prawa
do żywności szczegółowo opisuje podstawową sprzeczność w inwestycjach
202 Chu, Creating..., ibid..
51
w Zambii. W opublikowanym raporcie
przedstawia ogólne obawy na temat sąsiedniego kraju Malawi: „kapitałochłonne rolnictwo zmniejsza wykorzystanie
siły roboczej. […] Priorytetem dla Malawi w nadchodzących latach jest stworzenie większej liczby okazji do zatrudniania pracowników, co może wymagać
promowania technologii i praktyk intensywnie wykorzystujących siłę roboczą:
przyjęcie technologii oszczędzających
tę siłę i będących elementem długoterminowej strategii rozwoju musi zatem
przebiegać stopniowo, aby uniknąć zakłóceń w sferze społecznej”203.
Peters ilustruje kluczowy problem dotyczący dużych inwestycji finansowych
w ziemię w Afryce Subsaharyjskiej
w taki sposób: „Sam fakt, że umowy realizowane są głównie w krajach, w których stale powiększa się przepaść między dostępem do pracy a liczbą osób
poszukujących zatrudnienia, sprawia, że
potencjalne straty dla mieszkającej tam
ludności są bardziej prawdopodobne”204.
W ramach swojej inwestycji, spółka
Chayton zapewnia około 150 pełnych
etatów (i nie tworzy nowych)205. 20 mln
dolarów pochodzących od europejskich
donorów (AATIF i Norfund) wspiera utrzymywanie tych miejsc pracy, osiągając wynik 133 333 dolarów na jedno stanowisko.
Niektórzy inwestorzy wspominają
o wynagrodzeniach przewyższających
minimalne stawki 206 . Niestety brak
szczegółowych danych na ten temat
uniemożliwił przeprowadzenie oceny,
czy takie wynagrodzenie zapewniało
pracownikom utrzymanie.
Dyskusja na temat miejsc pracy zanika
na po przejściu inwestycji w fazę produkcji. Na tym etapie inwestorzy finansowi, zaangażowani donorzy oraz rząd
Zambii zmieniają sposób narracji na
rzekomo bardziej nowoczesną. Uznaje
się, że drobni rolnicy korzystają na tych
inwestycjach dzięki programom włączającym rolnictwo kontraktowe lub
203 Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, mandat Specjalnego
Sprawozdawcy ds. Prawa do Żywności, Misja w Malawi, oświadczenie po zakończeniu misji, [22-07-2013:
7].
204 Peters, Land appropriation, surplus people and a battle over visions of agrarian futures in Africa, (2013:
549).
205 Na podstawie danych publikacji: Bank Światowy, Rising global interest in farmland, (2011).
206 Kruchem, ibid..
52
tzw. outgrower schemes207. Plany opracowywane np. dla nowych farm blocks
mają za zadanie integrację programów
rolnictwa kontraktowego jako działalności satelitarnej wokół głównych
gospodarstw o wielkości 10 000 hektarów. Co więcej, inwestorzy finansowi
(np. Amatheon, AATIF) podkreślają, że
programy dotyczące rolnictwa kontraktowego stanowią kluczową strategię
mającą na celu dotarcie do drobnych
rolników. Nie znaleziono dotąd żadnych
informacji na temat prawnie wiążących
zobowiązań, ram prawnych i systemów
formalnych opracowanych z myślą o rolnikach kontraktowych.
Pozytywne efekty inwestycji dla marginalizowanych i wrażliwych grup powinny być traktowane z dużą ostrożnością.
Po pierwsze, uznaje się, że rolnicy kontraktowi opisani w rządowych strategiach dotyczących farm blocks mają do
dyspozycji 20 do 100 hektarów ziemi,
podczas gdy średni rozmiar gospodarstw małoobszarowych podawany
w dokumentach urzędowych wynosi
maksymalnie 2 hektary. We wspomnianych dokumentach rolnicy posiadający
2–10 hektarów ziemi postrzegani są
jako rolnicy rozwijający się, co pokazuje, że grupy wrażliwe nie są traktowane
priorytetowo208. Po drugie, w przypadku plantacji trzciny cukrowej w Zambii
Bank Światowy wnioskuje, że „program
rolnictwa kontraktowego dotyczący
produkcji cukru przewiduje średnią płacę niższą niż tę w alternatywnych gospodarstwach małoobszarowych”209. Po
trzecie, istnieje wyraźny konflikt między kosztami transakcji (czyli kluczową
zmienną gospodarczą dla inwestorów)
a możliwościami rynkowymi dla drobnych rolników. W jednym z przypadków przytoczonych w raporcie koszty
transakcji były utrzymywane na niskim
poziomie, gdyż „rolnicy kontraktowi
nie posiadali alternatywny dla kupców
trzciny, co uniemożliwiało im równoległe sprzedawanie tego towaru innym
odbiorcom”210. Po czwarte, literatura
207 Outgrower schemes – partnerstwo kontraktowe zawiązywane między hodowcami (roślin, zwierząt), a właścicielami ziemi; celem jest produkcja dla celów handlowych.
208 Choma Municipal Council, Choma District Situation Analysis Report 2006, (2006), cytat w: Chu, 2012,
ibid..
209 Bank Światowy , ibid..
210 Mujenja, ibid..
53
zdecydowanie wskazuje na fakt, że jeśli
programy rolnictwa kontraktowego nie
są osadzone w wyraźnych, egzekwowanych ramach prawnych służących ubogim, tak jak w przypadku Zambii, trudno jest liczyć na pozytywne skutki dla
grup marginalizowanych211.
6. Rekomendacje
W ramach praw człowieka małoobszarowi producenci żywności, w tym pasterze, drobni rolnicy, rybacy, ludność bezrolna, kobiety, ludzie młodzi i ogólnie
ludność lokalna, nie mogą być traktowani na równi z innymi inwestorami. Co
więcej, nie wystarczy, by tak jak w przypadku Zambii, inwestycje zwyczajnie
„promowały” lub generowały dodatkowe korzyści dla małoobszarowych producentów lub dawały nadzieję na (i tak
niejasne) efekty mnożnikowe.
Silny nacisk ze strony państwa na ekspansję wielkoobszarowych gospodarstw agrobiznesowych w Zambii
w wyraźny sposób stale marginalizuje
grupy drobnych rolników i tak określane już jako wrażliwe. Ma to negatywny
wpływ na dostęp do ziemi dla tych grup
i ogranicza przestrzeń dla wprowadzenia
polityk lub programów rolniczych mających na celu polepszenie źródeł zarobku..
Zjawisko to jest szczególnie szkodliwe
dla krajów takich jak Zambia, w których
80% ludności mieszkającej na terenach
wiejskich żyje w ubóstwie, a większość
z nich jest zależna od rolnictwa.
W oparciu o prawa człowieka państwa
powinny w sposób wyraźny traktować
priorytetowo ubogie i marginalizowane
grupy wrażliwe. Podejście to powinno zostać włączone w dyskurs polityczny, a także w procesy decyzyjne. Aktywny udział
wspomnianych grup w procesach politycznych powinien być inicjowany
i wspierany. Na podstawie zobowiązań
eksterytorialnych donorzy w UE powinni
działać w oparciu o przyjęte ramy inwestycyjne zakładające poszanowanie praw
człowieka. Ramy te, w szczególności w kontekście dominującego ubóstwa i głodu na
terenach wiejskich, przyjmują bowiem za
priorytet inwestycje realizowane przez i na
rzecz drobnych producentów żywności.
211 Patrz np.: Li, Centering Labor in the Land Grab Debate, (2011).
54
Jak wspomniano w rozdziale 2.1, szczególne zobowiązania państw w odniesieniu do poszanowania, ochrony i realizowania prawa do żywności są oparte na
treści normatywnej prawa do żywności.
Zobowiązanie do poszanowania prawa
do żywności wymaga, aby państwa nie
podejmowały żadnych kroków, które
mogłyby zniweczyć lub uniemożliwić
korzystanie z prawa do żywności. Zobowiązanie to wymaga również, aby
państwa podjęły kroki zmierzające
do uniemożliwienia stronom trzecim
(osobom prywatnym, grupom, korporacjom i innym podmiotom) ingerowanie w dowolny sposób w korzystanie
z prawa do wody i żywności. Ostatecznie, państwa mają obowiązek podjąć
wymagane kroki ukierunkowane na
pełną realizację tych praw, w szczególności na poprawę dostępu i możliwości wykorzystania zasobów.
Aby móc zastosować się do zobowiązań
eksterytorialnych w odniesieniu do prawa do żywności, Unia Europejska oraz
państwa członkowskie powinny wprowadzić mechanizmy regulacyjne.
Państwa jako podmioty finansujące rolnictwo i ziemię powinny przeprowadzić
(z udziałem społeczeństwa) wstępną
ocenę zagrożeń i potencjalnego eksterytorialnego wpływu ich planowanych działań i inwestycji na korzystanie
z praw człowieka. Efekty przeprowadzenia tego typu oceny powinny:
a) zostać podane do wiadomości
publicznej, upewniając się, że lokalne
grupy dotknięte różnymi problemami
będą miały odpowiedni dostęp do tych
informacji;
b) zagwarantować, że plany inwestycyjne odzwierciedlają wnioski płynące z oceny wpływu inwestycji na
korzystanie z praw człowieka i wpływu
społecznego.
W kontekście Zambii, powyższe plany
powinny obejmować wstępne badanie
konsekwencji inwestycji finansowanych przez inne państwa w odniesieniu
do sprawiedliwego dostępu do wody,
ziemi i żywności oraz dostępności pożywienia dla grup marginalizowanych (
włączając perspektywę długoterminową). Badanie powinno dotyczyć również
wpływu dostępu do ziemi dla kolejnych
pokoleń stale rosnącej populacji wsi
w Zambii.
W przypadku gdy państwo Zambia oraz
Unia Europejska i państwa członkowskie
współfinansują inwestycje, powinny:
55
a) zagwarantować, że wszystkie odpowiednie informacje zostaną ujawnione oraz nie będą przedmiotem
porozumień o ograniczeniu jawności,
zawieranych z przedstawicielami sektora prywatnego;
b) wdrożyć skuteczny mechanizm
składania skarg, aby móc badać kwestie
związane z utrudnianiem lub uniemożliwianiem korzystania z prawa do żywności w ramach poszczególnych inwestycji;
c) podjąć skuteczne kroki mające na
celu zaprzestanie naruszania prawa do
ziemi i prawa do żywności, jak również
skuteczne środki naprawcze obejmujące zapewnienie przestrzeni prawnej
w umowach o współpracy z inwestorami prywatnymi.
Ambasady zaangażowanych w inwestycje państw UE oraz delegacje unijne powinny odgrywać kluczową rolę
w monitorowaniu wpływu poszczególnych przedsięwzięć. Monitoring powinien obejmować stopień zastosowania
wytycznych ONZ dot. własności ziemi.
Wymienione podmioty powinny natomiast dokładać wszelkich starań w celu
upubliczniania wyników tego monitoringu. Powyższe cele mogą zostać
osiągnięte przede wszystkim poprzez
56
stworzenie formalnego mechanizmu
monitorującego.
Państwa pochodzenia prywatnych inwestorów powinny gwarantować, aby
inwestycje nie naruszały prawa do żywności. Może to zostać osiągnięte przede
wszystkim poprzez:
a) nakłanianie prywatnych inwestorów do:
• ujawniania informacji o dokładnym położeniu aktualnie przejmowanej
ziemi lub ziemi, o którą się ubiegają;
• ujawnienia oceny wpływu wymaganej przez Zambijską Agencję
Rozwoju;
• ujawniania informacji o tworzeniu miejsc pracy i warunkach zatrudnienia, oraz kontrolowania czy są one
zgodne z zambijskim prawem pracy;
• ujawniania informacji na temat
zobowiązań podjętych wobec społeczności lokalnych;
• r e k o m p e n s o w a n i a s z k ó d
i strat poniesionych przez społeczności
lokalne;
• powstrzymania się od dalszej
ekspansji w sytuacji, gdy istniejące konflikty nie zostały jeszcze zażegnane;
b) wprowadzenie mechanizmów
monitorujących w poszczególnych am-
basadach, aby kontrolować działania
koncernów ponadnarodowych (ang.
Transnational Corporations, TNC). Mechanizmy te zobowiązują inwestorów
do raportowania działań, które mogą
mieć negatywny wpływ na realizację
praw człowieka. Zbierają także wnioski
państw dotyczące raportów z zakresu
dokumentacji inwestorów/spółek podlegających lokalnemu ustawodawstwu
i normom oraz te dotyczące poszanowania praw człowieka w odniesieniu do
lokalnej ludności;
c) wprowadzenie mechanizmu składania skarg, aby umożliwić lokalnym aktywistom społecznym efektywne działanie w zakresie ochrony praw własności
i praw człowieka. Podstawą realizacji
tego założenia mogą być wytyczne UE
dot. Obrońców Praw Człowieka.
57
www.igo.org.pl
Warszawa, 2014

Zambia

Transkrypt

Podobne dokumenty

Misje alezjańskie - Salezjański Ośrodek Misyjny

Życie Olsztyna

Zawłaszczanie ziemi

PLASTYKA - MALARSTWO

Andrzej Cwynar, Katedra Finansów i Bankowości WSIiZ - e