Program Samorządowy - Prawo i Sprawiedliwość

Program
Samorządowy
WOJEWÓDZTWO
MAŁOPOLSKIE
Październik 2006
Szanowni Państwo,
rok temu, dzięki głosom Wyborców, wzięliśmy na siebie odpowiedzialność za kraj i za Polaków. Podjęliśmy się trudnego zadania naprawy państwa i stworzenia IV Rzeczypospolitej na fundamentach
prawa i sprawiedliwości. Mieliśmy pomysł na nową Polskę i stworzyliśmy Program Polski Solidarnej.
Dziś, przed wyborami samorządowymi, mamy konkretne propozycje i rozwiązania. Chcemy być bliżej ludzi. Chcemy nadal brać
odpowiedzialność za całą Polskę, każde województwo, każdy powiat,
każdą gminę. Jesteśmy dobrze przygotowani do tego zadania.
Aby w pełni wykorzystać szanse rozwoju, jakich Polska do tej pory
nie miała, przygotowaliśmy Samorządowe Programy Wojewódzkie,
które zamierzamy zrealizować.
Prezes partii
Prawo i Sprawiedliwość
Spis treści
Małopolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Wizja rozwoju województwa do 2020 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Bezpieczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Zdrowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Komunikacja i transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
4
Małopolska
N
asze województwo jest jednym z 16 regionów Polski. Jest nas,
Małopolan, ponad 3 miliony. Co dziesiąty Polak mieszka u nas na
wsi. Rodzi się nas znacznie więcej niż w pozostałej części kraju. Sąsiedzi z innych województw często przenoszą się do Małopolski.
Jesteśmy regionem młodym i lepiej wykształconym niż reszta kraju. Co
dziesiąty student uczy się w Małopolsce.
Milion z nas pracuje, 3/4 w sektorze prywatnym. Wśród pracujących więcej jest mężczyzn niż kobiet. W Małopolsce zarejestrowano prawie 300 tys.
firm, większość (ponad 200 tys.) to osoby fizyczne prowadzące działalność
gospodarczą. Najwięcej firm zajmuje się handlem, naprawą, usługami i budownictwem.
Prawie 200 tys. osób w naszym regionie w dalszym ciągu nie ma pracy,
większość z nich straciła prawo do zasiłku.
Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca jest niższy od średniej krajowej.
Jednakże Małopolska dużo przeznacza na badania i rozwój nowych technologii – pod tym względem jesteśmy drudzy w kraju. W dalszym ciągu do naszego regionu napływają duże inwestycje zagraniczne.
W Małopolsce najwięcej osób zatrudnionych pracuje w rolnictwie. Mamy
też najbardziej rozdrobnione w kraju gospodarstwa. Południe naszego regionu staje się powoli ogólnokrajowym zagłębiem gospodarstw ekologicznych.
Województwo małopolskie jest jednym z najlepiej rozpoznawanych przez
turystów regionów naszego kraju. Co trzeci turysta spotkany w parku narodowym i co czwarty zwiedzający muzeum zostawia swoje pieniądze w naszym regionie.
Główna oś komunikacyjna regionu przebiega ze wschodu na zachód (Medyka – Zgorzelec). Większość dróg w regionie posiada twardą nawierzchnię,
ale jej stan techniczny pozostawia wiele do życzenia. W Małopolsce znajdują
się liczne przejścia graniczne, umożliwiające swobodną komunikację ze Słowacją. Linie kolejowe obsługują 1/4 naszego regionu, jednakże standard tej
obsługi jest niezadowalający. Komunikacyjnym oknem na świat Małopolski
jest najszybciej rozwijające się lotnisko w Polsce – Kraków–Balice. W jego
efektywnym zasięgu mieszka prawie 8 mln ludzi.
W Małopolsce brakuje dobrze przygotowanych dużych terenów pod inwestycje. Słabo są rozpowszechnione, szczególnie na wsi, usługi świadczone
5
Program Samorządowy
przez internet. Siłą napędową regionu jest obszar metropolitalny Krakowa,
ma on jednak poważne braki ograniczajace jego konkurencyjność.
Małopolanie najczęściej chorują na choroby układu krążenia, nowotwory oraz choroby psychiczne. Dużym problemem województwa jest nierówny
dostęp do usług medycznych.
Średni stan sprzętu medycznego w województwie jest zły.
Małopolanie są ubożsi niż Polacy w innych regionach kraju. Niepokojący
jest fakt, że ubożenie Małopolan trwa od paru lat.
Małopolska rodzina liczy średnio 3 osoby i jest większa niż w innych
częściach kraju. Reforma systemu pomocy społecznej drastycznie zmniejszyła
liczbę korzystających z pomocy, co nie znaczy, że zmniejszyła się liczba potrzebujących. Większość korzystających z pomocy społecznej żyje na wsi.
Małopolska ma jeden z najniższych w kraju wskaźników wykrywalności
przestępstw. Wzrasta ilość przestępstw kryminalnych.
Poprawiło się nieco bezpieczeństwo na drogach, wciąż jednak niechlubnie
przodujemy w Polsce pod względem ilości wypadków.
W Małopolsce działają liczne organizacje pozarządowe, jednakże ich niedostatki finansowe, kadrowe i lokalowe często paraliżują cenne inicjatywy.
Małopolska – z tego jesteśmy dumni:
Mocna i tradycyjna rodzina
Kraków znany w świecie
Dynamicznie rozwijające się lotnisko
Atrakcje turystyczne
Czyste środowisko
Ekologiczne rolnictwo
Małopolska – to zmienimy:
Brak poczucia bezpieczeństwa mieszkańców
Dziurawe i niebezpieczne drogi
Niewydolna służba zdrowia
Bieda i wykluczenia społeczne
Duże zagrożenie powodziami
Chaos budowlany
6
Wizja rozwoju województwa
do 2020 roku
Małopolska – bezpieczne i przyjazne miejsce życia i pracy, szanujący rodzinę i tradycję mieszkańcy
7
Bezpieczeństwo
P
rawo i Sprawiedliwość powstrzyma falę brutalizacji życia i przestępczości wśród młodzieży. Będziemy działać zgodnie z zasadą: „Lepiej przeciwdziałać niż utrzymywać więzienia”. Akceptujemy fakt, że młody
człowiek musi się wyszumieć. Stworzymy ku temu odpowiednie warunki,
aby wolny czas i nadmiar młodzieńczej energii nie przerodziły się w zwykły bandytyzm. Powszechnie dostępne publiczne i darmowe boiska sportowe z podstawowym zapleczem i sprzętem powinny być na każdym osiedlu
i w każdej wsi. Wzmocnimy organizacje pozarządowe, kluby szkolne i parafialne, wolontariuszy – tych wszystkich, którzy swój czas i środki poświęcają
pracy z młodzieżą.
Zwrócimy szczególną uwagę na plagę narkomani i pijaństwa, szerzące się
wśród młodzieży. Młodzież, szczególnie w okresie wakacyjnym, musi być
chroniona przed niebezpiecznymi sektami.
8
Gospodarka
M
ałopolska jest średnio rozwiniętym gospodarczo regionem Polski, wytwarza 7,4% PKB kraju, co plasuje ją na 5 miejscu.
Produkt krajowy brutto w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniósł 18,522
tys. zł, co daje 9 miejsce w Polsce. Stanowiło to 86,7% średniej krajowej
i 39,5% (2002 r.) średniej UE. Wielkość PKB na jednego mieszkańca była
znacznie zróżnicowana przestrzennie: najwyższa – w Krakowie (32,6 tys. zł,
tj. 152,4% średniej krajowej), najniższa – w subregionie nowosądeckim (12,9
tys. zł, tj. 60,6% średniej krajowej).
W rejestrze REGON na koniec grudnia 2004 r. zarejestrowanych było
288 773 podmiotów, z czego 9047 stanowiły firmy z sektora publicznego (to
8,1% liczby podmiotów w kraju), w tym 223,6 tys. to firmy osób fizycznych
prowadzących działalność gospodarczą. Pod względem struktury własności
większość stanowiły podmioty sektora prywatnego – 96,9%. Najwięcej podmiotów gospodarczych zarejestrowanych było w podregionie krakowsko–
tarnowskim – 104,7 tys. (36,2% ogółu), w Krakowie – 104,1 tys. (36,0%),
a w podregionie nowosądeckim tylko 80,1 tys. (27%). Dynamika przyrostu
ilości przedsiębiorstw w okresie 1999-2004 wyniosła 119. W latach 1999-2004
saldo podmiotów nowo zarejestrowanych i zlikwidowanych wynosiło ok. 46
tys., spośród których ponad 99% stanowią firmy sektora MSP.
Pod względem wielkości małopolskie firmy to głównie małe podmioty gospodarcze, 94,8% z nich (273,9 tys.) to firmy zatrudniające do 9 osób
(mikroprzedsiębiorstwa), ok. 4,2% (12,3 tys.) to firmy zatrudniające od 10 do
50 pracowników, ok. 0,8% (2,28 tys.) to firmy zatrudniające od 50 do 250
pracowników, a ok. 0,13% zatrudnia powyżej 250 pracowników. Jednocześnie
ponad połowa największych (pod względem zatrudnienia) firm zlokalizowanych jest w Krakowie.
Średni wskaźnik przedsiębiorczości (mierzony liczbą przedsiębiorstw na
1000 mieszkańców) w województwie wyniósł 89, co plasuje Małopolskę na
czwartym miejscu w kraju. Najniższe wskaźniki przedsiębiorczości notują
powiaty: dąbrowski, gorlicki, limanowski, nowosądecki i tarnowski, natomiast najwyższe wskaźniki w roku 2004 uzyskały powiaty: grodzki krakowski
oraz tatrzański.
Wielkość inwestowanego kapitału zagranicznego w województwie małopolskim utrzymuje się od 1997 roku na podobnym poziomie i wynosi od 590
9
Program Samorządowy
do 640 mln USD rocznie, co stanowi ok. 6% wszystkich inwestycji w kraju
i plasuje województwo na 5 miejscu. Globalna wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych zrealizowanych w Małopolsce w latach 1989-2003 sięga
5,5 mld USD. Prawie połowa kapitału zainwestowanego w regionie przypada
na przemysł, 25% na pośrednictwo finansowe i ok. 12% na handel.
Największymi inwestorami są: BP International B.V., Electricite de France International (EDF), Delphi Automotive Systems, Philip Morris, House
of Prince, Pliva, F&P Holding Company Inc., Valeo, Donnelley, Air Liquide
S.A., Hydro Cetnral Europe B.V., Royal Ahold N.V., Motorola Inc., Bahlsen,
MAN, Royal Canin.
Inwestorzy, którzy ponieśli nakłady powyżej 10 mln USD, reprezentują
około 80% całości inwestycji w regionie. Inwestycje zagraniczne koncentrują się w centralnej części województwa, głównie w Krakowie (68%), gdzie
dominują inwestycje w handel i usługi. Mniejszy jest udział Krakowa w inwestycjach typu greenfield (57%), zwłaszcza w nowych inwestycjach przemysłowych (23%). Inwestycje te koncentrują się w gminach sąsiadujących
z Krakowem oraz w zachodniej części województwa.
Eksport Małopolski wzrasta od 2000 r. i w latach 2000-2004 zwiększył się
o 2166,1 mln USD, osiągając poziom 3669,4 mln USD. W 2004 r. obroty importu osiągnęły kwotę 4146,3 mln USD. Bardziej dynamiczny przyrost eksportu niż importu pozwolił na zredukowanie ujemnego salda wymiany z zagranicą, które zmniejszyło się z 902,4 mln USD do 476,8 mln USD. W latach
2000-2004 średnia roczna dynamika wartości eksportu wynosiła 25,1%, co
plasuje region powyżej średniej krajowej (22,7%). Wielkość eksportu per capita w Małopolsce wyniosła w 2004 r. 1126 USD – w porównaniu do 465
USD w roku 2000.
Głównymi partnerami Województwa Małopolskiego w eksporcie były:
Niemcy (26%), Francja (7,35%), Wielka Brytania (6,04%), Czechy (5,69%)
i Rosja (5,06%)
Na koniec 2004 r. populacja osób pracujących w woj. małopolskim liczyła 1 011,7 tys. osób (wg faktycznego miejsca pracy). W grupie tej przeważali
mężczyźni, przy czym przewaga ta zaznaczała się wyraźniej w populacji pracujących mieszkańców wsi.
Najliczniejszą grupę stanowiły osoby z wykształceniem zawodowym
– 31,5% i średnim zawodowym – 26,0% (w Polsce: 29,2% i 27%). Widoczne jest duże zróżnicowanie tej struktury w relacji do miejsca zamieszkania.
W populacji pracujących zamieszkałych w mieście zdecydowanie przeważały
osoby z wykształceniem średnim i wyższym – 72,8%, natomiast na wsi grupa
10
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
ta miała znacznie niższy udział, wynoszący jedynie 38,4% (w Polsce kolejno:
70% i 37,7%). Z kolei wśród pracujących na wsi osoby, które ukończyły edukację na poziomie co najmniej podstawowym, stanowiły – 20,6%, podczas
gdy w mieście było to tylko 5,0% (w kraju: 23,9% oraz 6,4%).
W strukturze wg statusu zatrudnienia i sekcji PKD największą liczbę pracujących odnotowano w sektorze usług – 54,1%, następnie w sektorze przemysłowym – 28,7% oraz w sektorze rolniczym – 17,2%.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2004 r. w województwie
małopolskim wynosiło 2 097,97 zł i było niższe od ogólnopolskiego (stanowiło 92,3% średniej krajowej).
Produkcja sprzedana przemysłu w województwie małopolskim w roku
2004 osiągnęła wartość 43427,8 mln zł, co stanowi 6,4% potencjału przemysłowego kraju. Udział województwa w produkcji przemysłowej Polski stopniowo się obniżał z 7,3% w roku 1998.
Rok 2003 przyniósł wzrost ilości przedsiębiorstw nowo zarejestrowanych w systemie REGON we wszystkich powiatach, oprócz oświęcimskiego,
w którym nastąpił nieznaczny spadek.
Ośrodki naukowe i akademickie województwa małopolskiego stanowią bazę
dla prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej. Zarówno zatrudnienie, jak
i wielkość nakładów w tej działalności, stawiają województwo małopolskie na
trzecim miejscu w kraju po województwie mazowieckim i śląskim. W oparciu
o potencjał naukowy Krakowa rozwinęły się szkoły wyższe w większych miastach województwa: Tarnowie, Nowym Sączu, Chrzanowie, Nowym Targu.
Małopolskie szkoły wyższe od lat znajdują się w ścisłej czołówce rankingów
polskich uczelni. Pod względem liczebności studentów Małopolska zajmuje
trzecie miejsce w Polsce (po województwach mazowieckim i śląskim). W 31
uczelniach województwa małopolskiego w roku 2004 kształciło się 178 441 studentów, co stanowi blisko 10% ogólnej liczby studentów w kraju. W małopolskich szkołach wyższych pracuje 11,6% z ogólnej liczby polskich naukowców.
Wielkość zatrudnienia w sektorze B+R w województwie małopolskim
należy do najwyższych w kraju, wyższą wartość odnotowano tylko w województwie mazowieckim. W 2004 r. w tej działalności aktywnych było 88 jednostek, zatrudniających ponad 17 tys. osób (14,2% zatrudnionych w kraju),
w tym ponad 1265 z tytułem naukowym profesora. Poziom zatrudnienia wykazywał w ostatnich latach stałą tendencję wzrostową, przy utrzymującej się
stagnacji w Polsce.
W 2003 r. pod względem wielkości nakładów na działalność badawczo-naukową województwo Małopolskie znalazło się na drugiej pozycji w kraju. Wiel11
Program Samorządowy
kość poniesionych nakładów w Małopolsce na B+R wyniosła 520 mln zł, co
dało jej drugą pod tym względem pozycję w kraju – nakłady na B+R w skali
kraju w roku 2003 wyniosły 4558,3 mln zł.
Prawie 72% firm posiada własną stronę internetową, jednak tylko 15,6%
prowadzi badania związane z innowacjami i rozwojem. Tylko 1,3% badanych
firm w 2004 r. wprowadziło innowacje do produkcji, spośród nich 44,7%
przedsiębiorstw utrzymuje, że nowe technologie w firmie są kupowane,
40,5% twierdzi, że technologie te powstają w firmie w oparciu o własny personel, natomiast 8% firm pozyskuje nowe technologie w wyniku współpracy
z jednostką badawczo-rozwojową.
Zaledwie niecałe 23% analizowanych przedsiębiorstw współpracuje
z uczelnią wyższą, a prawie 77% nie korzysta z takiej możliwości. Ponad 80%
nie współpracuje z jednostkami B+R.
W województwie małopolskim działa szereg instytucji otoczenia biznesu, promujących rozwój przedsiębiorczości i innowacji. Występuje tu 7,6%
wszystkich organizacji wspierających biznes. Łączącym je wspólnym mianownikiem, z punktu widzenia interesów regionu, jest to, że działalność ich
przyczynia się do wspierania rozwoju gospodarczego w wymiarze regionalnym lub lokalnym.
Adresatami działalności tych instytucji są przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, rzemieślnicy, kupcy. Znacznie mniej instytucji kieruje
swoją ofertę pomocy do bezrobotnych lub rozpoczynających działalność gospodarczą.
Trwały i stabilny rozwój gospodarczy jest jednym z podstawowych wyzwań, przed jakimi stoi Małopolska, przede wszystkim dla podniesienia jej
pozycji konkurencyjnej zarówno w kontekście wewnętrznym UE jak i globalnych wyzwań gospodarczych.
Zbudowanie gospodarki o trwałej zdolności innowacyjnej, powiązanej
z rozwijaniem kapitału ludzkiego, nowoczesnymi usługami i przemysłem, jest
zadaniem wieloletnim, ale – jak pokazują doświadczenia innych regionów –
możliwym, choć wymagającym zarówno dysponowania odpowiednimi środkami finansowymi, jak i konsekwencji i logiki w podejmowaniu decyzji i działań.
Kształtowanie wzrostu gospodarczego, obok jego klasycznych uwarunkowań krajowej polityki gospodarczej jak: polityka fiskalna, zasoby czynników produkcji czy postęp techniczny, wymaga współdziałania i budowania
regionalnych instrumentów wsparcia gospodarczego. Samorząd regionalny,
posiadający kompetencje formalne (w koordynacji z powiatami i gminami)
oraz dysponujący niezbędnymi strukturami organizacyjnymi (np. Małopolska
12
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
Agencja Rozwoju Regionalnego, Tarnowska ARR) i finansowymi (np. ERDF,
ESF), jest odpowiedzialny za budowę i realizację tych instrumentów.
Radni Prawa i Sprawiedliwości, świadomi znaczenia i roli rozwoju gospodarczego dla poziomu życia Małopolan i budowania pozycji Małopolski, za
główny cel w nadchodzącej kadencji samorządu województwa stawiają sobie:
Cel strategiczny
Podniesienie zdolności konkurencyjnej i innowacyjnej małopolskiej
gospodarki
Cel ten realizowany będzie głównie poprzez:
• zwiększenie wielkości środków finansowych przeznaczonych na bezpośrednie wsparcie inwestycyjne w przedsiębiorstwach,
• budowę i zwiększenie efektywności regionalnego systemu pożyczkowoporęczeniowego oraz instrumentów finansowych wysokiego ryzyka typu
venture i seed capital,
• wsparcie powstawania nowych podmiotów gospodarczych z sektora MŚP
ze szczególnym uwzględnieniem mikroprzedsiębiorstw,
• tworzenie niezbędnej infrastruktury, centrów i obszarów inwestycyjnych
dla rozwoju przedsiębiorczości,
• wsparcie i budowę regionalnego systemu współdziałania instytucji otoczenia biznesu,
• tworzenie efektywnego wsparcia przedsiębiorców poprzez doradztwo,
• rozwój kadr w przedsiębiorstwach,
• wsparcie i komercjalizację współpracy pomiędzy sferą naukowo-badawczą
a przedsiębiorstwami.
13
Rodzina
W
ojewództwo małopolskie jest jednym z niewielu, gdzie odnotowano znaczny wzrost liczby ludności. Zauważa się też trwałą
tendencję zmniejszania się liczby mieszkańców w miastach przy jednoczesnym wzroście liczby ludności na wsi.
Liczba małżeństw wzrosła o ponad 8%. Zarejestrowano 18,1 tys. nowych
małżeństw, w tym małżeństw wyznaniowych prawie 80% , lecz wyraźnie zaznacza się tendencja do odsuwania decyzji o zawarciu związku małżeńskiego
w coraz późniejszym wieku. Średni wiek kawalerów zawierających związek
małżeński to 26,5 roku, a panien wychodzących za mąż to ponad 24 lata.
Niestety lawinowo wzrasta liczba rozwodów i separacji. W naszym województwie zostało orzeczonych aż 4 676 rozwodów oraz 1 087 separacji.
Zmieniła się niekorzystna tendencja spadku urodzeń, teraz Małopolan rodzi się coraz więcej.
Z przeprowadzonego w 2002 r. spisu powszechnego wynika, że w naszym
województwie liczba gospodarstw domowych wyniosła 1040,8 tys. i żyło
w nich 3185,5 tys. osób – tj. 98,6%mieszkańców. Reszta ludności zamieszkiwała w obiektach zbiorowego zakwaterowania.
Przeciętne gospodarstwo składało się z 3 osób.
Małopolska rodzina charakteryzuje się największą liczebnością w kraju, po
województwie podkarpackim i wielkopolskim.
Z badań spisu powszechnego wynika, że najwięcej rodzin utrzymuje się
z dochodów z tytułu pracy, bez względu na charakter zatrudnienia. Drugą
pod względem wielkości kategorią były te rodziny, które wskazywały jako
swoje źródło utrzymania emerytury i renty. Nasze województwo posiada najwyższy w skali kraju odsetek rodzin, których głównym źródłem utrzymania
są renty. Wynosi on 18,2 %.
Dane statystyczne i prognozy statystyczne wyraźnie wskazują, że zmienia
się model rodziny, upodobniając się do wzorców zachodnioeuropejskich. Nie
należy zatem oczekiwać powrotu do wysokiej dzietności. Późniejsze macierzyństwo jest wynikiem wyboru, jakiego dokonują młode kobiety zainteresowane zdobywaniem wykształcenia oraz stabilizacją ekonomiczną, a dopiero
potem decydujące się na założenie rodziny oraz jej powiększenie.
Malejąca dzietność i wzrastająca długość życia powodują starzenie się społeczeństwa. Systematycznie będzie malała liczba dzieci i młodzieży. Procesy
14
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
te mają charakter trwały i nieodwracalny. Rosnący odsetek ludzi starszych ma
wpływ na system świadczeń społecznych i na rynek dóbr i usług.
• Przedstawiony obraz małopolskiej rodziny jest niepokojący i pokazuje wyraźnie, że należy podjąć intensywne działania, aby zatrzymać niepokojące
tendencje.
Dlatego:
Prawo i Sprawiedliwość podejmie intensywne działania na rzecz
budowania pozytywnego obrazu rodziny.
• Rodzina jest najważniejszym podmiotem wszelkich działań politycznych
Prawa i Sprawiedliwości, a jej dobro jest dla nas najważniejszym celem.
Aby wesprzeć rodzinę będziemy promować wartości małżeństwa, rodziny,
dziecka oraz prawa człowieka od narodzin i do naturalnej śmierci. Poważnym i docenianym przez nas partnerem są organizacje pozarządowe, które
stanowią obywatelską odpowiedź na potrzeby wielu rodzin
Dlatego:
Prawo i Sprawiedliwość wesprze programy tworzone przez jednostki samorządowe oraz organizacje pozarządowe na rzecz wspierania rodziny.
• Do prawidłowego rozwoju rodziny niezbędne jest korzystanie z dóbr takich
jak kultura, czy rodzinna rekreacja. Sytuacja materialna wielu rodzin jest tak
trudna, że chociaż działa w Małopolsce wiele znakomitych muzeów, teatrów i innych instytucji kultury, dostęp do nich mają tylko ludzie zamożni.
Dlatego:
Prawo i Sprawiedliwość stworzy warunki do uczestnictwa w kulturze poprzez obniżenie kosztów dostępu do kultury. Prawo i Sprawiedliwość stworzy mechanizmy, aby każda rodzina miała zapewniony godny byt.
Poprzemy, także finansowo, lokalne, osiedlowe i wiejskie inicjatywy sąsiedzkiej pomocy zagrożonym rodzinom.
Wesprzemy każdą Małopolską rodzinę, w której jest osoba niepełnosprawna.
Szczęśliwa rodzina jest wolna od uzależnień – narkotyków, alkoholu czy
nałogu palenia papierosów. Najpierw edukować, później wymagać – według
tego hasła chcemy prowadzić naszą politykę rodzinną. Właśnie edukacja, pokazanie, że rodzina może wspólnie spędzać czas inaczej, zdrowiej, będzie jednym z priorytetów Prawa i Sprawiedliwości w realizacji polityki rodzinnej.
• Prawo i Sprawiedliwość, w trosce o małopolską rodzinę, mówi
NIE pedofilii i znęcaniu się nad małymi, bezbronnymi dziećmi.
15
Program Samorządowy
Dlatego:
Prawo i Sprawiedliwość będzie dążyć do zwiększenia liczby rodzinnych domów dziecka, szczególnie poza obszarem metropolitalnym Krakowa. Każdemu dziecku są potrzebni dziadkowie, dlatego
będziemy zachęcać samotnych seniorów z Domów Pomocy Społecznej do „dziadkowania” osieroconym dzieciom.
• W kraju i także w naszym województwie rośnie liczba przestępstw popełnianych przez osoby uzależnione. Kontakt z alkoholem, narkotykami,
przemoc, wejście w konflikt z prawem, „ucieczka” w niebezpieczną filozofię sekt – to jej destrukcyjne, groźne i niszczące objawy.
Dlatego:
Będziemy popierać, także finansowo, lokalne, osiedlowe i wiejskie inicjatywy sąsiedzkiej pomocy zagrożonym rodzinom.
Wprowadzimy systematyczne monitorowanie zjawisk patologicznych.
Podejmiemy działania profilaktyczne, w tym doprowadzimy do powstania
wspólnego (samorząd wojewódzki, samorządy lokalne i organizacje społeczne) regionalnego programu socjoterapeutycznego.
16
Zdrowie
W
ojewództwo małopolskie według stanu na dzień 31 grudnia
2005 r., zamieszkiwane było przez 3 266 187 mieszkańców,
w tym 1 584 312 mężczyzn (48,5%) i 1 681 875 kobiet (51,5%).
W Polsce pojawia się negatywne zjawisko niżu demograficznego, a nasze
województwo charakteryzuje nieznaczny wzrost przyrostu naturalnego. Na
przełomie 2003/2004 r. liczba ludności wzrosła prawie o 6 tysięcy.
Nasz region w porównaniu z całym krajem charakteryzuje dłuższe niż
przeciętne trwanie życia kobiet i mężczyzn, a współczynnik umieralności jest
niższy niż w kraju.
Najczęstsze choroby nękające Małopolan to choroby układu krążenia
i nowotwory. Od 2004 r. dostrzegamy rosnącą tendencję w zakresie liczby
hospitalizowanych w zakładach psychiatrycznych i w poradniach zdrowia
psychicznego.
W Małopolsce funkcjonują 44 szpitale publiczne: 14 szpitali wojewódzkich, 22 szpitale powiatowe oraz 8 szpitali resortowych, ponadto 2 szpitale
psychiatryczne, 23 szpitale niepubliczne, a także 26 zakładów opieki długoterminowej.
Liczba łóżek wynosi około 18300 i utrzymuje się na stałym poziomie.
Obok lecznictwa szpitalnego ważną rolę pełnią przychodnie i ośrodki
zdrowia. W Małopolsce działa 307 publicznych i 837 niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej.
Wśród osób niepełnosprawnych w województwie najliczniejszą grupę
stanowią osoby posiadające orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (30%) oraz osoby z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (ponad 27%). Porównując liczbę niepełnosprawnych w miastach
i na wsi można stwierdzić, że są to wielkości identyczne. Małopolska zajmuje
w Polsce drugie miejsce pod względem liczby osób niepełnosprawnych; na
1000 mieszkańców przypadają 182 osoby (a w Polsce 143 osoby)
Prawo i Sprawiedliwość poprawi dostępność do lecznictwa specjalistycznego.
Zdrowie to wartość najwyższa. Niekończące się kolejki do lekarzy specjalistów i duże odległości do odpowiednich poradni i oddziałów szpitalnych
sprawiają, że nie czujemy się bezpiecznie. Dlatego Prawo i Sprawiedliwość
doprowadzi do tego, że każdy potrzebujęcy będzie mógł uzyskać poradę
17
Program Samorządowy
specjalisty i być hospitalizowany. Doprowadzimy do utworzenia oddziałów
onkologicznych, psychiatrycznych i kardiologicznych w każdym subregionie
Małopolski. Zadbamy o placówki rehabilitacyjne.
Prawo i Sprawiedliwość zadba o terminalnie chorych i seniorów.
Wśród nas żyją ludzie okrutnie doświadczeni chorobą i cierpieniem. Często z wiekiem przychodzi niesprawność. Chorują ludzie starsi, ale także dzieci
i młodzież. Aby ułatwić rodzinom chorych przebywanie wśród najbliższych,
wspierać będziemy powstawanie wypożyczalni sprzętu rehabilitacyjnego.
Każdy cierpiący powinien otrzymać pomoc i wsparcie. Dla chorych, którzy
muszą być hospitalizowani, stworzymy warunki do powstawania niewielkich
zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjnych, aby każdy, kto nie ma
opieki w domu, otrzymał właściwą pomoc niedaleko domu rodzinnego.
Jeśli pojawia się choroba nowotworowa lub inna terminalna, naszym zadaniem jest stworzenie najlepszych, najprzychylniejszych warunków leczenia
i towarzyszenia choremu. W Małopolsce działa świetnie zorganizowany ruch
hospicyjny. Prawo i Sprawiedliwość będzie intensywnie wspierać tę aktywność obywatelską poprzez dotacje i inicjowanie lokalnych oddziałów hospicyjnych.
Niezwykle cenną w środowisku Krakowa jest inicjatywa hospicjum dziecięcego, ale tak zorganizowanego, że lekarze i wolontariusze przyjeżdżają do
chorego dziecka. Inicjatywa ta znajdzie wsparcie i pomoc wśród polityków
PiS. Liczymy na to, że uda nam się tę inicjatywę przeszczepić w inne regiony
Małopolski.
Prawo i Sprawiedliwość uporządkuje sytuację zadłużających się
szpitali.
Prawo i Sprawiedliwość poprawi zarządzanie zakładami opieki zdrowotnej poprzez wprowadzenie umowy menedżerskiej dla kierowników jednostek ochrony zdrowia. Wówczas zarządzanie szpitalami będzie profesjonalne.
Organ właścicielski musi na bieżąco monitorować sytuację szpitala. W tym
celu organy założycielskie wybiorą firmy audytorskie, które przeprowadzą
niezależną ocenę działalności jednostek (koszt audytów pokrywałyby organy
założycielskie). Efektem wspólnej pracy firmy audytorskiej, dyrekcji szpitala oraz przedstawiciela organu założycielskiego będą programy naprawcze,
uwzględniające znaczne ograniczenie kosztów funkcjonowania.
Prawo i Sprawiedliwość dostosuje wymagania wobec placówek
służby zdrowia do ich możliwości finansowych.
Prawo i Sprawiedliwość doprowadziło już do zmiany przepisów wprowadzających dyrektywę unijną o dostosowaniu jednostek służby zdrowia do
18
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
poziomu europejskiego. Gdyby przepisy te nie zostały uchylone, zadłużenie
szpitali wzrosłoby wielokrotnie. Jesteśmy przygotowani do zmiany prawa
wszędzie tam, gdzie jego funkcjonowanie naraża na straty finansowe, a jego
realizacja ma niewiele wspólnego ze zdrowym rozsądkiem.
Prawo i Sprawiedliwość wzmocni działania profilaktyczne.
Łatwiej przeciwdziałać chorobom, prowadząc profesjonalną profilaktykę,
niż ratować ciężko chorych. Dlatego będziemy prowadzić cykliczne i systematyczne kampanie na rzecz promowania zdrowego stylu życia z udziałem
uznanych autorytetów. Kampanie będą adresowane do różnych grup wiekowych i zawodowych.
Szczególnie istotna jest promocja zdrowego odżywiania i życia bez nałogów (alkohol, papierosy, narkotyki). Skala uzależnień i coraz wcześniejsza inicjacja alkoholowa, tytoniowa i środków psychoaktywnych wymaga podjęcia
intensywnych działań prewencyjnych. Dla osób uzależnionych będą tworzone ośrodki terapii i leczenia, wykorzystujące europejskie doświadczenia w tej
dziedzinie.
19
Kultura
W
naszym regionie działa ponad 1500 instytucji kultury. Samorząd
województwa małopolskiego prowadzi 18 regionalnych instytucji kulturalnych. W roku 2005 działalność kulturalną prowadziło 20 teatrów
i instytucji muzycznych, 104 muzea, 766 bibliotek publicznych i filii bibliotecznych, 66 galerii sztuki, 49 kin oraz 489 domów i ośrodków kultury oraz
klubów i świetlic.
Finansowanie kultury i ochrony dziedzictwa narodowego w ostatnich latach opierało się głównie na budżetach samorządów.
W Małopolsce z budżetu państwa utrzymywanych jest 7 narodowych instytucji kultury podległych Ministrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
w tym: Muzeum Narodowe w Krakowie, Zamek Królewski na Wawelu, Państwowe Muzeum Auschwitz – Birkenau, Muzeum Żup Królewskich w Wieliczce. Ważnym źródłem finansowania odnowy zabytków były środki celowe
Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Krakowa.
Małopolska charakteryzuje się dużą liczbą stałych i cyklicznych przedsięwzięć kulturalnych, mających często charakter międzynarodowy. Organizowane są imprezy artystyczne i wydarzenia kulturalne o szczególnym znaczeniu i o wysokich walorach promocyjnych, w większości wspierane finansowo
przez województwo małopolskie.
Ważną rolę w tworzeniu i upowszechnianiu dóbr kultury oraz w wychowywaniu przez sztukę pełni 20 teatrów i instytucji muzycznych.
Na terenie województwa działa 1/6 wszystkich muzeów w Polsce, najliczniej reprezentowane są muzea regionalne, artystyczne oraz historyczne. Małopolskie eksponaty to 1/3 wszystkich muzealiów w Polsce. Ofertę muzeów
uzupełniają liczne samorządowe i prywatne galerie sztuki.
Małopolska może poszczycić się dużą liczbą oficyn wydawniczych, które
wydają blisko 3 000 tytułów książek i prawie 600 tytułów gazet i czasopism
rocznie.
Na szczególną uwagę zasługują media audiowizualne – radio i telewizja.
Wśród polskich koncesjonowanych stacji radiowych około 30 działa w naszym regionie.
W Małopolsce jest około 800 bibliotek publicznych, prawie 3/4 z nich to
biblioteki wiejskie. Korzystał z nich tylko co piąty mieszkaniec naszego regionu.
20
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
Bazę do działalności w zakresie edukacji kulturalnej dzieci i młodzieży
oraz organizowania czynnego uczestnictwa w kulturze stanowią domy kultury, ośrodki kultury, kluby i świetlice, których w naszym regionie jest prawie
500.
W województwie małopolskim działa około 50 kin. Na 1 seans przypadało średnio 22 widzów.
Prawo i Sprawiedliwość wzmocni tożsamość małopolskiej kultury.
Ułatwimy Małopolanom kontakt zarówno z kulturą wysoką, jak i popularną.
Wzmocnimy instytucje kultury, będziemy wspierać wartościowe przedsięwzięcia kulturalne.
Należytą troską otoczymy dziedzictwo narodowe i bezcenne zabytki naszego regionu.
Zadbamy o kulturę wsi i ochronę jej dziedzictwa i tradycji.
21
Komunikacja i transport
Ł
ączna długość sieci drogowej na terenie Małopolski obejmuje ponad 38 tys. km.
Podstawowy układ drogowy województwa stanowią drogi krajowe oraz
wojewódzkie. Do głównych dróg krajowych w województwie należą:
• droga krajowa nr 7 przebiegająca z północy na południe, relacji Gdańsk
– Warszawa – Kielce – Kraków – Chyżne – Granica państwa,
• droga krajowa nr 4 przebiegająca z zachodu na wschód, relacji Granica
państwa – Wrocław – Gliwice – Katowice – Chrzanów – Kraków – Tarnów – Granica państwa.
Pozostałe drogi krajowe przecinają województwo na kierunkach wschód –
zachód, północ – południe, wychodząc w kierunku sąsiednich województw.
Drogi wojewódzkie stanowią nie tylko istotne uzupełnienie dla sieci dróg
krajowych, rozprowadzając ruch wewnątrz poszczególnych subregionów, lecz
tworzą także układ alternatywny dla dróg krajowych, przenoszących znaczną
część transportu ciężkiego oraz ruchu tranzytowego.
W 2005 r. nakłady na drogi wojewódzkie wyniosły 152 mln zł, z tego na
zadania inwestycyjne ponad 106 mln zł, na remonty kapitalne dróg i mostów
3,77 mln zł, na utrzymanie dróg i mostów 29 mln zł.
Niestety, niskie w stosunku do potrzeb wydatki inwestycyjne na drogi
wojewódzkie w latach 1999-2004 spowodowały, iż udział dróg, których stan
techniczny uznawany jest za zły, wynosił w roku 2005 ponad 34%, podczas
gdy w roku 1999 było to odpowiednio 28%.
Długość sieci kolejowej na terenie województwa małopolskiego wynosi
ponad 1 tys. km. Ponad ¾ linii jest zelektryfikowane.
Największe obciążenie ruchem pasażerskim występuje na liniach magistralnych: Kraków – Trzebinia – Katowice, Kraków – Tarnów, Kraków – Warszawa.
Dostępność w ruchu kolejowym poszczególnych części województwa jest
bardzo zróżnicowana. Poważny problem związany z dostępnością występuje
na kierunku południowym i południowo-wschodnim.
Kolejowe przewozy regionalne charakteryzują się niską rentownością.
Region obsługiwany jest przez Międzynarodowy Port Lotniczy (MPL)
im. Jana Pawła II Kraków-Balice.
22
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
MPL Kraków-Balice położony jest 11 km na zachód od Krakowa. Obszar lotniskowy przylega do autostrady Kraków – Katowice. Lotnisko posiada
również dogodne połączenia drogowe w kierunku Zakopanego i Tarnowa.
W roku 2005 liczba odprawionych przez MPL Kraków-Balice pasażerów
wzrosła prawie o 100% w stosunku do roku 2004 i wyniosła 1 586 tys. osób,
natomiast liczba odprawionych samolotów zwiększyła się z 26 171 w roku
2004 do 34 313 w roku 2005. MPL Kraków-Balice pod względem wielkości
przewozów zajmuje drugie, po lotnisku Okęcie, miejsce w kraju. Korzystna
lokalizacja portu lotniczego oraz wielkość ruchu przewozowego ma niewątpliwy wpływ na kształtowanie ogólnej pozycji konkurencyjnej Małopolski
wobec innych regionów.
Prawo i Sprawiedliwość zadba, aby małopolskie drogi były bezpieczne i nowoczesne.
Samorządowcy z Prawa i Sprawiedliwości będą stać na straży, aby Rząd
RP zapewniał odpowiednie środki na kontynuację inwestycji oraz rozpoczęcie nowych projektów na drogach krajowych.
Priorytetowo traktowane będą przedsięwzięcia zwiększające bezpieczeństwo podróżnych.
Dołożymy starań, aby każda miejscowość, przez którą przebiega droga
tranzytowa, miała swoją obwodnicę. Kierowcom należy się bezpieczny transport, a mieszkańcom spokojny ruch lokalny.
Prawo i Sprawiedliwość, przez zmianę ustawy o zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych, dało skuteczny instrument realizacji tych zadań samorządom wojewódzkim,
powiatowym i gminnym.
Przyspieszymy działania w celu pozyskania terenów i przygotowania nowych inwestycji drogowych, które spełniają standardy XXI wieku. Każda inwestycja drogowa, która może być współfinansowana ze środków europejskich, musi mieć szybko i sprawnie przygotowaną dokumentację.
Zwiększymy nakłady inwestycyjne na drogi regionalne w celu podniesienia parametrów technicznych oraz zapewnienia odpowiedniego komfortu
podróży.
Nastąpi intensyfikacja współpracy pomiędzy samorządem województwa
a samorządami powiatów i gmin, służąca realizacji wspólnych przedsięwzięć.
Prawo i Sprawiedliwość zadba o stworzenie wygodnych połączeń
regionalnych.
W tym celu zakupimy oszczędny i nowoczesny tabor kolejowy.
23
Program Samorządowy
Stworzymy system publicznego transportu w obrębie krakowskiej aglomeracji.
Zadbamy o rozwój lotniska w Balicach, aby umocniło swoją pozycję
głównego portu regionalnego dla Małopolski, Śląska, Podkarpacia i Świętokrzyskiego.
24
Rolnictwo
W
Małopolsce na wsi mieszka ponad 1,5 mln ludzi – co dziesiąty
mieszkaniec polskiej wsi mieszka w naszym województwie, co
dziesiąty polski rolnik gospodaruje w Małopolsce. Prawie wszyscy ze 176 tys.
małopolskich rolników utrzymują się tylko z pracy w swoich gospodarstwach.
W Małopolsce występuje ogromna nadwyżka osób pracujących w rolnictwie – od 60 % w północnej części województwa do 85% w jego środkowej
i południowej części.
Małopolska wieś ma najbardziej w kraju rozdrobnione gospodarstwa rolne – tylko nieco powyżej 2,5 ha, z czego użytkowane rolniczo jest 2,1 ha.
Prawie wszystkie gospodarstwa małopolskich rolników (90%) są mniejsze od
5 ha, sporo, bo prawie 1/5 ziemi, leży odłogiem. Ta niekorzystna struktura
agrarna nie zmienia się od lat, a 1/3 rolników produkuje tylko i wyłącznie na
własne potrzeby.
W Małopolsce coraz więcej rolników produkuje metodami ekologicznymi, ok. 130 gospodarstw ma już stosowne certyfikaty, a ok. 250 następnych
jest w trakcie ich uzyskiwania.
Niewiele gmin posiada plany zagospodarowania przestrzennego, co pogłębia chaos budowlany na wsi i potęguje niepotrzebne konflikty.
Prawo i Sprawiedliwość zadba o wzrost dochodów małopolskich
rolników.
Stworzymy możliwości sprzedaży płodów rolnych z pominięciem łańcucha pośredników. Małopolsce należy się prawdziwa giełda rolna.
Dla naszych rozdrobnionych i niskotowarowych gospodarstw szansą jest
produkcja metodami ekologicznymi. Będziemy promowali małe i średnie gospodarstwa, dostarczające tradycyjną zdrową żywność.
Zadbamy o to, by postęp materialny i cywilizacyjny terenów wiejskich
nie odbywał się kosztem dziedzictwa kulturowego materialnego i niematerialnego. Ochrona dziedzictwa ma wymiar ekonomiczny, gdyż m.in. decyduje o atrakcyjności oferty agroturystycznej i podnosi jej konkurencyjność.
Utrzymanie regionalnego zróżnicowania krajobrazu i jego swoistych form
jest możliwe dzięki zachowaniu tradycyjnych form gospodarowania np. owczarstwa.
25
Program Samorządowy
Będziemy promować i wspierać uprawy i hodowle prowadzone z poszanowaniem środowiska naturalnego, a także produkty regionalne i tradycyjne.
Nie widzimy w naszym regionie miejsca dla upraw genetycznie modyfikowanej żywności ani dla wielkoprzemysłowego tuczu trzody chlewnej.
Aby podnieść konkurencyjność małopolskich gospodarstw, zadbamy
o stworzenie odpowiednich mechanizmów kredytowych. Będziemy promowali system zachęt, także finansowych, dla odradzającej się spółdzielczości
wiejskiej i grup producenckich.
Zbyt dużo ludzi pracuje w małopolskim rolnictwie. Proces ich przekwalifikowania trwać będzie latami, ale Prawo i Sprawiedliwość nie boi się podjąć
tego trudnego wyzwania. Najpierw będziemy dążyli do wyrównania szans
edukacyjnych dzieci ze wsi i małych miasteczek. Konieczne jest wsparcie mikroprzedsiębiorstw z terenów wiejskich – Prawo i Sprawiedliwość docenia
rolę i znaczenie sektora usług na wsi dla podniesienia standardów życia.
Prawo i Sprawiedliwość będzie dążyć do stworzenia systemu
bodźców podatkowych dla małych rodzinnych firm, szczególnie
działających na wsiach i w małych miastach.
W dalszym ciągu będziemy rozwijać agroturystykę, szczególnie poprzez
zwiększenie dostępności komunikacyjnej, przy jednoczesnym podniesieniu
standardów ekologicznych. System grantów finansowych także poprawi warunki życia mieszkańców terenów uznawanych za mniej atrakcyjne turystycznie.
Prawo i Sprawiedliwość podniesie jakość infrastruktury społecznej wsi.
Małopolskiej wsi potrzeba pieniędzy na rozwój infrastruktury. Życie na
wsi nie musi oznaczać wyrzeczeń i cywilizacyjnej degradacji. Znaczna część
dostępnych programów wsparcia zostanie przeznaczona na wsi. Zbadamy
przyczyny niskich nakładów inwestycyjnych na obszarach wiejskich małopolskich samorządów. Wysokie koszty utrzymania już istniejącej infrastruktury często wynikają ze złego gospodarowania wspólnym majątkiem. Prawo
i Sprawiedliwość zadba o wspólną publiczną przestrzeń na wsi. Zintensyfikujemy odnowę centrów małych miast i wsi.
Prawo i Sprawiedliwość będzie dążyć do przywrócenia roli planu
zagospodarowania przestrzennego jako jednego z podstawowych dokumentów dla całej gminy czy regionu. Nie dysponujemy środkami,
które w pełni zaspokoją potrzeby inwestycyjne małopolskiej wsi. Dlatego tym bardziej należy wydawać je mądrze, według wcześniejszych
planów. Plan zagospodarowania to także ograniczenie urzędniczej
26
WOJEWÓDZTWO MAŁOPOLSKIE
dowolności, to pewność co do przyszłego wyglądu naszego otoczenia.
Wprowadzimy skuteczne systemy ochrony przeciwpowodziowej.
Nasza górzysta Małopolska jest szczególnie narażona na powodzie – powstrzymamy bezsensowną zabudowę brzegów rzek i potoków, doprowadzimy do godnego i uczciwego wykupu gruntów pod poldery powodziowe.
Wprowadzimy program małej retencji. Małopolska to także piękna przyroda
– chrońmy ją i korzystajmy z jej walorów w sensowny sposób.
27
Samorządowy Program PiS Rozwoju Województwa opracował Samorządowy
Zespół Programowy, powołany przez Klub Parlamentarny „Prawo i Sprawiedliwość” i Zarząd Główny Partii „Prawo i Sprawiedliwość”, w skład którego
weszli przedstawiciele parlamentu, administracji rządowej i samorządowej
w województwach, a także przedstawiciele instytucji i organizacji społecznogospodarczych.
Przy opracowaniu Programu wykorzystano materiały przygotowane przez
Rząd RP, a także władze samorządowe poszczególnych województw.
WYDAWCA:
KOMITET WYBORCZY
Prawo i Sprawiedliwość
ul. Nowogrodzka 84/86, 02-018 Warszawa
tel. (+48) 22 6215035, faks (+48) 22 6216767
www.pis.org.pl