Basra - prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF

o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
o. prof. Dr hab. Piotr Liszka CMF
51-611 Wrocław, ul. Wieniawskiego 38
www.piotr-liszka.strefa.pl
+ Basra Braci Czystości Filozofia islamska heretycka synkretystyczna i
ezoteryczna rozwijana była w sektach batiníes i motáziles. Mutazylita
Annaddam (zm. 845) korzystał z dzieł Empedoklesa i Anaksagorasa. Każda z
sekt islamskich nawiązywała do jakiegoś filozofa greckiego. Również
ortodoksyjni teologowie islamscy – motakalemini (motácálimes) – nawiązywali
do filozofii greckiej. Skłaniali się ku helleńskiemu atomizmowi, aby
harmonizować teologię z filozofią. Z kolei znani późniejsi filozofowie Awicenna
i Alfarabi nawiązywali do starożytnych nurtów mistycznych i ezoterycznych.
Trudno znaleźć wśród filozofów islamskich kogoś, kto nie ulegał
ezoterycznemu mistycyzmowi. W wieku IX mnożyły się tajne wspólnoty,
sekretne stowarzyszenia, mistyczne bractwa, szkoły filozoficzne oparte na
wzajemnym braterstwie (np. Stowarzyszenie Braci Czystości w mieście
Basra). Panowała w nich atmosfera tolerancji i rodzinności. Wynikało to z
indyferentyzmu religijnego, mieszającego islam, chrześcijaństwo, judaizm i
zoroastryzm. Obok filozofów i matematyków byli w nich poeci i politycy.
Obok ludzi tak czy inaczej wierzących (cały wachlarz wszelakich herezji) byli
ateiści i materialiści. Jednym tchem wymawiano imiona filozofów: Platon,
Empedokles, Anaksagoras oraz imiona proroków: Jezus, Hermes. Koran był
usuwany w cień, albo interpretowany alegorycznie, dowolnie. Wspólnym
postulatem były teorie gnostyckie emanatystyczne, w otoczce neoplatonizmu
/M. Asín Palacios, Abenmasarra y su escuela. Origenes de la filozofia
hispano-musulmana, Imprenta Ibérica. R. Maestre, Madrid 1914, s. 11/. W
takim środowisku łatwo odradzały się starożytne religie oraz kultura
hellenistyczna, pod zasłoną islamu. Islam, który mienił się być syntezą,
szczytem i pełnią wszelkich religii nie dawał satysfakcji ludziom myślącym,
szukającym zrozumienia swojej wiary, starającym się wyrazić jej treść w
precyzyjnie sformułowanych określeniach dogmatycznych. Z drugiej strony
odczuwany był głód mistyki, odejścia od schematycznie wykonywanych
czynności ściśle regulowanych normami prawnymi. Wielu ludzi myślących
pragnęło pogłębienia duchowego. Prorok poligamista i wojownik nie był dla
nich wzorem głębi duchowej. Również uproszczona dogmatyka Koranu nie
dawała recepty na zjednoczenie mistyczne duszy z Bogiem. Kult islamski,
zewnętrzny i formalistyczny rozbudzał jedynie emocje, nie pozwalając na
wewnętrzne wyciszenie mistyczne. Islam jest religią praktyki a nie teorii czy
mistyki. Od początku jednak pojawiali się ludzie pobożni, którym nie
wystarczały zewnętrzne rytualne gesty, ściśle normowane prawem.
Praktykowali oni ascezę, posty, nocne czuwania, nadzwyczajne modlitwy, a
także jałmużny. Niektórzy uciekali z miast na pustynię /Tamże, s. 12/.
Eremici oraz asceci wędrujący z czasem tworzyli wspólnoty (cenobityzm), aż
do prawdziwego życia monastycznego, z klasztorami, hierarchia i regułami.
Również kobiety podejmowały życie ascetyczne, a w emocjonalnej mistyce
prześcigały mężczyzn. Oprócz regularnego monastycyzmu powszechny był
nurt zachowywania reguł monastycznych w życiu świeckim. Tworzono liczne
bractwa, analogiczne do późniejszych chrześcijańskich „trzecich zakonów”. W
takiej atmosferze zrodził się sufizm /Tamże, s. 13.
1
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
+ Basra skrzyżowaniem wpływów indyjskich i arabskich. „główne
zagadnienia struktury zasady materii podejmował nurt mutazylitów i
aszarytów, będących zwolennikami atomizmu. Byli oni zainteresowani nie
tyle badaniem przyrody, ile przede wszystkim obroną takiego obrazu
rzeczywistości, który przeciwstawiając się zasadom fizyki arystotelesowskiej
stanowiącej podstawę naturalistycznego determinizmu, Bogu pozostawiał
inicjatywę kształtowania świata. Wyłamuje się z tego religijnego zabarwienia
atomizmu arabskiego jedynie al-Razi, który akcentując atomizm nadaje mu
zabarwienie
materialistyczne.
Arystotelesowski
obraz
świata
i
arystotelesowskie zasady budowy materii oraz kategorie są podstawa nurtu
falasifa zarówno na Wschodzie, jak i na zachodzie, ale już od wieku XI nurt
ten na Wschodzie ulega silnym wpływom orientalnym włączając takie
pierwiastki do arystotelesowskiego schematu jak animizm czy panteizm.
Odrębnym zupełnie przypadkiem jest teozofia światła as-Suhrawardiego,
opierająca się na perskich tradycjach religijnych. Pierwszym wśród myślicieli
muzułmańskich przyjmujących atomistyczną strukturę materii był
przedstawiciel mutazylitów Al-Allaf. Nie jest wiadome, z jakich źródeł
pochodzi jego wiedza o atomizmie, mogła ona być pochodzenia indyjskiego,
jako że Basra, w której działał, była jednym z miejsc, gdzie krzyżowały się
wpływy indyjskie i arabskie. Mogła przyjść z Grecji, co jest o wiele bardziej
prawdopodobne, iż w tych czasach znane były już tłumaczenia na język
arabski tekstów greckich podających informacje o atomizmie, jak Placita
Philisopharum Plutarcha, Fizyka czy Metafizyka Arystotelesa. Podstawowym
elementem materii jest, zdaniem al-Allafa, atom – najmniejsza niepodzielna
cząstka materii” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 608/. „Atom nie posiada właściwości
poznawanych zmysłami, jak kolor, smak, czy też poznawanych umysłem, jak
życie czy wiedza lub poznanie. Co więcej, atom nie posiada też cech
przestrzennych, tzn. nie jest ujmowalny w kategorie wymiarów: to określenie
zbliża ujęcie atomu do ujęcia punktu. Atomistyczne ujęcie materii odrzuca
młodszy od al-Allafa mutazylita Ibrahim an-Nazzam, polemizujący z nim w
tej sprawie. Zauważa, iż ciała ulegają ciągłemu podziałowi, w którym nie ma
końca, więc nie można dotrzeć do ostatniej niepodzielnej cząstki cielesnej.
Stwierdza więc ciągłość i podzielność ciał” /Tamże, s. 609.
+ Basra wieku IX „Mutazylici była to poważna grupa intelektualistów o
znacznych wpływach wśród elity muzułmańskiej. Ośrodek ich ruchu to
Bagdad i Basra, a w kalifacie bagdadzkim uzyskali nawet do pewnego czasu
stanowisko oficjalnej wykładni sunnizmu, ciesząc się poparciem na dworze
Abbasydów i uzyskując status oficjalnej ideologii państwa oraz ortodoksji
islamu za czasów al-Mamuna (813-833 r.). Od czasu kalifa al-Mutawakkila
(848-861 r.) mutazylici stracili łaski dworu i status oficjalnej ideologii
muzułmańskiej,
ustępując
miejsca
tradycjonalistom
sunnizmu,
przeciwstawiającym się racjonalnej spekulacji nad danymi Koranu” /Z.
Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów
zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd.
2, s. 438/. W chwili, kiedy ruch mutazylitów osiąga szczyt swego rozwoju,
tworzy się w kalifacie bagdadzkim orientacja, która stanowić będzie o
szczytowych osiągnięciach racjonalnej spekulacji filozoficznej, falasifa –
2
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
„filozofowie”. Orientacja ta wyrasta na gruncie przełożonych na język arabski
tekstów greckich i hellenistycznych, arystotelesowsko-neoplatońskich, a w
okresie rozwoju tej szkoły wzbogaca ona jeszcze dalej posiadany już zasób
arabskich tłumaczeń filozofów greckich. Nurt ten podejmuje klasyczne
problemy filozofii hellenistycznej, stosuje racjonalne metody dialektyczne,
wypracowuje
formę
literacką
komentarzy
dzieł
Arystotelesa
i
pseudoarystotelesowskich traktatów neoplatońskich. Będąc nurtem opartym
na dziedzictwie hellenistycznym, jest – doktrynalnie rzecz traktując –
specyficznym arabskim prądem neoplatonizującego arystotelizmu. W
odróżnieniu zaś od innych myślicieli arabsko-muzumańskich, należących w
większości do rzędu filozofujących teologów, jest to kierunek obejmujący
filozofów par excellence. Rodzi się ten nurt w IX wieku w kalifacie
bagdadzkim z al-Kindi, rozwija się wspaniale, osiągając swoje apogeum i
jednoczesnie apogeum średniowiecznej filozofii arabskiej w wiekach X i XI
poza granicami ścisłego państwa bagdadzkiego, dając wybitnych
przedstawicieli w osobach al-Farabiego i Ibn Siny” /Tamże, s. 439.
+ Basra wieku IX Mutazylici. “Al-Allaf (Abu Huzaj] Muhammad ibn al-Allaf)
urodził się w Basrze prawdopodobnie w 752 r., zmarł ok. 840 r. Działał na
początku w Bagdadzie, następnie w Basrze, prowadząc nie tylko jak Wasil
ibn Ata polemiki z manichejczykami, ale także z żydami. Zajmuje się
problematyką atrybutów boskich, zagadnieniem wolności woli, ale rozszerza
swe zainteresowania na problematykę struktury materii. Zwalcza
antropomorfizm w ujęciu Boga i atakuje przyjęte w tradycyjnym sunnizmie
opisy w obrazowych sformułowaniach Koranu. Uznaje istotę Boga za
identyczną z jego atrybutami. Tak jak Wasil ibn Ata, przyjmuje wolność woli
jako podstawę odpowiedzialności moralnej człowieka. Jego oryginalnym
wkładem w filozofię arabsko-muzułmańską i w poglądy mutazylitów w
szczególności jest atomizm przejęty zapewne ze źródeł greckich (z
przełożonych na język arabski Fizyki i Metafizyki Arystotelesa referujących te
doktrynę). Al-Allaf uznaje rzeczywistość za złożoną z atomów. […] Zajmując
się zagadnieniem relacji świata i Boga przyjmuje stworzenie świata, a także
atomów, przez Boga, ale godząc tę tezę z poglądem Arystotelesa odróżnia akt
stworzenia od ruchu: stworzenie nie jest ruchem, jest to akt, podczas którego
to, co stworzone, pozostaje w spoczynku” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 436/.
+ Basra wieku IX Ruch ten pojawił się w mieście Basra, za czasów
Omajjadów, następnie przeniósł się do Bagdadu. Mutazylici teologami
sunnickimi oddzielonymi od szerokich mas wiernych, stojący wobec nich w
opozycji. „Tradycyjna teologia sunnicka, kładąc nacisk na Koran jako na
„prawo”, przyjmowała, iż nie jest potrzebne żadne racjonalne wyjaśnienie
dogmatycznych treści religii, ostatecznie prawda zawarta jest w Koranie i
żadne racjonalne wyjaśnienie nie może nic nowego wnieść. Mutazylici
natomiast stawiali sobie za cel obronę prawd religijnych zwartych w Koranie
za pomocą logiki i argumentacji filozoficznej”. Szyici kładli nacisk na
mądrość serca, wprowadzającymi za pomocą interpretacji Koranu nauki
ezoteryczne, wzbogacające treść islamu. Budowali oni system ponad
religijnej gnozy teozoficznej. Mutazylici byli apologetami broniącymi
dogmatów religijnych za pomocą metod racjonalnych. Szyizm był proroczy,
3
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
sufizm mistyczny, sunnizm apologetyczny. „Podejmując trud precyzowania
nauk Koranu, stawiali problemy wychodzące poza jego tekst i wprowadzali
do islamu tezy, których źródłem była raczej tradycja filozoficzna niż obrazowo
i antropomorficznie zredagowana Księga. Taki kierunek działania oparty był
na mocno ugruntowanym racjonalizmie mutazylitów” /Z. Kuksiewicz, Zarys
filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 433/
Rozum był ponad tradycją. / Ruch ten pojawił się w mieście Basra, za
czasów Omajjadów, następnie przeniósł się do Bagdadu. „Za założyciela tego
ruchu uważa się Wasila ibn Atę, który „oddzielił się” od tradycyjnych
myślicieli ruchu sunnickiego, stąd nazwa „mutazila” (oddzielenie się). W
obronie ścisłego monoteizmu mutazylici prowadzą polemiki z religiami
dualistycznymi Iranu oraz z chrześcijanami atakują doktrynę Trójcy.
Wspólne dla myślicieli mutazylickich nauki obejmuję pięć tez – jedyność
Boga, sprawiedliwość Boga, obietnica kar i nagród pośmiertnych dla
człowieka, imperatyw moralny w życiu społecznym, sytuacja pośrednia
grzeszników” /Tamże, s. 434.
+ Basra wieku IX Tajny związek islamski Bracia Czyści, działający w IX i X
wieku zwłaszcza na terenie Basry. „Czwarty nurt w islamskiej filozofii, często
całkowicie pomijany w zachodnich podręcznikach, stanowili tzw. „Bracia
Czyści” (Ihwan as-Safa) skupieni w tajnym związku, działającym w IX i X
wieku zwłaszcza na terenie Basry. Związek ten skupiał uczonych islamskich,
którzy postawili sobie za cel poszukiwanie prawdy. Z tego powodu
zgromadzili całą dostępną im wiedzę w pierwszej arabskiej, liczącej 51
tomów, encyklopedii. Charakterystyczne dla poglądów Braci było silne
akcentowanie przez nich wartości i suwerenności – nawet w stosunku do
islamskich dogmatów religijnych – rozumu ludzkiego. Głosili w związku z
tym bardzo śmiałe poglądy filozoficzne i przyrodnicze, zupełnie nie związane
z religią. Podkreślali także, że żadna poszczególna religia, ani też żadna teoria
filozoficzna czy naukowa, nie dają pełnej prawdy. Osiągnięcie takiej prawdy
możliwe jest tylko wówczas, gdy uwzględnimy cały dorobek intelektualny
ludzkości i wszystkie istniejące religie. Teza powyższa wyraźnie sprzeciwiała
się przekonaniu ortodoksyjnych muzułmanów, wierzących mocno, że to oni
posiadają pełną prawdę. Braci skupionych w tajnym związku, w którym były
cztery stopnie wtajemniczenia (Bracia Czyści: od 16 do 30 roku życia; Bracia
Dobrzy: 30-40; Bracia Szlachetni: 40-50 i Bracia Mądrzy: po 50 roku życia,
zgodnie pewnie ze słowami Arystotelesa: iuvenes sunt inutiles auditor es
philosophiae moralis, Etyka Nikom.) poddano prześladowaniom. Nakazano
spalenie ich encyklopedii (dlatego się nie zachowała) i fizyczne wyniszczenie
członków związku. To bezwzględne potraktowanie Braci Czystości
spowodowały jednak nie tyle ich naukowe poglądy, co raczej wyrażany przez
nich poważny zamiar obalenia, przy pomocy naukowej wiedzy, istniejącego
państwa po to, aby zaprowadzić idealny porządek społeczny. Chcąc ów
zamiar wprowadzić w życie, Bracia bardzo zabiegali o możliwie najlepsze i
uniwersalne wykształcenie członków swojego związku. Byli bezwzględnie
podporządkowani nauce i wskazaniom imama, nieomylnego ich zdaniem
kierownika,
a
w
perspektywie
przywódcy
przyszłego,
idealnego
muzułmańskiego państwa. Poglądy Braci wywarły potem, w XII już wieku,
wielki wpływ na ekstremalne, fanatyczne grupy izmailitów, tzw. Asasinów (od
4
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
arab. słowa hashshashiy-yuna – tzn. „oszałamiający się haszyszem”), którzy
chcąc zrealizować idealny model islamskiego państwa, mordowali
skrytobójczo ludzi stojących im na drodze do zamierzonego celu. Asasini byli
sprężystą organizacją polityczno-wojskową, założoną przez Persa Hasana
Sabbaha (†1124), wodza górskiej twierdzy Alamut w Persji. Drugą ich bardzo
ważną bazą była twierdza Masuat w Syrii. Mieli przy tym swoich
zwolenników na całym Bliskim Wschodzie, a także w Hiszpanii” /S. Wielgus,
Z obszarów średniowiecznej myśli islamskiej, żydowskiej i chrześcijańskiej,
Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2002, s. 19/. „Byli wynajmowani,
szczególnie przez Seldżuków, do wykonywania skrytobójczych zbrodni,
zwłaszcza w czasie wojen krzyżowych. Ich imię stało się synonimem
mordercy w niektórych językach (np. fr. assassin). Wyniszczyli ich w XIII w.
Mongołowie i Mamelucy” /Tamże, s. 20.
+ Basra wieku VIII Termin muctazila pojawił się w szkole teologicznej w
miejscowości Basra (Basora) w wieku VIII. Pierwsza szkoła myśli islamskiej w
Andaluzji była w nurcie najstarszej szkoły myśli islamskiej: Muctazila
(odseparowanie, oddzielenie). Korzenie tej szkoły sięgają walki kalifa cAlī, od
którego pochodzi Šīcā z grupą Mucāwiya. Szkoła Muctazila powstała z grupy
tych, którzy w owym sporze pozostali neutralni /M. Cruz Hernández, Historia
del pensamiento en Al-Andalus (1). Historia, Sevilla, 1985, s. 44/. Był to spór
polityczny, któremu towarzyszył spór religijny. Jāriŷīas, purytanie islamscy,
identyfikowali grzech śmiertelny z niewiernością oraz sunnīes, którzy
uważali, że człowiek grzeszny nadal jest islamskim wiernym, aczkolwiek
należy mu się kara. Od końca wieku IX muctaziles już nie odczuwają, że są
neutralni, lecz mają świadomość, że są wyraźnie oddzieleni od sunnīes.
Odtąd etymologia słowa była radykalnie zbieżna z realiami. Termin muctazila
pojawił się w szkole teologicznej w miejscowości Basra (Basora), której
kierownikiem był Hasan al-Basrī. Pewnego razy jedne z uczniów, Wāsil ibn
cAtā’ (79/678-131/748) wyraził opinię inną, niż nauczyciel, Hasan al-Basrī
powiedział, że uczeń ten „oddzielił się (ictazala) od nas”. Odtąd neutralni,
inaczej myślący, byli nazywani muctazili (oddzieleni) /Tamże, s. 45/. Ruch
ten rozdzielił się z czasem na wiele odgałęzień: A) Na początku wieku IX
medyk z Kordoby Abu Bakr Fāriy b. Salām udał się w podróż na wschód i
poznał w miejscowości Basora słynnego nauczyciela muctazilī, przejął jego
poglądy i rozpowszechnił później w Hiszpanii. B) Wehikuł przenoszenia
myśli, bātinī. Ruch ezoteryczny wschodni jest bardzo skomplikowany. M.
Cruz Hernández jest zdania, że jego korzenie znajdują się w starożytnym
Egipcie i Mezopotamii. Najbardziej rozwinięta formuła tej starożytnej
mądrości pojawiła się w środowisku helleńsko-aleksandryjskim i była znana
w szkołach gnozoficznych /Tamże, s. 46.
+ Basra wieku VIII Wasil ibn Ata uczył się w Basrze. „W dbałości o
uzasadnienie jedności Boga atakują rozpowszechniona w islamie doktrynę o
niestworzonym charakterze Koranu, która jest, jak się zdaje, bliska koncepcji
chrześcijańskiego Logosu, ale przede wszystkim zgodna z judaistyczną
koncepcją stworzenia. Ujmują Boga jako jednego, transcendentnego,
niezawartego w świecie i pozostającego poza czasem, niepoznawalnego,
niepodobnego do niczego, co jest stworzone, stanowiące w ten sposób rekcję
przeciw potocznej antropomorficznej religijności, czerpiącej dosłownie treści z
Koranu. Konsekwencją tych idei jest negacja atrybutów Boga jako odrębnych
5
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
od jego istoty. Identyczne z jego istotą atrybuty przyjmowane są w liczbie
czterech: moc, wiedza, istnienie, wola. Sprawiedliwość boska oraz obietnica
kar i nagród pośmiertnych dla ludzi, to tezy ściśle związane z mocno przez
mutazylitów akcentowaną filozoficzna tezą stwierdzającą wolność człowieka i
jego odpowiedzialność za czyny” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 434/. „teza sytuacji
pośredniej grzeszników, ma już znaczenie ściśle teologiczne: stwierdza ona, iż
mahometanie popełniający grzechy ciężkie, ale nie popadający w odstępstwo
od wiary, znajdują się w sytuacji pośredniej wobec wspólnoty muzułmańskiej
– nie są ani jej członkami, ani nie są z niej zupełnie wykluczeni (jak
niewierni). […] Kierunek ten istnieje w wiekach następnych i rozszczepia się
w wieku XI na mutazylitów i aszarytów. / Wasil ibn Ata urodził się w
Bagdadzie w 699 lub 700 roku, uczył się w Basrze, umarł w 748-749.
Prowadził
ożywioną
działalność
polemiczną
głównie
przeciwko
manichejczykom, który to ruch był bardzo rozpowszechniony w imperium
Sassanidów. Jego zainteresowania skupiają się wokół atrybutów boskich,
oraz wolności człowieka. Odrzuca on odrębność atrybutów boskich,
argumentując, iż przyjęcie takich atrybutów prowadzi do zaprzeczenia
jedności Boga. Z ujęcia Boga jako sprawiedliwego wypływa też problem
wolności człowieka: zdaniem Wasila ibn Aty nie Bóg, ale człowiek musi być
twórcą swoich aktów, jeśli ma on być odpowiedzialny, a więc sprawiedliwie
karany lub nagradzany przez Boga za swe czyny” /Tamże, s. 435.
+ Basra wieku X „Al-Aszari (Abu’l-Hassaan Ali ibn Isma’il), urodzony w
Basrze ok. 873-874 r., zmarły w 935 r. (prawdopodobnie w Bagdadzie),
działał w Bagdadzie. Był uczniem al-Dżubba’iego i od czterdziestego roku
życia był myślicielem mutazylickim, pisząc w obronie doktryny tego ruchu
wiele dzieł. W tym okresie wiedzie spory z sunnitami na temat
sprawiedliwości boskiej i imion bożych. Następnie skłania się do czystego
sunnizmu i odstępuje od nauk mutazylickich, odrzucając ich sposób ujęcia
relacji rozumu i wiary, atrybutów boskich, wolności człowieka oraz sposób
interpretacji Koranu. Podejmuje wiele aktualnych zagadnień religijnych,
odpowiadając na kierowane przeciwko muzułmańskiemu sunnizmowi
zarzuty chrześcijan, żydów, braminów (hindusów), filozofów. Problematyka,
którą się zajmuje, obraca się głównie wokół zagadnienia relacji rozumu i
wiary, atrybutów boskich oraz istnienia Boga. Osłabia znacznie racjonalizm
mutazylitów, występując przeciwko ich nadmiernemu zaufaniu do rozumu.
Zdaniem al-Aszariego, rozum nie jest w stanie zastąpić wiary, ponieważ może
on poznać jedynie część prawdy, istnieje zaś znaczny obszar prawd, które
dostępne są jedynie dla wiary. Podejmując problematykę Boga, stara się
udowodnić jego istnienie oraz analizuje zagadnienie atrybutów. Dowody
istnienia Boga podawane przez al-Aszariego nie odwołują się do filozoficznej
argumentacji al-Kindiego czy współczesnego mu al-Farabiego. Mają
tradycyjny teologiczny charakter, wychodząc od doskonałości człowieka i
stwierdzając, iż przyczyną tak doskonałego jak człowiek bytu może być tylko
Bóg. Wypowiadając się w sprawie atrybutów Boga, odrzuca nauki
mutazylitów, neguje realność cech boskich i przyjmuje, że Bóg ma cechy
ludzkie, co zaświadczone jest tekstem Koranu. Chcąc jednak pogodzić to
tradycyjne sunnickie ujęcie ze spekulatywnym sposobem pojmowania Boga
6
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
przez mutazylitów stwierdza, iż cechy te nie mają odrębnego od istoty boskiej
istnienia, ale jedynie istnienie inherentne w Bogu, takie, jakie ma wiedza w
człowieku poznającym czy wiedzącym” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 457/. Uczniowie jego
w wieku XI utworzyli szkołę, która w wieku XII zdominowała teologię
sunnicką, identyfikując się z ortodoksją.
+ Basra wieku X Aron ben Dawid z Basry twórcą karaimów. Myśl żydowska
kalifatu bagdadzkiego. Tradycja rabiniczna trzyma się ścisłej interpretacji
Biblii oraz Talmudu. Opozycja ulega wpływom pozażydowskim, prowadząc do
ruchu heretyckiego karaimów. Racjonalizm karaimów i fideizm rabinów
próbuje łączyć trzeci nurt, racjonalizującej myśli rabinicznej, powstały w X
wieku, którego główny przedstawicielem jest gaon wspólnoty żydowskiej –
Saadia. Rabini dbali o ortodoksję. Przeciwstawiał się tej postawie nurt
karaimów, który łączył racjonalizm z teozofią. Zamiast odczytywania myśli
Bożej karaimi tworzyli własne wyobrażenia, ubierając je w szatę racjonalnej
myśli ludzkiej. „Za twórcę tego nurtu uważa się Arona ben Dawida z Basry.
Karaimi przejmują pełną prawomocność indywidualnego rozumienia Biblii
przez każdego wierzącego, odrzucając tradycję rabiniczną wykładu Pisma.
[…] Przejmują pewne elementy emanacyjnego poglądu na świat z nurtu
neoplatońskiego greckiego, wzorując się równocześnie na arabskich
mutazylitach w sprawach etyki indywidualnej” /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii
średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska,
arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 480/. Działalność
intelektualna karaimów działa ożywczo na rozwój myśli spekulatywnej w
ortodoksyjnych
kręgach
rabinicznych.
Walka
z
przeciwnikiem
wykorzystującym nowe treści filozoficzne oraz nowe racjonalistyczne metody
dowodzenia powoduje konieczność sięgnięcia do tych samych środków, z
jednej strony – z drugiej strony wzmaga teoretyczne zainteresowanie
praktycznie dotąd, jeśli nie pragmatycznie nastawionych ideologów oficjalnej
religii żydowskiej. Z tych zainteresowanych myślą spekulatywną kręgów
wyszedł pochodzący prawdopodobnie z Mezopotamii i piszący po arabsku
Dawid ben Merwan, działający w wieku X, jego zaś kontynuatorem i
głównym przedstawicielem racjonalizmu rabinicznego w wieku X był gaon
Saadia” /Tamże, s. 481.
+ Basra wieku X Bardesanici; wspomina o ich istnieniu Agapiusz z
Hierapolis w historii powszechnej (Por V, 557-558). „Bardesanici, uczniowie i
zwolennicy doktryny Bardesanesa. Należał do nich przede wszystkim syn
Bardesanesa Harmoniusz, który w pieśniach tworzonych wraz z ojcem
wyrażał poglądy dotyczące duszy ludzkiej, niezgodne z nauką Kościoła; do
ich grona należał również redaktor niektórych pism Bardesanesa – Filip;
przypisuje się im autorstwo apokryfu Dzieje Tomasza (apokryfy II B) z pocz.
III w., którego tekst syryjski ma zabarwienie gnostyckie. W IV w. rozwinęli
działalność w okolicach Edessy; ich zwolennikiem był m.in. Audios, który
szerzył astrologiczną doktrynę Bardesanesa (audianie); za czasów biskupa
Edessy Rabuli (412-435) byli znani we wszystkich większych miastach
Mezopotamii; Agapiusz z Hierapolis w historii powszechnej (Por V, 557-558)
wspomina o istnieniu bardezanitów w X w. w Basrze; zwalczał ich św. Efrem.
Doktryna bardesanitów, łącząca elementy astrologiczne z manichejskimi, jest
7
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
trudna do odtworzenia; według Efrema bardesanici opowiadali się za
dualizmem i za wiecznością materii, którą uważali za pierwszą zasadę
wszystkiego; według Agapiosa twierdzili, że dusza ludzka składa się z
rozumu, siły i ducha, które w połączeniu z powietrzem, wodą, ogniem i
światłem dały początek 360 światom; ciało ludzkie składa się według nich z
elementów planetarnych; przeczyli nadto zmartwychwstaniu ciał i uważali, że
Chrystus miał ciało pozorne (nie narodził się z Maryi). (F. Nau, DThC II 398401; G. Bardv, DHGE VI 767-769; tenże, Catholicisme 1 1246-1247)” /A.
Szafrański, Bardesanes, w: Encyklopedia, 29.
+ Basra wieku X Bracia Czystości z Basry propagują świecką wiedzę o
świecie. „Od wieku X do połowy XI sytuacja jest bardziej skomplikowana niż
w okresie poprzednim. W granicach ścisłego kalifatu Bagdadzkiego rośnie
dominacja religii nad ideologią. Osłabł niszczony w końcu poprzedniego
okresu ruch mutazylitów, a intelektualiści tkwiący głęboko w problematyce
religijnej dokonują kompromisu pragmatycznego fideistycznego sunnizmu ze
spekulatywną orientacją mutazylitów, tworząc nowy kierunek religijnej myśli
racjonalizującej, ale w większym stopniu uległ wobec panujących religijnych
poglądów fideistycznego sunnizmu – najpierw w postaci kompromisu
sunnizmu i mutazylitów, następnie aszaryzmu. Zjawia się refleksja
teoretyczna religijnego ruchu szyickiego, skoncentrowana na problematyce
relacji człowieka i Boga i przedstawiająca dzieje świata w zmistyfikowany,
religijny sposób; zjawia się mistyczny, jeszcze ostrzej odwracający uwagę
człowieka od spraw ziemskich, ruch sufizmu. Nurtem antagonistycznym w
tym przenikniętym nastrojami religijnymi społeczeństwie stają się
stowarzyszenia o charakterze religijno-naukowym, jak Bracia Czystości z
Basry, propagujące obok ideałów religijnych świecką wiedzę o świecie. W
obszarach wschodnich, usuniętych poza wpływ polityczny i ideologiczna
kontrolę Bagdadu, pod silniejszym wpływem perskiej tradycji rozwija się
natomiast nadal zapoczątkowany w poprzednim okresie nurt falasifa,
dochodząc do najsilniejszego rozkwitu. […] podnosi na wyżyny myśl
filozoficzną wspartą na źródłach greckich i hellenistycznych” /Z. Kuksiewicz,
Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia bizantyjska, krajów zakaukaskich,
słowiańska, arabska i żydowska, PWN, Warszawa 1982, wyd. 2, s. 485/.
„Także na obszarach poza kalifatem Bagdadzkim wyrasta w tym okresie myśl
filozoficzna w środowiskach żydowskich w posobnym do kompromisowego
nurtu mutazylicko-sunnickiego duchu. Stanowi ona drugi nurt, uwikłany w
religijne podstawy nie islamu, lecz religii judaistycznej, myśl spekulatywnej.
Nie wyraża postępowych tendencji, tak jak arabski nurt falasifa, tę funkcję
spełnia herezja karaimów, ale przebijając tradycyjny fideizm oficjalnej myśli
rabinicznej prądem racjonalizacji, stanowi początek judaistycznej filozofii
średniowiecznej, która z czasem osiągnie apogeum w dziełach Izaaka
Izraelego i Mojżesza Majmonidesa” /Tamże, s. 486.
+ Basra wieku X Bracia Czystości. Sunnici pobożni zwalczali mutazylitów
najpierw siłą, a później metodami, których nauczyli się od nich. Z czasem po
obu stronach pojawiły się tendencje kompromisowe. Rozpoczyna się dialog i
zbliżenie tych dwóch kierunków ortodoksji, które początkowo przyjmowały
stanowiska skrajnie przeciwne. Przedstawicielami tej orientacji są
„przechodzący na ugodową pozycję mutazylici al-Dżubba’i oraz al-Aszari. Z
nurtu tego wyszła następnie szkoła aszarytów, zainicjowana przez al-Ba8
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
killaniego na przełomie X i XI wieku. […] W końcu X wieku, na gruncie idei
zaszczepionych przez al-Kindiego, zostaje założone stowarzyszenie uczonych
zajmujących się nauką i filozofią, indyferentne wobec problematyki sporów
religijnych. Podobne stowarzyszenie, ale pod wpływami religijnych
ezoterycznych koncepcji ismailickich, zostaje założone w wieku X w Basrze,
przyjmując miano Braci Czystości z Basry. Pojawiają się w kalifacie
bagdadzkim szerzące się po całym terenie kultury arabsko-muzułmańskiej
idee filozoficzne biorące początek z ruchów religijnych – szyizmu, immamitów
oraz sufizmu /Z. Kuksiewicz, Zarys filozofii średniowiecznej. Filozofia
bizantyjska, krajów zakaukaskich, słowiańska, arabska i żydowska, PWN,
Warszawa 1982, wyd. 2, s. 454/. „Do najwybitniejszych przedstawicieli tej
grupy „odstępców” mutazulickich należeli al-Dżubba’i i przede wszystkim alAszari. Al-Aszari usystematyzował teologię muzułmańską, wprowadzając do
niej elementy dialektyki mutazylickiej. Udoskonalili później ten system inni
myśliciele islamu, a al-Ghazali wprowadził do niego m. in. elementy mistyki”
/Tamże, s. 455/.
+ Basra wieku X Muhammad ibn Massara. Ideologie bardziej lub mniej
filozoficzne, były stopniowo wprowadzane na terenie Andaluzji islamskiej
przez ścieżki: mutazili oraz batini (nauka oraz ruch ascetyczny). Wielką rolę
odegrał w tym względzie [...], krwi hiszpańskiej. Jego ojciec, [...], którego
przodkowie w procesie islamizowania się przyjęli patronat pewnego Berbera,
był człowiekiem niespokojnym /M. Cruz Hernandez, Historia del
pensamiento en Al-Andalus (1). Historia, Biblioteca de la Cultura Andaluza,
Editoriales Andaluzas Unidas, Sevilla 1985. s. 49/. Uczęszczał do szkoły
ruchu mutazili w mieście Basra. Jego przyjacielem był Jalil al-Gafla. Pod
koniec życia, zrujnowany udał się do Mekki i tam umarł w roku 286/899.
Jego syn Muhammad ibn Masarra, urodził się 7 sawwal 269/ 19 kwietnia
883, w mieście Córdoba. Czternaście lat po śmierci swego ojca, około roku
298/910, przebywał się w pustelni Sierra de Córdoba, otoczony małym
kręgiem swych uczniów, który na pierwszy rzut oka byli po prostu grupą
ascetów, jak wielu innych. Nie ulega jednak wątpliwości, że Ibn Massara
nauczał doktrynę mutazili, gdyż szybko został oskarżony o podtrzymywanie
doktryny liberum arbitrium (libre alberdio), która negowała fizykalną
realność mąk piekielnych. Pewien uczony i gorliwy mieszkaniec Kordoby
Ahmad ben Jalil al-Habbab, napisał książkę odpierając jego tezy. Zmusił on
Ibn Massara do opuszczenia swej ojczyzny. Muhammad udał się do
Północnej Afryki w towarzystwie swoich wiernych uczniów, wędrując na
Wschód, gdzie studiował doktrynę mutazili i suffi. Wrócił do Kordoby wtedy,
gdy panował tam Abd al-Rahman III. Wcześniejsze doświadczanie i wpływ
kręgów ezoterycznych wschodnich, spowodowały, że teraz nauczał w sposób
sekretny i alegoryczny. Liczba jego uczniów szybko wzrastała /Tamże, s. 50/.
O jego pismach wiemy niewiele. Znane są jedynie dwa tytuły, Kitab alTabsira oraz Kitab al-Hururi. Jego myśl zrekonstruował Asin Palacios na
podstawie świadectw, które pozostawili Ibn Arabi, Ibn Hazm oraz Said,
skonfrontowanych z wiadomościami, które pozostawili muzułmańscy
biografowie i historycy. Umarł 20 października 931 roku.
+ Basra wieku XI Józef ben Abraham (X/XI w.) „Józef ben Abraham ha-Roe
al-Basir działał w Babilonii i Persji. Księga Wszechogarniającego i jej skrót
pt. Traktat pouczający są napisane na wzór analogicznych traktatów
9
o. prof. Dr hab.
Piotr Liszka CMF
mutakalleminów. Autor polemizował z Saadią ben Józefem i Samuelem ibn
Hofni, i uważany jest za pierwszego filozofa karaimów. Z drugiej strony
krytykował Anana ben Dawida i Beniamina ben Mojżesza Nahawendi” /J.
Ochman, Średniowieczna filozofia żydowska, /Historia filozofii żydowskiej, t.
2/, Universitas, Kraków 1995, s. 334/. „Pochodził z Basry (Babilonia).
Napisał trzy dzieła: Księgę Wszechogarniającego, Traktat pouczający i Ku
przestrodze, w których poruszył typowe dla karaimów zagadnienie rozumu
oraz tematy przejęte od mutakalleminów: jedność i sprawiedliwość Boga.
Były to jednak wyłącznie tezy wyjściowe; prowadziły one do pełnego systemu
filozoficznego. […] Rozum wykształcony może nawet tworzyć argumenty na
istnienie Boga i zabierać głos na temat innych jego atrybutów. Chcąc
rozpocząć studium teologii, należy przyjąć tezę przeciwną, to znaczy wyjść od
założenia o braku zgodności między prawdą ludzką a prawdą objawioną, zaś
za cel przyjąć doprowadzenie do zgodności między nimi. Józef ben Abraham
uważał, że jest to metoda poprawna, gdyż rozum szuka prawdy, a objawienie,
prezentuje ją, pociąga umysł swą prawdą i dobrem. Wywody na temat
prawdy rozpoczął od założenia, że „rozum musi wyprzedzać objawienie”. Tezę
tę uzasadnił przykładem funkcjonowania proroctwa. Prorok może głosić
prawdę dopiero wówczas, gdy umysły są przygotowane na jej przyjęcie. […]
Bóg jest Bogiem prawdy i wszelka prawda, której umysł nie jest w stanie
akceptować, nie może pochodzić od Boga. Zgodnie z założeniami kalamu
omawia autor jedność i sprawiedliwość Boga. […] Atrybuty są pozytywne i
można podzielić je na istotne i drugorzędne. […] umysł (mądrość) Boga jest
atrybutem pierwszym i istotnym, a wola – drugorzędnym. O istnieniu Boga
przekonują nas rzeczy stworzone, empirycznie stwierdzane, stąd dobra
znajomość rzeczy fizycznych i poprawna filozofia przyrody są podstawą
poprawnej teologii” /Tamże, s. 33.
10