Materiały archiwalne zespołu akt Biura Pełnomocnika Ministerstwa

Rozalia Krystyna Markowska
MATERIAŁY ARCHIWALNE ZESPOŁU AKT BIURA
PEŁNOMOCNIKA MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ
DO SPRAW OSADNICTWA WOJSKOWEGO 1945—1948
Zarys organizacyjny
Po przeprowadzeniu demobilizacji wojskowej i usprawnieniu administracji
publicznej na Ziemiach Odzyskanych, zrezygnowano z osiedlania żołnierzy wyłącznie
przez władze wojskowe, włączając osadnictwo wojskowe w ogólnopaństwowy system
osiedleńczy. Realizację tego zamierzenia regulowało wspólne zarządzenie wydane
przez MON, Ministerstwo Administracji Publicznej oraz Ministerstwo Rolnictwa i
Reform Rolnych z dnia 24 września 1945 roku1. Na mocy tego zarządzenia
Inspektorat Osadnictwa Wojskowego istniejący od czerwca 1945 roku, włączono do
Ministerstwa Administracji Publicznej. Powołano też wojewódzkie i powiatowe
komisje do spraw osadnictwa wojskowego, w których obok przedstawicieli władz
terenowych znaleźli się także przedstawiciele wojska. Komisje miały ustalać plany
osadnictwa i sposoby ich realizacji. Po podporządkowaniu osadnictwa wojskowego
administracji
publicznej,
MON
zobowiązało
się
wydelegować
swojego
przedstawiciela, który przez Inspektorat Osadnictwa Wojskowego przy Ministerstwie
Administracji Publicznej byłby rzecznikiem interesów wojska w sprawie osadnictwa
wojskowego.
1
CAW, III-1-420, k. 109.
Rozkazem Naczelnego Dowódcy WP nr 220/org.2 z dnia 24 września 1945
roku powołano Pełnomocnika NDWP do spraw Osadnictwa Wojskowego w osobie
gen. bryg. Wacława Szokalskiego. Do zakresu jego kompetencji należały zarówno
interwencje na rzecz poszczególnych żołnierzy pragnących osiedlić się na terenach
Ziem Odzyskanych, jak i pomoc w organizowaniu gospodarstw osadników,
zaopatrywaniu
ich
w
żywność,
środki
produkcji,
zapewnieniu
w
terenie
bezpieczeństwa publicznego, rozwoju samorządu osadników oraz prawidłowego
funkcjonowania życia społecznego i politycznego. Taki szeroki zakres spraw
załatwianych
przez
Pełnomocnika
wymagał
ścisłej współpracy z urzędami
wojskowymi i państwowymi, prowadzącymi akcję osadniczą.
Rozkazem NDWP nr 095/org.3 z dnia 12 czerwca 1946 roku polecono
sformować do dnia 20 czerwca Biuro Pełnomocnika MON do spraw Osadnictwa
Wojskowego według etatu 1/1284. Pełnomocnik, którego funkcję sprawował do końca
gen. bryg. W. Szokalski, zorganizował kilkuosobowy urząd, podległy III
Wiceministrowi. W skład biura weszli: starszy inspektor, inspektor, adiutant, pisarz,
maszynistka.
W rok później dokonano zmiany etatu. Rozkazem MON nr 0221/org.5 z dnia
16 lipca 1947 roku przeformowano Biuro Pełnomocnika MON do spraw Osadnictwa
Wojskowego według etatu 1/1776 o następującej obsadzie; pełnomocnik, starszy
inspektor, inspektor, kancelista. Ze względu na reorganizację wojska i utworzenie
Dowództwa Wojsk Lądowych rozkazem MON nr 0271/org.7 z dnia 24 listopada 1947
roku podporządkowano temu dowództwu od stycznia 1948 roku Biuro Pełnomocnika
MON do spraw Osadnictwa Wojskowego.
Po zakończeniu akcji osadnictwa wojskowego i przejęciu opieki nad
osadnikami
przez
Zarząd
Walki
Zbrojnej
o
Niepodległość
i
Demokrację
rozformowano Biuro rozkazem MON nr 0147/org.8 z dnia 19 lipca 1948 roku z
2
Tamże, k. 83.
CAW, spis 1545/73, t. 11, k. 157.
4
CAW, spis 1544/73, t. 815.
5
CAW, spis 1545/73, t. 18, k. 48.
6
CAW, spis 1544/73, t. 972.
7
CAW, spis 1545/73, t. 18, k. 273.
8
CAW, spis 1545/73, t. 22, k. 192.
3
terminem likwidacji do dnia 1 sierpnia tegoż roku.
Charakterystyka zawartości aktowej
Akta Biura Pełnomocnika MON do spraw Osadnictwa Wojskowego tworzą
zespół prosty, w którym po wybrakowaniu oraz przekazaniu części akt do Zarządu
Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację, zachowały się 52 jednostki archiwalne.
Materiały te zostały wytworzone przez kancelarię typu rosyjskiego, o układzie
chronologiczno-rzeczowym, zdecydowana większość akt została napisana na
maszynie. W związku z odczuwalnym wtedy brakiem papieru, na którym spisywano
akta,
używano
często
makulaturę,
bądź
wykorzystywano
odwrotne
strony
poniemieckich druków i formularzy Komisji Osadnictwa Wojskowego. W końcowym
okresie działalności biura, Jakość papieru uległa poprawie.
*
Nieliczną grupę akt w ilości dwóch jednostek archiwalnych tworzą rozkazy,
zarządzenia oraz instrukcje MON i Dowództwa Wojsk Lądowych w sprawach
organizacyjnych, personalnych, dyscyplinarnych i porządkowych. Wśród nich
znajdują się rozkazy dotyczące sformowania, przeformowania i rozformowania Biura
Pełnomocnika MON do spraw Osadnictwa Wojskowego wraz z jego etatami.
Zachowane materiały nie pozwalają jednak na pełne zapoznanie się z organizacją i
działalnością biura.
Następną
grupę
stanowi
pięć
jednostek
archiwalnych
zawierających
sprawozdania z' przebiegu akcji osadniczej na Ziemiach Odzyskanych, dokonywanej
przez różne urzędy i komisje, w tym poszyt sprawozdań z parcelacji dokonanej przez
Okręgową Komisję Osadniczą OW-IV. W poszytach tych zachowały się sprawozdania
z inspekcji w terenie, dokonywanych przez starszego inspektora Biura Pełnomocnika
MON do spraw Osadnictwa Wojskowego mjr. B. Tuszarskiego z analizami stanu
osadnictwa i działalności władz terenowych, bezpieczeństwa publicznego, sytuacji
gospodarczej, nastrojów ludności. Dużo też miejsca zajmuje korespondencja
prowadzona z biurem w różnych sprawach wymagających interwencji Pełnomocnika.
Najliczniejszą grupę akt tworzą czterdzieści cztery jednostki archiwalne,
wytworzone przez Powiatowe Podkomisje Osadnictwa. Są to akta rozparcelowanych
majątków przekazanych na rzecz osadników w okresie od 6 lutego do 16 czerwca
1947 roku. Obejmują one majątki nadane osadnikom wojskowym na terenach Dolnego
i Górnego Śląska oraz zielonogórskiego, w następujących powiatach: Bolesławiec,
Brzeg, Bystrzyca, Gliwice, Głubczyce, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Kłodzko,
Kożuchów, Koźle, Lwówek, Lubań, Lubliniec, Namysłów, Niemodlin, Nysa, Olesno,
Prudnik, Pszczyna, Racibórz, Wrocław, Zgorzelec, Żary. Każdy poszyt zawiera akta
stanowiące nadanie jednego, rozparcelowanego majątku na rzecz osadników. Na jego
zawartość składają się: sprawozdania z prac związanych z parcelacją, spisy osadników
z uwzględnieniem z jakich jednostek i OW pochodzili, ich charakterystyki opisujące
wartość bojową, cechy polityczne i społeczne. Ponadto są tam akta zdawczoodbiorcze: ziemi, nieruchomości, inwentarza żywego i martwego, nasion siewnych i
sprzętu kwaterunkowego, przekazywanych każdemu osadnikowi. Niektóre poszyty
mają dołączone plany parcelacji majątku pomiędzy rodziny osadników.
W zespole zachowała się też jedna jednostka archiwalna, którą stanowią
podania zdemobilizowanych żołnierzy z prośbą o przydział ziemi, z opisem ich szlaku
bojowego i sytuacji rodzinnej oraz motywacją starań o gospodarstwo.
*
*
*
Niewielki zespół, w którym większość jednostek archiwalnych stanowią akta
Powiatowych Komisji Osadniczych informuje nas, choć w stopniu niedostatecznym, o
działalności Biura Pełnomocnika MON do spraw Osadnictwa Wojskowego. Dostarcza
ponadto dodatkowych materiałów do poznania wielu aspektów osadnictwa
wojskowego na Ziemiach Odzyskanych, działalności i współpracy urzędów i komisji
zajmujących się osadnictwem oraz sytuacji gospodarczej i politycznej, panującej na
Ziemiach Odzyskanych w latach 1945—1948.
Omówione materiały zostały uporządkowane oraz opracowane i są w pełni
dostępne do badań.