chory : chor GlabGad (24 : 1) - Słownik polszczyzny XVI wieku

Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 1/7
CHORY (850) ai
chory (820), chor (30); chor HistAl; chory : chor GlabGad (24 : 1), RejKup (26 : 1), GroicPorz
(2 : 1), UstPraw (4 : 6), BibRadz (2 : 1), BielKron (44 : 1), Mącz (23 : 5), SienLek (162 : 1), KuczbKat
(10 : 1), BudBib (2 : 1), KarnNap (6: 1), Oczko (26 : 1), SkarŻyw (71 : 2), KochFr (1 : 1), PudłFr (1
: 1), GórnRozm (13 : 1), ActReg (3 : 1), Calep (8 : 1), SarnStat (8 : 1).
chor- (75), chór- (3); chor- : chór- Oczko (23 : 3). ◊ chór (6), chor (1); chór Oczko, SarnStat;
chór : chor Mącz (4 : 1)
comp chorszy (2).
sg m N chory, chorszy (132), chór (28); chór (6), chor (1), ch(o)r (21); ~ (attrib) chory (124); ~
(praed) chory (8), chór (28); chory GroicPorz, Mącz, ~ BielSat, BielRozm, SarnStat; chór UstPraw
(3), ActReg; chory : chór SienLek (3 : 1). ◊ G chorégo (57); -égo (17), -ego (1) GosłCast, -(e)go
(39). ◊ D chorému (131); -ému (38), -(e)mu (93). ◊ A chorégo (61), chory (10); -égo (15), -ego
(1), -(e)go (45); -égo : -ego Oczko (6 : 1). ◊ I chorym, chorszym (18). ◊ L chorym (7), chor(e)m (1)
GórnDworz. ◊ V chory (8). ◊ f N chorå (20), chora (2), chor(a) (7); ~ (attrib) chorå (16); ~ (praed)
chorå (9), chora (2) KochFr, PudłFr. G choréj (15); -éj (5), -(e)j (10). ◊ D chor(e)j (8). ◊ A chorą
(25). ◊ I chorą (7). ◊ L chor(e)j (1). ◊ n N choré (11); -é (2), -(e) (9). ◊ G chor(e)go (5). ◊ A chor(e)
(7). ◊ L chorym (1). ◊ pl N m pers chorzy (26). subst choré (10); -é (1) GosłCast, -e (1) Oczko, -(e)
(8). ◊ G chorych (85). ◊ D chorym (46), chor(e)m (2); -(e)m BibRadz; -ym : -(o)m FalZioł (6 : 1).
◊ A m pers choré (63), chorych (3) BielKron, StryjKron, SarnStat; -é (1), -(e) (62). subst choré (32);
-é (4), -(e) (28). ◊ I chor(e)mi (8), chorymi (6); -(e)mi MiechGlab, BielKron, KarnNap, ArtKanc,
LatHar; -ymi GliczKsiąż, WujNT; -(e)mi : -ymi SkarŻyw (3 : 4). ◊ L chorych (7).
Być chory (54) [w tym z elipsą słowa posiłkowego (20)]; być chor (27) [w tym z elipsą słowa
posiłkowego (5)]; być chorym (10) [w tym z elipsą słowa posiłkowego (1)].
Sł stp, Cn notuje, Linde XVII — XVIII w.
Dotknięty chorobą, cierpiący, niezdrowy, niemocny, słaby; aegrotus Mącz, Calag, Calep, Cn; infirmus
Mącz, Calep, Cn; aeger, affectus dolore a. morbo, invalidus Mącz, Cn; languidus, morbidus Mącz,
Calep; opressus doloribus Mącz; causarius, clinicus Cn (362) : Godney ći cżći nie vdziáłam/ Bo w
domu żonę chorą mam. BierEz Qv, K3v, L3, N2, Qv [2 r.], Q2; OpecŻyw 43, [61]v; ForCnR D3;
opuchlinę wygąnia ſciała chorego. FalZioł I 16c; a vczyń plaſtr/ ktory przykładay [...] na thi mieſcza
chore. FalZioł I 44c, ++2b, I 1b, 3d, 4a, 7d (50); GlabGad D2v, D4, E7v, E8, F4v (15); MiechGlab
33; RejJóz M6v; RejRozm 394; Alie ty chory nieboże Wierziż żecz njkth niepomoże RejKup ſ7v,
e6v, f7, i8, k4v, Mv (12); mieſzkał tám Alexander [...] przetho iż iego koń Bucefal był bárzo chor/
á ták potym zdechł. HistAl M6v; LibMal 1550/156; BielKom D3, F6; mowić nye będzye vmyał/
ták mu yęzyk ſchorzeye/ by chore ocży na ſlońcu. GliczKsiąż K7, B7v; GroicPorz o4, q3v; KrowObr
119; UstPraw D3 [2 r.], D4v, G3 [4 r.]; RejZwierz 121; Iáko chorem oczom przykre ieſt słońce iż
w nie pátrzyć nie mogą BibRadz I 356b marg; A tę náſzę wielebną Limitácyą/ chora ſtárość Krolá
nieboſzczyká vrodźiłá. OrzRozm C2v; Sátyry ludzye leśni [...] ták prętcy iż go żadna rzecż nie vgoni
áż ſie ſtárzeie álbo chori będzie BielKron 8; [Feliks IV] Ten vſtáwił ſwiętym oleiem ludzi chore
mázáć. BielKron 162; ábowiem namawiał Leſtká wnuká ſwego [...] áby mu opiekę zápiſał bacżąc go
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 2/7
być chorego BielKron 356; ludzi z dobytki wypądzali ktore ſie godźiły/ a ktore chore na mieyſcu
rośćięli. BielKron 407, 15, 78v, 83, 93v, 156v (25); Laboro [...], Ieſtem chory/ Stáram ſie. Mącz 180d;
Languidior in dies, Co dźień to chorſzy. Mącz 183d; Impalleſsco [...] Co dáley to bárziey blednieyę/
yeſtem chorſzym. Mącz 274a; Stomachicus, Chori żywot álbo brzuch máyąci/ który częſto ná żywot
vtiskuye. Mącz 420b; Male valeo, Niemogę/ chórem. Mącz 473d; Valetudinarius, Chory/ częſto á
gęſto choruyący/ nátárgnionego zdrowia. Mącz 474c, 4a [2 r.], 114c, 128c, 151a, 231d (19); Prot B3;
Pierśi chorych/ známioná y pomoc. SienLek 15v; O złych znákoch w chorym człowiecze SienLek 21
v; Głowie chorey nic zdrowſzego iedno źimna wodá SienLek 39v, 4v, 11v, 15, 16v [2 r.], 17v (57)
GórnDworz R7v ; HistRzym 112, 126; RejPos 76, 236, 327v; BiałKat 381v; Co im Báby przynioſą
tym lud chory goią. BielSat B3v [idem BielRozm 13], C4v; KuczbKat 200, 230, 275; NVż też ieſli
maſz pcżołki/ tedy ie też wcżás podchędożyć/ chorym miodu podſtáwić RejZwierc 108v; WujJud 89,
169v, 199v marg, L18; BudBib 3.Reg 14/5; CzechRozm 189; KarnNap E4 [2 r.]; Bo iáko wnas wiele
chorych cżłonkow niedoſtátkow tái ſię/ poki ćiáło ieſt zdrowe y duże/ ktore cżáſu choroby iątrzą
ſię/ á bol wzruſzáią ModrzBaz 40v, 92; A ieſliby wrzody/ guzy/ fiſtuły/ rány/ álbo częśći chore
potrzebowáły/ ná noc ie Emplaſtrámi álbo Linimenty opátrzyć Oczko 28v, 18, 24; Calag 312a; Tedy
ná ten ſię cżás gotuiąc/ á bárzo chorym iáko ná śmierć będąc/ prośił żołnierzow/ áby ten dźień ná
mieyſcu zoſtáli. SkarŻyw 90, A5, 86, 141, 160, 161 (18); StryjKron 290; KochFr 30; Y moié też choré
ćiáło/ O ten żywot iuż dba máło. KochMRot B4, C2; ReszHoz 117; WerKaz 295; WisznTr 29; PudłFr
21, 72; BielRozm 13, 23; GórnRozm H4v; Calep 31b, 533b, 581a, [673]b, 782b; WujNT 323, 2.Tim
4/20; SkarKaz 41b, 352a; VotSzl B3; Léczyć ſie/ á chorą bydź/ rzeczy to iednákié. GosłCast 43; zle
ręce gdy iedná chora. obie zdrowe być máią. SkarKazSej 669b; iáko mowi Izáiaſz/ y głowá chora/
ćiáło wſzytko oſłábia SkarKazSej 689a, 668a; KlonWor **, **2v, 47, 59.
G qualitatis (3): á dla tego tem ludziem ktorzy ſą chorych ocżu/ ieſth vżytecżne ziele ku pożywaniu
FalZioł I 147b; BielKron 157; Nie poiádę ná woynę bom ieſt chorey głowki. Prot A3v.
chory na co (6): To ieſt thyło dni ile mieſzka oſobno będąc chorą ná przyrodzoną niemoc. BibRadz
I 63d marg; á czáſu ſtároſći ſwey chor był ná nogi. BibRadz 3.Reg 15/23; BielKron 15; Oczko 17;
SkarŻyw 202; Krol IMPan nasz na Zęby chor ActReg 155.
W charakterystycznych połączeniach: chory (a, -e) człowiek (ludzie) (41), dziecię (6), niebożę (7);
chory (-a, -e) biodry, ciało (6), członek (6), głowa (19), macica, miesce (6), noga (3), nyrki, oko (27),
pęcherz (macharzyna) (5), piersi (4), płuca, serce, śledziona (4), ucho (2), wątroba (11), zęby i dziąsła
(4), żołądek (9), żywot (2).
Zwroty: »chorym leżeć« (1): Piotr Pek prosiel Pana Szaltsa aby mw zurzedw swego podal dww
przysieznych [...] ktorzy aby go przypytowaly (poniewaſz chorym lezał) ZapKościer 1597/78v.
»chore (ludzie) nawiedzać« (2): á iżby śie z pilnośćią w tych ſpráwách obieráli/ ktore w ſobie
zámykáią pobożność: vbogim y niedoſtátnim iáłmużnę dawáiąc/ chore ludźie náwiedzáiąc KuczbKat
300; ActReg 132.
»(rzkomo) się chorym uczynić, udziałać« = symulować [szyk zmienny] (2 : 1): BierEz Qv, R3; on
kazał ſie vcżynić chorą oney dziewce/ y puśćił głos yż vmárłá BielKron 222.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 3/7
»chorego (u)leczyć« (2): Przeto iáko Lekárze lepſzy ći ſą/ ktorzy Człowieká zdrowego od choroby
we zdrowiu záchowywáią: á niżli ći ktorzy chorego leczą OrzRozm Q4v; RejPos 299v.
»uzdrowić chorego« (4): Pán Iezus vzdrowil cżlowieka chorégo ſuchą rękę maiącego. OpecŻyw
51v [idem] OpecŻywSandR nlb 2; RejPos 225v; GrabowSet N4v.
Wyrażenia: »chor(y) na ciele a zdrow(y) na umyśle, rozumie« [szyk 2 : 1] (3): ieſli zdrow ná vmyſle
á chor ná ćiele/ tedy ták ma być piſano iáko ieſt. UstPraw C2; ále ieſli ieſt ná ćiele chór [si eger
corpore existat JanStat 439]/ á ná rozumie zdrów/ [...] niech będźie piſano: Chory ná ćiele [eger et
tanguens corpore JanStat 439]/ á wſzákże zdrowy ná vmyśle/ y przy rozumie będący. SarnStat 759.
»chory z przyrodzenia« (1): Sfarliweſmy/ teſkliwé/ choré z przyrodzenia/ Nieotárgnioné ktemu/
trudné do ćwiczenia. GosłCast 44.
Szeregi: »chory a bolący« (1): Ty wſzytki rzecży zmieſzawſzy: wpuſć na bawełnie w maciczę chorą
á bolączą. FalZioł V 28v.
»chory, (a, albo, i) mdły« [szyk 8 : 3] (11): młodźieńtza chorégo a mdłégo łátwie vdłáwił ij
vmorzył. ForCnR E2; FalZioł ‡3b, I 51d, V 17d [2 r.], 30v; Mącz 29a, 133b, 183d, 199c, 474b.
»chory, (albo) niemocny« (3): albo thakieſz z ſtrony chorego albo niemocznego dzieciątka/ [...]
bywa cięſzkoſć z boleſcią matcze rodzączey. FalZioł V 17d; Mącz 4a; Calep 31b.
»chory a nędzny« (1): A co ſie wam zda/ ieſliby kto [...] mogł vzdrowić chorego á nędznego
cżłowieká w ſobothę? RejPos 225 v.
»chory albo obrażony« (1): yákożkolwyek chory álbo obráżony członek/ może być vzdrowyon/
poki ſye ćyáłá dźyerży KromRozm I O3.
»chory i ranny« (1): z żaglow okrętu ſwoiego namiot vczynili/ do ktorego chorych y ránnych
Chrzeſćian prziymuiąc/ wielkie ſtáránie y pilność o nich mieli StryjKron 290.
»chory a spuchły« (1): á potim miłoſiernie vcżinki cżini nád onym chorym á ſpuchłym nędznikiem
RejPos 226v.
»stary, (albo) chory« (5): GroicPorz x2; Tátárowie obacżywſzy lud vćiągali precż/ poſiekſzy [...]
dobytek rozmáity/ thakież ludzie ſtáre albo chore. BielKron 423; GórnDworz Cc; BielSat I4v; BielSjem
14.
»chory, ułomny« (2): GórnDworz Cc; Naydźieſz wiele opiłych/ ſzalonych żebrakow/ Choćia
chorych/ vłomnych KlonWor 50.
»chory i umierający« (1): Mákáryuſz Biſkub Hierozolimſki/ wiedząc o chorey y iuſz vmieráiącey/
iedney niewieśćie: tę wiárę miał SkarŻyw 397.
»chory, zarażony« (1): Zaſię gdy ſtrach ieſt, Aby mieſthcza około macicze nie były chore,
zarażone/ albo niedoſtatek cierpiącze, [...] W tym ſie mądrich lekarzy radzić FalZioł V 31v.
»zawrot albo chora głowa« (1): Też gdy nim vſta pomazuią potwierdza zęby j dzięgna ſpądza ale
ſie niezgodzi maiącym zawrot albo chorą głowę. FalZioł IV 4d.
»(tak) zdrowy a (i, jako) chory« [szyk 10 : 2] (12): Też prziſtąpuiącz ku poznaniu zdrowey á chorey
vriny/ to maſz wiedzieć. [...] iakiey ieſt barwy FalZioł V 1v, V kt, 2; GlabGad H8v; RejRozpr D4v;
UstPraw C2; BielKron 8; RejPos 213; KarnNap E; SkarŻyw 196; SarnStat 759 [2 r.].
»chory a zeszły« (1): á podwyſzſzał ony nędznicżki/ [...] ony chore á zeſzłe ludzi RejPos 305v.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 4/7
Przen: Grzeszny, nierządny, słaby, zły (15) : Dzieie Apoſtolſkie/ zdádząc ſie gołą hiſtorią powiádáć/
[...] obaczemy záraz/ że tám Wſſyſtkie ſlowá/ ſą lekarſtwem duſſe chorey. Leop *B4v; O zlutuyże ſie
W. K. zacność á vlecż to chore ćiáło/ ktorego ſam głową racżyſz być LeszczRzecz A5v; A nicżym
prędzey ſobie nie może ich zgoić/ Y chorego ſumnienia ſwego vſpokoić RejPos C4v, C4v, 75 marg,
327v; KuczbKat 420 [2 r.]; BudBib Ez 34/4; Gdy też ſtan krolewſki ſłábieie y boleie/ iáko głowá
chora/ władza członkow wſzytkich ginie/ y kroleſtwo wſzytko vpada. SkarKazSej 689a, 664a; Ty
głowę ſtárwſzy ſmoká okrutnego/ Ktorego iádem świát był wſzyſtek chory/ Wźiętáś ieſt w niebo
SzarzRyt A2.
W charakterystycznych połączeniach: chore (-a) ciało, dusza (5), sumnienie.
Szeregi: »chory i martwy« (1): A przeto tákye chore y martwe członki/ to yeſt źli á przeźreni ná
potęmpyenye weſpołek z dobrymi ſą KromRozm III D5.
»chory a mdły« (1): A thu iuż ony chore á mdłe á práwie iáko oſlepione owiecżki ſwoie/ racżył
zgániáć á przyłęcżáć do ſiebye RejPos 324.
»chory i utrapiony« (1): ále poſpolićie do drugiego Seymu/ [...] y dáley odkłádáią á Rzeczpoſpolita
zoſtáie chora/ y vtrapiona GórnRozm K.
a. W funkcji rzeczownika; człowiek chorujący, pacjent; aeger, causarius Mącz, Cn; valetudinarius
Mącz, Calep; clinicus, infirmus homo, valetudine incommoda a. infirma a. tenui homo Cn (487) : BierEz
K3, Lv, P3; ForCnR D3, E2; Ieſtli też zimny nos y vſzy. Ieſtli brzuch gore, á chori pragnie. Ty ſą
wſzytki v chorego złe znaki á ſmiertelne. FalZioł V 13v, I 9d, 22b, 52b, 68a, 73c (40); GlabGad D2v,
E7v, H2v, H8, H8v (9); Vyſrzawſſy pokore horégo woblednoſcziach jego/ poſlał ku jemu Pawła y
Kozmuſa Lékarza RejKup o2, f8, Iv, k7v [2 r.], 14, 15v (12); BielKom C8 [2 r.], D4, E8v; RejWiz
141v, 172v; Leop ZZ; O chorych wolnych od woyny. UstPraw D3; gdzyeby przez piſánych lekarſtw
kto lecżył á w thym chory vmárł/ gárdło miał dáć lekarz. BielKron 9v, 71, 144, 236, 253, 309 [2
r.], 309v, 462; Mącz 42d, 301b; Kiedy choremu wrzody ſye ná koleniech vdźiałáią: vmrze do ośmi
dni. SienLek 23, 6v, 21, 22, 22v [2 r.], 24 [2 r.] (104); GórnDworz T6, Kk6, L1v; RejPos 10, 70v,
225, 227, 235, 236v, 324v marg; BiałKat 258v, 383v; Zmowią śię ná chorego Doktor s Aptekárzem/
Káżdy ſwoy kuńſt vkaże áby był Lekárzem. BielSat B3v; wráca śię y zdrowie choremu/ y niemoc
oná dawna zdrowemu GrzegŚm 50, 50; KuczbKat 230 [3 r.]; Bo iáko choremu máło po wymownym
lekárzu/ iedno żeby do zdrowia co narychley dopomogł RejZwierc 84v, 44v [2 r.], 78v, 94v, 95, 98
[2 r.], 105; BielSpr 9; WujJud 179, 199v [2 r.], 224v, 264; RejPosWstaw 44v; BudNT Matth 4/24;
CzechRozm 182, 182v, 189v, 192v; KarnNap E, Ev żp, E4, E4v; żaden biegły Lekarz ná oſoby
niema bacżenia/ doſyć iemu ieſt/ poznáć niemoc ktora chorego trapi ModrzBaz 71, 22v, 36, 67;
SkarJedn 239, 307, 345 [2 r.], 346; z ſtąd zdrowi/ do wód tákich prze roſkoſzkę/ y dla ochędoſtwá:
á chorzy/ prze pozbyćié choroby/ vczęśćiáć ſye ięli Oczko 12; Tym ſpoſobem tedy chorégo/ nim
do wód przyſtąpi/ możem przepurgowáć Oczko 37v, 12 [4 r.], 13, 13v, 15v [3 r.], 18v (23); Cudá
wielkie cżynił/ zwłaſzcżá nád chorymi y opętánymi. SkarŻyw 57; onych ſłow vżywaiąc: Ná chore
ręce włożą á zdrowi będą SkarŻyw 309; Zywot Sámſoná Rzymiániná/ gośćie y chore opátruiącego/
piſany od Metháphraſtá SkarŻyw 592; ták Sámſonowi práwie iáko wrodzone było/ miłośierdzie ono/
ku obcym/ y poſtronnym/ y chorym. SkarŻyw 593, 30, 70, 86 [3 r.], 87, 142 (38); vkazáły ſię potym
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 5/7
ná ćiele chorego/ ſzkáráde śiniowizny y dęgi álbo blizny StryjKron 350; CzechEp 192, 363; KochFr
73; Iedni chore y potrzebne po vlicách/ y domiech zbieráią/ ktore [...] do niżey opiſánych Szpitalow
prowádzą. ReszHoz 118, 118, 120, 121, 131 [2 r.], 132; ArtKanc P6v; GórnRozm B2v, B4v, F3,
K2 [4 r.], K2v [3 r.]; ActReg 127; Valetudinarium ‒ Mieſcze gdzie chorim pomagaią. Calep 1100b,
588b; LatHar 219, [249], 484, 646 [2 r.], 647 [4 r.] (29); RybGęśli B; WujNT 32, 132, Ioann 5/7,
6/2, 9/1, Act 19/12, s. 796; álbo inni wybráni ſzláchćicy przyśiądz máią ná práwdźiwą chorobę/ z
onym chorym gdy ozdrowieie. SarnStat 300, 300 [3 r.], 770, 836; SkarKaz 41a, b [2 r.], 81a, 161a;
GosłCast 16, 24, 39; SkarKazSej 664a; KlonWor 70.
W połączeniach szeregowych (7): Ma theſſ bidz wlaſna Chorągiew ludzy tych ktorzy ſamy oſobamy
ſwymy na woynę yachać niemogą. Iako ſą kaplany, wdowy, nyedoroſly, Chorzy, aby oſſukanie
poſpolitego dobra niebelo. ConPiotr 32v; A po Sobboćie/ chorym/ y ſirotham/ y wdowam podzielili
łupy Leop 2.Mach 8/28, 2.Mach 8/30; SkarŻyw 120; ReszHoz 117; Byli święći krolowie co vmywáli
nogi vbogim/ y ſłużyli ſzkárádym chorym y trędowátym. SkarKaz 515b, 516b.
Przysłowia: Lácno ćieſzyć chorégo gdyſmy zdrowi ſámi KochPieś 39.
Bo chory choremu/ á vpádły vpádłemu/ máło pomoc może. RejPos 16v.
Cżłowiek mądry złym s poććiwym kárániem ieſt iáko Doktor chorym z łágodnym lekárſtwem.
RejZwierc B [idem] 78.
BielŻyw nlb 3; Iż nie trzebá lekárzá zdrowemu iedno choremu. RejPos 326; BiałKat 336; ModrzBaz
58; WujNT 36 marg [ogółem 5 r.].
Iáko choremu pozłoćiſte łoże/ Tákże też złemu ſzcżęſcie nie pomoże. RejZwierc 229v.
bywa to chorému/ Gdy mu zdrowie przypomniſz popráwia ſie iemu. GosłCast 47.
Zwroty: »cieszyć chorego« [szyk zmienny'] (4): RejKup g3v; WujJud 199v; Zoná iego Iezábel/ wnet
przyſzłá do niego/ A iáko ieſt obycżay/ cieſzyłá chorego. HistHel Dv; KochPieś 39.
»chorego nawiedzać (a. nawiedzić)« (2): Mamy teſz o tákowych Dyakoniech w Apoſtolſkich
dzieiach [...] ktorzy vbogie opátrowáli/ nieumieiętne vtzyly/ chore náwiedzáli KrowObr 123v; LatHar
+ + +.
»chorego opatrować (a. patrzać)« [szyk zmienny] (4): RejKup h6v; SkarŻyw 593; niedoſtátecżne
podpomagáć/ chore opátrowáć/ pielgrzymy pod dách podeymowáć/ niemocne náwiedzáć ReszList
158; Wolę ſnaść leżeć ſámá/ niż pátrzáć chorego. GosłCast 23.
»podpomagać (a, podpomoc) chorego, pomagać choremu« [szyk zmienny] (2 : 1): Bo tam ſą y
zyola ktemu Czo pomagaią choremu. RejKup k8v; RejPos 236v; RejZwierc 140v.
»chorego (po)maz(ow)ać, pomazanie« [szyk zmienny'] (7 : 1): SienLek 142; KuczbKat 230 [2 r.];
WujJud 161; y wiele chorych oliwą mázali [ungebant oleo multos aegros]/ á vzdrawiáli. BudNT Mar
6/14 [13]; LatHar 648; WujNT Mar 6 arg, 13.
»chorego (u-, z-)leczyć; chory zleczony« = aegrotum sanare Modrz [szyk zmienny] (18; 1): RejPos
205v; pátrzay gdy Doktor chorego lecży/ tho iuż obiemá dobrodzieyſtwo pożytecżne/ y Doktorowi
bo pieniądze bierze/ y choremu bo zdrowie bierze. RejZwierc 94v; CzechRozm 189, 204; ModrzBaz
68; kośći męcżeńnikow/ niemocy oddaláią: chore lecżą: ślepym wzrok dáią SkarŻyw 393, 86 marg,
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 6/7
202 marg, 309, 552, 575 marg (9); CzechEp 21; GórnRozm B2v; LatHar 648 marg; WujNT Matth
14 arg, Luc 6 arg.
»chorego uzdrawiać (a. uzdrowić), uzdrawianie; chory uzdrowiony (a. uzdrawiany)« = infirmum
curare Vulg [szyk zmienny] (20 : 2; 3): RejPs 214v; KromRozm III D3v, H7; Leop Mar 1 arg, 6/5;
BielKron 158; RejPos 5, 114v, 224v, 318; CzechRozm 189; bo iáko to dáleko lepſzy lekarz/ ktory ták
chowa człowieká/ żeby nie záchorzał/ niśli tęn ktory lekárſtwy vzdrawia chorego. GórnRozm C2;
Chorzy dotknienim Chriſtuſá vzdrowieni. WujNT Mar 3 arg; y iáko lekárſtwá w áptece zgotowáne
chorego nie vzdrowią/ ieſli ich nie vżywie WujNT 773, Matth 4 arg, przedm 34, Matth 15 arg, s.
132 , Mar 6 arg (13).
Wyrażenia: »chory kordyjaczny« = chory na serce (1): To ſercze vſuſzone/ potym na proch ſtarte/ á
czo złothy zaważy z miodem pitym ſtarim: day choremu kordijacżnemu/ odchodzi kordijaka FalZioł
V 82v.
»chorych olej« = ostatnie namaszczenie (1): rozbieráli theż drugie ártykuły/ [...] o ſpowiedzy o
pokućie y chorych oleiu co zową poſlednie pomázánie BielKron 236.
Zestawienie: »dom chorych« (1): Tho miáſto ma ſzpytale známienićie nádáne/ oſobne domy
chorych/ oſobne śirot/ oſobne mázáńcom/ osobne tredowátym BielKron 288.
Szeregi: »chory i mdły« (1): A coż mu to zá kroleſtwo ſpráwił wedle cżłowiecżeńſtwá iego? Otho
[...] chorych y mdłych vzdrawiánie/ y ine rzecży. RejPos 318.
»chory, (i) niemocny« [szyk 2 : 1] (3): FalZioł I 128a; proſzą Auſchlawiſá Bogá chorych y
niemocnych/ áby ſie przyczyniał do inſzych Bogow StryjKron 161; Calep 31b.
»chory, (a, albo) ranny« [szyk 3 : 1] (4): BielKron 313v, 315; BielSpr 12v; Támże ćiſz Káſztelani,
máią bydź magiſtri ſanitatis, y o chorych álbo ránnych pieczą mieć SarnStat 232.
»chory i słaby« (1): Dla togoć miedzy wámi wiele chorych y ſłábych/ y wiele ich záſnęło. WujNT
1.Cor 11/30.
»chory, stary« (2): tham zaiachawſſy ſię bendą opatrzeny. Chorzy ſtarzy, wedlug ſtatutu wbidgoſczy
uchwalonego. ConPiotr 32; UstPraw D2v.
»ubogi i (ani) chory« ‒ pauper ac debilis Vulg [szyk 2 : 1] (3): Leop Luc 14/21; A zátym kápłani
ich przedawáią ofiáry y zle ie obracáią/ [...] á nic ſtego vbogim áni chorym nie vdzieláią BudBib
Bar 6/27; WujNT 186.
»chory i ułomny« (1): práwie wſzytkę kráinę do Chryſtuſa przywodząc/ przez cudá y wielkie
dobrodzieyſtwá/ nád choremi y vłomnemi. SkarŻyw 385.
»umarły, (albo, i) chory« [szyk 4 : 1] (5): ále mu dał Ian s. płaſzcż ſwoy áby gi kładł na vmárłe
álbo chore/ od ktorego płaſzcżá przycżyny/ bráli zdrowie y żywot. BielKron 149, 158; RejPos 5,
114v; SkarŻyw 363.
»chory i umierający« (1): Był ktemu Ian S. nád chorymi y vmieráiącymi miłośierny wielce
SkarŻyw 99.
»zdrowy, (a, i) chory« [szyk 8 : 1] (9): Wino ſrzednie [...] Ieſt nalepſze zdrowym y chorym FalZioł
I 156b; BielŻyw nlb 3; SienLek 10; RejPos 326; ModrzBaz 58; ArtKanc R19; LatHar 647; WujNT
Matth 9/12; SkarKaz 81a.
Słownik polszczyzny XVI wieku - wersja elektroniczna
hasło: CHORY (stan na dzień: 11-10-2015)
www.spxvi.edu.pl
strona 7/7
Przen: Grzeszny, ciemny, nieświadomy (5) : Vzdrowćie chore w obytzáiach/ y dayćie nam być
cnotliwymi. KrowObr 163; iż nie przyſzedł [Pan] dla tych kthorzy lekárzá nie potrzebuią/ iedno
do chorych/ to ieſt/ do tych ktorzy leżą w tey cięſzkiey chorobie proſtoty á niewiádomośći ſwoiey
RejPos 183, 225, 236v.
Szereg: »chory a upadły« (1): A iż wieſz iż woła ná wſzytki tákie chore á vpádłe w grzechu ſwoim/
áby do niego ſzli wſzyſcy RejPos 309v.
Synonimy: blady, bolący, bolejący, cierpiący, mdły, niedołężny, niemocny, niezdrowy, obrażony,
osłabiały, osłabiony, ranny, słaby, ułomny, upadły, zarażony; a. zest.: chorownia, dom chorujących, izba
chorujących, komora chorujących, kownata chorujących, chorowny gmach, infirmaryja, szpital.
Cf CHOROSŁODZENNY, CHORUJĄCY, CHORZEJĄCY
DM