Substancje psychoaktywne towarzyszyły ludziom od zawsze

Dr Zbigniew Bielan
Program redukcji szkód jako wyzwanie we współczesnej edukacji uzależnień
Substancje psychoaktywne towarzyszyły ludziom od zawsze. Często wiązały się
i nadal wiążą bezpośrednio z licznymi obrzędami religijnymi, czy też wydarzeniami
odgrywającymi ważną rolę w życiu wielu ludzi. Warto jednak wspomnieć, że poza
zastosowaniem, które ma na celu wprawienie człowieka w stan uniesienia, przyjemności,
środki odurzające wykorzystywane są również w medycynie. Stosuje się je zarówno w
zwalczaniu wszelkich chorób somatycznych, jak i psychicznych. Charakterystyczną cechą
tych substancji jest ich specyficzny wpływ na funkcjonowanie organizmu żywego.
Wielokrotnie podkreśla się działanie owych środków, które z jednej strony zastosowane w
dawkach wyznaczonych i kontrolowanych powodują bardzo szybko pożądany efekt,
a z drugiej strony wiążą się one z niezliczoną ilością skutków ubocznych. Dość często można
się spotkać z sytuacją, w której zażywanie substancji psychoaktywnych nie pomaga, a wręcz
przeciwnie wiąże się z ponoszeniem permanentnych szkód przez osobę przyjmującą środki.
Środki odurzające to znane też potocznie narkotyki, substancje bądź leki pochodzenia
roślinnego lub syntetycznego, których przewlekłe i niekontrolowane stosowanie powoduje
powstanie uzależnienia psychicznego i fizycznego oraz stopniowe wyniszczenie organizmu,
a przedawkowanie prowadzić może do śmierci. Z początkiem XIX wieku substancje
psychoaktywne zaczęły budzić coraz większe kontrowersje i stały się tematem wielu dyskusji,
co sprawiło, że tolerancja do środków odurzających znacznie spadła. Z czasem zauważono
również, że coraz częściej po narkotyki i inne środki odurzające sięga młodzież a niekiedy
nawet i dzieci. Dostrzeganie zagrożeń, jakie niosą te substancje i konsekwencje ich zażywania
doprowadziły do powstania i wprowadzenia w życie wielu regulacji prawnych, prewencji
i licznych działań edukacyjnych, które mają na celu chronić potencjalnego odbiorcę. W
praktyce skuteczność ich okazała się jednak niewystarczająca.
W dzisiejszych czasach niepokojącym zjawiskiem jest sięganie po wszelkiego rodzaju
środki odurzające przez młodych ludzi. I choć w ostatnich latach zwraca się uwagę na
unormowanie i stabilizację sytuacji nadużywania narkotyków przez młodzież to nie należy
bagatelizować tego zjawiska. Oblicze narkomanii z biegiem czasu znacznie się zmieniło,
dzisiaj wraz z nową generacją i trendami, jakimi są ostatnio środki pobudzające pojawia się
coraz większa grupa młodzieży, która nie koniecznie od razu musi wypaść ze swoich ról
społecznych. Bardzo trudno jest pozyskać rzetelne informacje na temat rozpowszechnieniu
1
zjawiska i zażywania przez młodzież narkotyków innych środków odurzających, ponieważ
wszelkie źródła ich dostępu są nielegalne, a co się z tym wiąże nie można ich wykazać w
oficjalnych statystykach. Choć wiele wskaźników zwraca szczególną uwagę na fakt, że nadal
wśród młodzieży chłopcy sięgają częściej po środki odurzające niż dziewczęta to problem bez
wątpienia dotyczy obu płci. Dziewczęta, natomiast są w grupie zwiększonego ryzyka brania
środków nasennych, uspakajających czy też amfetaminy. W czasach, kiedy zauważono
drastyczny wzrost nielegalnej sprzedaży i coraz łatwiejszy dostęp do substancji
psychoaktywnych, bez wątpienia należy uświadamiać młodzież, która w szczególności jest
narażona i podatna na wszelkiego rodzaju uzależnienia.
Młodzież i dzieci stanowią o tyle grupę zwiększonego ryzyka, że charakteryzuje ich
wieczna ciekawość, pasja poznawcza. Odkrywają i badają otoczenie, w przypadku okresu
adolescencji mamy doczynienia z jakże trudnym wkraczaniem w świat dorosłości, który
wielokrotnie okazuje się przykry i nie tak doskonały, jak oczekiwałby tego nastolatek. Jednak
ciekawość to tylko jeden z czynników, który determinuje chęć sięgania po substancje
psychoaktywne. Powodów jest wiele, jednak bez wątpienia do najważniejszych należą:
poszukiwanie przygód, wolności, brak zainteresowań, brak wsparcia i czasu najbliższych,
szukanie przyjemności, nuda, osamotnienie, presja rówieśników i otoczenia. Młodzież za
wszelką cenę pragnie udowodnić sobie i innym swoją „dojrzałość” i gotowość do
podejmowania decyzji o własnym życiu. Warto tu wspomnieć również o innym powodzie,
mianowicie o niewiedzy. Wiele osób, w tym głównie młodzież nie zdaje sobie sprawy jakie
konsekwencje niesie za sobą zażywanie środków odurzających. Istnieje bardzo cienka granica
pomiędzy spożyciem jednorazowym substancji psychoaktywnych, a utratą kontroli nad
ilością zażywanych środków. Ponadto nadmienić należy, że nawet jednorazowe zażycie
środków odurzających wiąże się z utratą kontroli co prowadzić może do zakażeń chorobami
przenoszonymi drogą płciową, w tym AIDS, żółtaczka typu B i C, niechcianej ciąży, psychoz,
zachowań asocjalnych i kryminalnych.
Błędnym przekonaniem jest stwierdzenie, iż są środki odurzające, które w niewielkich
dawkach nie szkodzą, ponieważ zarówno kanabinole (popularna marihuana, haszysz),
opioidy, czy też leki uspakajające i nasenne stanowią niebezpieczeństwo uzależnienia, nie
mówiąc już o zagrożenia utraty życia. Nie można stwierdzić, co i jakich ilościach jest
bezpieczne dla organizmu. Wynika to między innymi z faktu, że każdy organizm jest inny, i
co się z tym wiąże u każdego w różnym czasie mogą pojawić się patologiczne zaburzenia w
funkcjonowaniu. Szkody wyrządzone przez środki odurzające mogą mieć różne znaczenie dla
młodego organizmu. Bardzo często znaczna ich część wywołuje zmiany organiczne w
2
centralnym układzie nerwowym, zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu oraz zmiany
psychiczne. Zażywając środki psychoaktywne nie jest się w stanie określić granicy tolerancji
przyswajania danej substancji co jest podstawowym niebezpieczeństwem przy ich zażywaniu.
Wiadomo natomiast, że większość środków ma bardzo niski próg przyswajalności.
U osób, które zażywają narkotyki można rozpoznać kilka charakterystycznych
objawów, z jednej strony będą to wszelkie zależności psychiczne i fizyczne a drugiej strony
także objawy typowe dla poszczególnych środków, gdzie tolerancja oraz reaktywność będą
zmienne. Jeśli mówimy o uzależnieniu wśród młodzieży należy odpowiedzieć sobie na
pytanie, kiedy tak naprawdę można mówić o niepokojących symptomach tego zjawiska. Otóż
młodzież uzależniona od środków psychoaktywnych najczęściej wykazuje kilka z niżej
wymienionych cech. Pierwsza z nich to silne pragnienie oraz niekończąca się chęć
przyjmowania środków odurzających. Typowym objawem jest tutaj poczucie stawania się
niewolnikiem branych wcześniej substancji. I choć na początku młody człowiek uważa, że ma
świadomość przyjmowanych dawek i posiada pełną kontrolę, tak z czasem granice ulegają
stopniowemu zatarciu. Warto tu wspomnieć, o wspomnianej już wcześniej tolerancji. Ilość
środka, który kiedyś w pełni wystarczał do osiągnięcia doznania z czasem ulega zmianie, co
powoduje nieświadome zwiększanie dawki. Innym ciekawym czynnikiem rozpoznawanym u
osób uzależnionych, jest fakt, że często zaczynają zaniedbywać swoje dotychczasowe
obowiązki, zadania, wśród młodzieży pojawia się narastającym problem z nauką wynikający
ze spadku aktywności osoby, opuszczanie zajęć szkolnych i znaczne pogorszenie kontaktów
zarówno z rodzicami, jak i dotychczasowymi rówieśnikami. Dotychczasowe źródła
przyjemności zaczynają zanikać, a perspektywa młodego człowieka zaczyna ograniczać się
jedynie do sposobu zdobywania środków oraz ich przyjmowanie. Wreszcie pojawia się
pewien paradoks, osoba uporczywie zażywa substancje, mimo pojawienia się pewnych,
wyraźnych dla niej dowodów o negatywnych skutkach działania substancji psychoaktywnych.
Dla przykładu osoby uzależnione od amfetaminy bardzo szybko zaczynają cierpieć z powodu
stanów depresyjnych, próchnicy zębów, a z kolei u osób zażywających marihuanę rozpoznaje
się między innymi podatność na zaburzenia psychotyczne oraz stany apatii i braku
zainteresowań.
Młodzież powinna być w szczególności uświadamiana jakie zagrożenie niosą za sobą
wszelkiego rodzaju środki psychoaktywne. Jest to czas, w którym najczęściej pojawia się
pierwszy kontakt z tymi substancjami. Zażywanie wszelkiego rodzaju substancji powoduje
u młodzieży trwałe zmiany w mózgu prowadząc do charakteropatii a co za tym idzie do coraz
3
gorszego kontaktu pomiędzy dzieckiem a rodzicem. Wszelkie zaburzenia świadomości mogą
kończyć się próbami samobójczymi młodego człowieka.
Ustalenie przyczyn uzależnienia jest bardzo trudne, podobnie jak wyznaczenie
czynników, które mogłyby warunkować to, czy wszyscy są narażeni jednakowo na bycie
uzależnionym od substancji psychoaktywnych. Bez wątpienia można stwierdzić, że istnieje
wiele mechanizmów oraz czynników, które mogą jednakowo warunkować powstanie
uzależnienie u młodzieży i dzieci.
Narkotyki, inne środki uzależniające oraz dopalacze były i z pewnością nadal będą
dostępne dla młodzieży. Mimo walki ze sprzedażą, nielegalny rynek jest ogromny i obejmuje
cały świat w różnym stopniu. Nie ulega wątpliwości, że temat narkotyków i środków
odurzających powinien być wielokrotnie podejmowany w każdym środowisku dorastającej
młodzieży. Wielokrotnie zastanawiano się dlaczego część osób poddaje się działaniom
wychowawczym oraz leczeniu, natomiast część umiera z powodu przedawkowania, będącego
wynikiem nieumiejętności spożywania owych substancji. Remisja samoistna, czyli samoistne
odstawienie jest rzadkością wśród uzależnionych. Zwłaszcza młodzież wymaga wielorakiej,
co ważne fachowej pomocy. Uzależnionym od środków psychoaktywnych pomaga się
głównie poprzez leczenie medyczne, psychoterapię, gdzie w pierwszej kolejności pomaga się
osiągnąć równowagę zdrowia psychicznego, oraz rewalidacje, często konieczna jest wśród
narkomanów również resocjalizacja.
Liczne programy terapii osób uzależnionych są bardzo skomplikowane i wymagają
czasu oraz wieloletniej pracy. Jest to bez wątpienia długa walka, która nie zawsze kończy się
sukcesem. Dlatego tak ważną rolę odgrywają wszelkiego rodzaju profilaktyki oraz programy
mające na celu uświadamianie młodzieży, czym tak naprawdę są owe substancje i jak mogą
wpływać na ich życie. Edukacja zdrowotna stanowi część wychowania w okresie
adolescencji. Minimalizuje ona czynniki niekorzystne dla życia i zdrowia młodego człowieka.
Działania profilaktyczne odbywają się przede wszystkim na dwóch podstawowych
płaszczyznach wychowawczych młodzieży, mianowicie dom oraz szkoła. Młodzież, która
bardzo szybko chłonie nowe wzorce zachowania powinna być wielokrotnie uświadamiana, że
niezależnie od uwarunkowań biologicznych, czy też środowiskowych jest panem swojej
sytuacji i to ona podejmuje decyzje o tym, co będzie robić i jak zamierza żyć tj. pochodzenie
z rodziny dotkniętej uzależnieniem nie musi wyznaczać drogi życiowej dziecka, o czym
niestety są oni mylnie przekonani. Nie zawsze wśród młodzieży sprawdza się przekazywanie
wiedzy werbalnie. Często aby profilaktyka odegrała większą rolę potrzebna jest współpraca i
pełne uczestnictwo innych. W środowisku młodej osoby zwraca się w niedostatecznym
4
stopniu uwagę na problem środków odurzających i używek. Nie sztuką jest zakazywać i
mówić młodzieży stanowczo „nie”, należy udowodnić im dlaczego nie warto sięgać po środki
psychoaktywne. Należy pracować nad rozbudowaniem już w najmłodszych latach u dziecka
zainteresowań i wskazać inny, alternatywny wymiar aktywności. Placówki, takie jak szkoła
powinny współpracować z instytucjami reagującymi bezpośrednio na problem uzależnień tj. z
policją, oraz pracownikami oświaty zdrowotnej. Istotnym ważnym elementem jest edukacja
rodziców i podwyższenie ich świadomości, co niejednokrotnie stanowi większy problem niż
edukacja samej młodzieży. Młodzież należy uwrażliwić na problem, a przy tym zwiększyć
ich odporność na zagrożenia w otaczającym je środowisku. Nie ma możliwości całkowitego
wyeliminowania zagrożenia, dlatego w profilaktyce należy zwrócić szczególną uwagę na
wzmocnienia umiejętności dokonywania prawidłowego wyboru przez młodzież. Wielokrotnie
warto wskazywać i pracować nad strategiami radzenia sobie ze stresem, nad przeżywaniem
własnych emocji, radzeniem sobie z presją grupy. Form realizacji celów jest wiele, natomiast
warto zwrócić szczególną uwagę na fakt, aby były one przede wszystkim skuteczne.
Profilaktyka poza dostarczeniem podstawowych informacji powinna uczyć podejmowania
dojrzałych a przynajmniej bezpieczniejszych decyzji. Warto tu zaznaczyć, że należy pomagać
młodzieży w przezwyciężaniu trudnego okresu dojrzewania i jest to udziałem nie tylko samej
młodzieży ale i rodziców, nauczycieli, psychologów, edukatorów zdrowotnych a i niekiedy
również policji. Wyzwaniem jest fakt, iż edukacja w tym zakresie nie jest efektywna. Rodzi to
potrzebę nowych wymagań w zakresie jej realizowania. Nie wystarczy dziś wejść do szkoły i
powiedzieć o szkodliwości środków odurzających, gdyż tego rodzaju informacja prowadzi do
mylnego przekonania, iż młody człowiek został zaopatrzony w pakiet ochronny w sytuacji
zetknięcia się z narkotykami. Nic bardziej błędnego. Współczesne środki psychoaktywne
wymagają należytej wiedzy odnoszącej się do sposobu ich brania tj. jeżeli lekcja kończy się
brakiem informacji na przykład o ekstazie, która działa po 40 minutach, młody człowiek
zażywający ją narażony jest na przedawkowanie prowadzące do śmierci. Brak informacji o
przemianach metabolicznych występujących w czasie jej brania naraża biorącego na podobne
skutki. Podobne przykłady można by mnożyć, co dokumentuje ilość zgonów po zażyciu
dopalaczy. Trudności w przekazywaniu wiążą się nie tylko z treścią merytoryczną ale i formą,
językiem, oraz przywoływaniem dydaktycznych przykładów z rzeczywistości. Brak odwagi
edukacyjnej prowadzący do cenzurowania informacji lub po prostu brak umiejętności w jej
przekazywaniu pociąga za sobą tragiczne skutki, które w formie rachunku życia płaci
młodzież. Pracownicy oświaty zdrowotnej, jak i policjanci realizujący funkcje edukacyjną w
swojej pracy stają dziś przed nowym wyzwaniem tj. umiejętnym realizowaniem „programu
5
minimalizacji szkód” u osób biorących lub potencjalnie zażywających środki psychoaktywne.
Niestety współczesna szkoła nie nadąża za potrzebą owych zmian, kierując się bardziej formą
niż potrzebą bycia skutecznym edukacyjnie, co pogłębia listę ofiar wśród dzieci i młodzieży.
Prowadzenie dobrej tj. skutecznej profilaktyki jest szansą, że z pokolenia na pokolenie
chęć sięgania po substancje psychoaktywne będzie spadać, a jeżeli nawet tak się nie stanie to
dzieci i młodzież będzie przynajmniej miała szansę przeżycia.
Bibliografia
Wykorzystana i zalecana:
Cierpiałkowska L. (red.) Oblicza współczesnych uzależnień. Poznań 2006.
Cierpiałkowska L. Psychopatologia. Warszawa 2007.
Dimoff T., Carper S. Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. Warszawa 1993.
Dziewiecki M. Nowoczesna profilaktyka uzależnień. Kielce 2001.
Johnson D. W. Podaj dłoń. Warszawa 1992.
Potter-Erfron R. T. Potter-Erfron P. S. Złość alkoholizm i inne uzależnienia. Warszawa 1994.
6