Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego

Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego 2005/2006
Raport z monitoringu obietnic wyborczych z pierwszego roku funkcjonowania Sejmu V
kadencji
Jan Piotrowski
doktorant w Instytucie Lingwistyki Stosowanej
Uniwersytetu Warszawskiego
Publikacja została sfinansowana z dotacji z Funduszu ProBonus
Październik 2006
1
Spis treści
1. Cel
3
2. Metodologia
3
3. Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego: Prasa
4
3.1 Analiza wypowiedzi
5
3.2 Wnioski
7
4. Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego: Sejm
9
4.1 Analiza wypowiedzi
9
4.2 Wnioski
12
5. Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego: Działania
14
5.1 Zachowania posłów w trakcie głosowań
14
5.2 Projekty ustaw oraz inne działania
15
5.3 Wnioski
16
2
1. Cel
Niniejsza analiza ma na celu przedstawienie stanowisk zajmowanych przez polskich
polityków wobec zagadnienia promocji i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w
naszym kraju.
2. Metodologia
W opracowaniu uwzględnione zostaną wypowiedzi przedstawicieli sześciu głównych sił
politycznych (Prawo i Sprawiedliwość, Platforma Obywatelska, Sojusz Lewicy
Demokratycznej, Samoobrona, Liga Polskich Rodzin, Polskie Stronnictwo Ludowe; a
takŜe dwóch ugrupowań pozaparlamentarnych: Socjaldemokracji Polskiej oraz Partii
Demokratycznej Demokraci.pl) 1 oraz przedstawicieli jednostek samorządu
terytorialnego 2 zamieszczone w prasie opiniotwórczej (Gazeta Wyborcza oraz
Rzeczpospolita, odtąd odpowiednio GW oraz Rz)3, jak równieŜ wygłoszone w trakcie
posiedzeń sejmowych; rozmaite propozycje ustawodawcze mogące mieć wpływ na
działalność trzeciego sektora w Polsce oraz zachowanie się posłów podczas głosowań
nad kluczowymi z perspektywy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego aktami
prawnymi na dotychczasowych posiedzeniach Sejmu V kadencji (tj. od listopada 2005 do
września 2006). Rozpatrywane akty prawne to:
Ustawy, które sejm dotychczas przegłosował:
- Ustawa o spółdzielni europejskiej
Ustawy w komisjach (Komisja Finansów Publicznych, Komisja Sprawiedliwości i Praw
Człowieka):
- Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku od osób prawnych (druk nr 733)
- Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych
i niektórych innych ustaw (druk nr 732)
- Poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(druk 772)
Ustawy w uzgodnieniach międzyresortowych (projektodawca – Kancelaria Prezesa Rady
Ministrów):
1
Odtąd odpowiednio PiS, PO, SLD, SO, LPR, PSL, SDPL oraz PD. Dodatkowo uwzględniono
wypowiedzi Kancelarii Prezydenta oraz przedstawicieli rządu (oznaczone odtąd odpowiednio KP i RM).
Do przedstawicieli rządu zaliczono równieŜ wojewodów.
W części sejmowej uwzględniono wypowiedzi posłów sześciu ugrupowań mających obecnie
swych przedstawicieli w parlamencie. Wypowiedzi posłów pozostałych fakcji w Sejmie V kadencji
oznacza się jako: Inne. Dodatkowo przeanalizowano wypowiedzi przedstawicieli rządu (RM). W
opracowaniu nie brano pod uwagę wypowiedzi przedstawicieli innych organów państwa (np. Prezes NBP,
Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka itp.) występujących na forum parlamentarnym.
2
Z racji na daleko idącą niezaleŜność szczebla samorządowego od podziałów widocznych na
ogólnokrajowej scenie politycznej, samorządowców traktuje się jako jedną grupę, nieuwzględniając
przynaleŜności partyjnej. Wypowiedzi przedstawicieli władz lokalnych oznacza się: S.
3
Z braku dostępu do archiwów nie uwzględniono wypowiedzi drukowanych w „Dzienniku”, który w
przeciągu ostatniego półrocza ugruntował swoją pozycję jako ogólnopolska gazeta opiniotwórcza
rywalizująca z GW i Rz.
3
- Projekt ustawy o zmianie ustawy o fundacjach (zawieszony po konsultacjach
społecznych i międzyresortowych)
- Projekt ustawy o fundacjach (trwają konsultacje społeczne)
Zgromadzone dane pochodzą z internetowych archiwów GW i Rz (odpowiednio
www.gazeta.pl/archiwum i www.rzeczpospolita.pl/archiwum) oraz z dostępnych na
internetowych stronach Sejmu RP (www.sejm.gov.pl) sprawozdań stenograficznych oraz
wyników głosowań.
W celu odnalezienia adekwatnych artykułów archiwa prasowe zostały
przeszukane z uwagi na występowanie następujących haseł (we wszelkich odmianach
gramatycznych):
•
•
•
•
•
•
•
•
społeczeństwo obywatelskie
organizacje pozarządowe
trzeci sektor
NGO
organizacje poŜytku publicznego
wolontariat
edukacja obywatelska
wysłuchanie publiczne
Z danych stenograficznych analizą objęto wszystkie punkty porządkowe posiedzeń
sejmowych V kadencji dotyczące wymienionych wyŜej aktów prawnych. Dodatkowo
przeszukano stenogramy z uwagi na występowanie wyŜej wymienionych wyrazów i fraz.
3. Politycy a społeczeństwo obywatelskie: Prasa
Od zaprzysięŜenia parlamentarzystów Sejmu V kadencji sytuacja polityczna w Polsce
pozostaje niestabilna. Do tego stanu rzeczy przyczyniły się: niepowodzenie rozmów
koalicyjnych między dwoma największymi ugrupowaniami (PiS oraz PO), rozpad
wpierw koalicji parlamentarnej, a potem rządowej PiS-SO-LPR, a ostatnio kryzys
wywołany ujawnieniem przez stację telewizyjną TVN taśm z nagraniami rozmów
posłanki SO Renaty Beger z prominentnymi politykami PiS w sprawie ewentualnego jej
poparcia dla rządu – rozmów, w których opozycja upatruje „korupcji politycznej”.
W oczach zarówno specjalistów, jak i szerszej opinii publicznej dyskurs
polityczny (zarówno w mediach jak i na mównicy sejmowej, o czym poniŜej) uległ
zdecydowanemu zaostrzeniu, a spory częstokroć mają charakter typowo
światopoglądowy. Dziwi zatem, iŜ kwestia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego
explicite podnoszona była przez polityków raczej sporadycznie, mimo iŜ konsekwentnie
coraz częściej pojawia się w pracach publicystów lub w wypowiedziach przedstawicieli
rozwijającego się sektora pozarządowego. Medialna nośność tego zagadnienia okazuje
się nikła w obliczu głównych wydarzeń, które wstrząsnęły Polską w przeciągu ostatniego
roku.
4
3.1 Analiza wypowiedzi
Z formalnego punktu widzenia wypowiedzi polityków w prasie podzielić moŜna na trzy
klasy. Po pierwsze pojawiały się w artykułach relacjonujących wydarzenia z kraju (np.
dyskusje nad ustawami bądź projektami ustaw, przebieg rozmaitych kongresów i spotkań,
przygotowania do wyborów samorządowych). Po drugie występowały w wywiadach
przeprowadzonych przez dziennikarzy. Wreszcie ukazywały się na łamach gazet artykuły
autorstwa samych polityków. Te dwie ostatnie kategorie wypowiedzi drukowane były
zazwyczaj w dziale opinii lub w dodatkach weekendowych (Gazeta Świąteczna, Plus
Minus) i politycy traktowali w nich o rozmaitych zagadnieniach, niekiedy poruszając
równieŜ kwestię społeczeństwa obywatelskiego.
Od strony treściowej, wypowiedzi podzielić moŜna na trzy główne kategorie oraz
jedną pomniejszą.4
(i)
Stwierdzenia opisowe zdające sprawę ze stanu polskiego społeczeństwa,
bodźców i zagroŜeń dla jego rozwoju, oraz z tego, czym w istocie jest
społeczeństwo obywatelskie, a takŜe jakie są przejawy jego aktywności
Polskiemu społeczeństwu obywatelskiemu wystawiono pojedynczą diagnozę, uznając je
za wciąŜ „słabe” (PD).
Za warunki konieczne, które muszą być spełnione, by powstało lub bodźce dla
jego rozwoju, uznawano: silne państwo lub naprawę państwa (2 PIS), zbieŜne działanie
szkół, samorządu terytorialnego, organizacji pozarządowych, mediów (PD), systemowe
przeciwdziałanie nierównościom i zapewnienie jak najszerszego dostępu do usług
publicznych (SDPL), wypracowanie metod kształcenia liderów inicjatyw obywatelskich
(PO) oraz nową umowę społeczną (RM).
Wśród zagroŜeń cytowano natomiast: centralizację władzy (3 PO, SLD), pakt
stabilizacyjny (SLD) i obecny rząd (SDPL, SLD), tzw. „ustawę samorządową” (PO).
Społeczeństwo obywatelskie wraz z jego instytucjami określano jako: warunek
konieczny istnienia nowoczesnego/sprawiedliwego/demokratycznego państwa (SLD,
SDPL, RM), istotny obszar Ŝycia publicznego (SDPL, PD), szansę dla szybkiego rozwoju
Polski (KP), istotny czynnik w obaleniu reŜimu komunistycznego (PIS); a takŜe jako:
skuteczną przeciwwagę dla rządzących (SDPL), sposób na powstrzymanie „PiSowskiego hegemonicznego projektu” (SDPL); oraz z drugiej strony: próbę osłabienia
państwa (PIS), niepotrzebną przeciwwagę dla „endeckości” (PIS), próbę propagowania
interesów politycznych grup dysydenckich (PIS), obstrukcję (PIS). Za alternatywę dla
społeczeństwa obywatelskiego przedstawiono dobrą władzę i naród (PIS).
Za przejaw aktywności społeczeństwa obywatelskiego uznawano: partie
polityczne (RM, PIS), domaganie się społeczeństw, by uwzględnić ich głos przy
4
W nawiasach podaje się ilość wypowiedzi oraz przynaleŜność partyjną bądź nazwiska ich autorów.
NaleŜy zwrócić uwagę, iŜ niekiedy politycy mogli wypowiadać opinie niezgodne z oficjalnym
stanowiskiem ich ugrupowania. Jedna dłuŜsza wypowiedź moŜe pasować do więcej niŜ jednej z poniŜszych
kategorii treściowych. Kilka wypowiedzi róŜnych polityków moŜe pochodzić z jednego artykułu.
Wypowiedzi, które w identycznym kształcie pojawiały się więcej niŜ raz, bądź w kilku artykułach w jednej
z gazet, bądź w obu analizowanych źródłach (np. wypowiedzi pochodzące z konferencji prasowych lub
oficjalnych deklaracji) liczone są pojedynczo.
5
podejmowaniu najwaŜniejszych dla Europy decyzji (RM), instytucję ławników (SLD).
Zdarzyło się równieŜ, Ŝe nie zaliczono do nich fundacji (RM).
(ii)
Deklaracje współpracy z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego w
rozmaitych dziedzinach Ŝycia publicznego
Najczęściej bodaj deklarowano chęć współpracy z organizacjami pozarządowymi lub
chęć zaangaŜowania ich w róŜnego rodzaju działalność publiczną (4 S, SLD, RM, PO), a
takŜe polityczną - ugrupowania opozycyjne wyraŜały bowiem równieŜ chęć aktywizacji
społeczeństwa obywatelskiego przeciwko rządowi (SLD, 3 PO).
Poza ogólnymi deklaracjami wymieniano następujące pola: pomoc dla ubogich (4
RM, 2 S) lub niepełnosprawnych (2 S, RM), funkcjonowanie Centralnego Biura
Antykorupcyjnego 5 i walkę z korupcją (2 SDPL, SLD, PO), wybory samorządowe
(SDPL, SLD, PO), edukację patriotyczną lub ochronę zabytków (4 RM), ruch na rzecz
jednomandatowych okręgów wyborczych (3 PO), ratownictwo medyczne (RM),
promowanie wolontariatu wśród młodzieŜy (RM), promocję regionów (S), ochronę
przyrody (S, RM), upamiętnienie Polaków w Niemczech (LPR), wspieranie ofiar
przestępstw (RM), walkę z bezrobociem (PIS), wskrzeszenie eurokonstytucji (PO),
edukację medialną (RM), projekt ustawy o fundacjach (RM), prace wychowawcze w
armii (RM).
Rządowi zarzucano niechęć do współpracy z instytucjami społeczeństwa
obywatelskiego (2 PO, PD), a konkretniej, w takich dziedzinach, jak: walka z korupcją
(PO), ruch na rzecz jednomandatowych okręgów wyborczych (PO), powoływanie
Narodowego Instytutu Wychowania (PO), ordynacja samorządowa (PO, SLD)
Deklarowano równieŜ ogólniej wsparcie dla rozwoju społeczeństwa
obywatelskiego i jego instytucji w Polsce (4 PO, RM, PIS, SDPL), a takŜe u naszych
wschodnich sąsiadów (2 RM).
(iii)
Konkretne propozycje wspierania organizacji pozarządowych w działalności
publicznej
W ramach wspierania organizacji pozarządowych zaangaŜowanych w działalność
publiczną pojawiły się równieŜ bardziej namacalne propozycje. Wśród nich wymienić
moŜna: rozmaite dotacje (4 RM, 2 S), organizowanie konkursów i/lub fundowanie
nagród (5 S), utrzymanie ulgi za darowizny (PIS, SLD, RM), pomoc w udostępnianiu
lokali (S, RM), umoŜliwienie płatnikom podatku liniowego przekazywanie 1% na
organizacje poŜytku publicznego (2 RM), uproszczenie procedury przekazywania 1% na
te organizacje (RM), pomoc prawną (S), nie zaostrzanie kontroli nad fundacjami (PIS),
dofinansowanie programów stypendialnych (RM), nowelizację ustawy o lobbingu, a
takŜe ukrócenie biurokracji (RM).
5
Odtąd CBA.
6
(iv)
Odmowa współpracy
Jak się okazuje, niejednokrotnie politycy odmawiali współpracy z organizacjami
pozarządowymi, w takich sprawach jak ulgi za darowizny (2 RM), ochrona środowiska
(RM), organizacja wysłuchania publicznego (2 PIS), CBA (PIS); lub sugerowali
zwiększenie nad nimi kontroli (3 RM).
3.2 Wnioski
Ogólne zaleŜności ilościowe między rodzajem wypowiedzi a ich proweniencją
przedstawione zostały w poniŜszej tabeli (cyfry rzymskie odnoszą się do kategorii
treściowych wypowiedzi przedstawionych powyŜej).
(i)
9
5
13
5
1
33
PIS
PO
SLD6
SO
LPR
PSL
RM
S
KP
Suma
(ii)
2
20
10
1
20
10
63
(iii)
2
1
11
9
23
(iv)
3
6
9
Suma
16
25
24
1
42
19
1
128
Dla porównania, poniŜsza tabela przedstawia liczbę artykułów prasowych (we
wszystkich działach), w których pojawiają się terminy wyszukiwane we wszelkich
odmianach gramatycznych (patrz 2.).
Społeczeństwo
obywatelskie
Organizacje
pozarządowe
NGO
Trzeci sektor7
Organizacje
poŜytku
publicznego
Wolontariat
Edukacja obywatelska
Wysłuchanie publiczne
Łącznie8
GW
Rz
Suma
237
165
402
800
430
1230
63
5
12
8
75
13
273
148
421
211
7
12
1380
96
15
22
896
307
22
34
6
Pod szyldem SLD uwzględniono w tabeli wypowiedzi przedstawicieli ugrupowań pozaparlamentarnych
(Socjaldemokracja Polska, Partia Demokratyczna Demokraci.pl), które wspólnie z SLD wystartują w
wyborach samorządowych.
7
Uwzględniono wyłącznie te artykuły, w których termin odnosił się do instytucji pozarządowych, a nie do
trzeciego sektora gospodarki (tj. sektora usług).
7
PowyŜsze zestawienie ponownie potwierdza znikome zainteresowanie większości
polityków kwestią społeczeństwa obywatelskiego, przynajmniej względem publicystów i
komentatorów. Ci ostatni natomiast zdają się zwracać uwagę na tę problematykę
podobnie jak w latach ubiegłych.
W okresie od 1 listopada 2004 do 15 września 2005 w GW przynajmniej jedno z
powyŜszych haseł wystąpiło w 1411 artykułach. Rok wcześniej liczba artykułów
wyniosła 1396. Z tych prowizorycznych danych moŜna wysnuć roboczy wniosek, iŜ
zainteresowanie tematyką społeczeństwa obywatelskiego ustabilizowało się na
przeciętnym poziomie. Dla porównania, w badanym okresie słowo „bezrobocie” lub
„bezrobotni” (w róŜnych odmianach fleksyjnych) wystąpiło niemal 3000 razy.
Warto zauwaŜyć, iŜ wśród polityków zdecydowanie najwięcej uwagi poświęcają
społeczeństwu obywatelskiemu przedstawiciele rządu. W swych wypowiedziach
koncentrowali się oni na sprawach doraźnych, czyli kategoriach (ii) i (iii), co nie dziwi
zwaŜywszy na wykonawczy charakter tej władzy, który niejako predestynuje ją do
przedkładania konkretnych propozycji. Nie jest teŜ zaskoczeniem, iŜ samorządowcy
wypowiadali się wyłącznie w kwestiach szczegółowych, do ich głównych zadań naleŜy
bowiem rozwiązywanie określonych lokalnych problemów, w czym pomagają im
właśnie organizacje pozarządowe.
Biorąc pod uwagę profil partii takich jak SO, czy LPR moŜna było się spodziewać
niewielkiego zaangaŜowania ich przedstawicieli w analizowaną tematykę, choć całkowita
cisza SO jest zastanawiająca. Podobnie w przypadku PSL, czyli partii nominalnie
chłopskiej, choć naleŜy zdać sobie sprawę, iŜ organizacje pozarządowe, czy inne
instytucje społeczeństwa obywatelskiego, działają zwłaszcza w miastach, a więc
stanowią zapewne w środowisku wiejskim temat nieco mniej waŜki.
O wiele bardziej zagadkowe jest prawie całkowite milczenie Kancelarii
Prezydenta. W porównaniu ze swym poprzednikiem (a takŜe wbrew przedwyborczym
zapowiedziom), prezydentura Lecha Kaczyńskiego nie odznacza się szczególną
aktywnością, czego częściowe potwierdzenie stanowią wyniki niniejszej analizy. Od KP
nie naleŜy oczywiście liczyć na propozycje konkretnych rozwiązań, bowiem nie taka jest
rola Prezydenta w ustroju Rzeczpospolitej. Natomiast niewątpliwie zaskakuje wynik w
kategorii (i), gdzie moŜna było oczekiwać od głowy państwa bardziej wyczerpującego
stanowiska.
Negatywnie do społeczeństwa obywatelskiego oraz jego instytucji
ustosunkowywali się wyłącznie przedstawiciele rządu oraz jego zaplecza
parlamentarnego. W wielu przypadkach zarówno ministrowie, jak i posłowie PIS
wypowiadali się teŜ o społeczeństwie obywatelskim dosyć pochlebnie, co wskazuje na
nie do końca spójne stanowisko w tej materii. Ciekawi teŜ, Ŝe PIS jako jedyne
ugrupowanie najwięcej uwagi poświęciło zagadnieniom światopoglądowym, gdzie jego
postawa równieŜ często odbiegała od opinii innych opcji politycznych, a takŜe
większości środowisk opiniotwórczych. Choć za sprawą nikłego bądź co bądź materiału
dowodowego trudno mówić tu o potwierdzeniu tezy o „antyinteligenckości” PIS, to w
kaŜdym razie zebrane dane tezie tej jednoznacznie nie przeczą.
8
W przypadku GW wynik nie jest sumą liczb dla poszczególnych terminów, lecz liczbą wyszukanych
artykułów, gdzie wystąpił przynajmniej jeden z powyŜszych terminów. Niestety wyszukiwarka archiwum
Rz nie dostarcza takiej moŜliwości, zatem rzeczywisty wynik dla Rz jest odpowiednio mniejszy. Tym
samym łączne sumy wierszy i kolumn nie będą się w tabeli zgadzały.
8
Kolejną ciekawostką jest zbliŜony wynik PO oraz SLD oraz zróŜnicowanie
nacisku kładzionego na poszczególne kategorie zagadnień. MoŜliwe wyjaśnienie stanowi
fakt, Ŝe PO, jako partia nominalnie „obywatelska”, jest programowo skłonna angaŜować
instytucje społeczeństwa obywatelskiego w rozmaite sfery Ŝycia publicznego,
minimalizując tym samym interwencjonizm państwowy, co do którego jako ugrupowanie
liberalne podchodzi z duŜą rezerwą. Tłumaczy to wysoki wynik w kategorii (ii). SLD
natomiast, jako partia centrolewicowa, darzy państwo nieco większym zaufaniem, co
mogło przyczynić się do niŜszego wyniku w tejŜe kategorii. To, Ŝe wynik ten nie był
niŜszy, moŜna starać się wyjaśnić charakterem współczesnej europejskiej centrolewicy,
która coraz częściej wykazuje chęć powierzania instytucjom pozapaństwowym zadań
dotychczas uznawanych za domenę państwa (czego prototypowym przykładem są
Laburzyści Blaira). Tymczasem wyjątkowa aktywność SLD w kategorii (i) mogła być
spowodowana zasadniczym sporem światopoglądowym przeciwstawiającym ekipę
rządzącą lewicy właśnie, w którym to sporze SLD (a takŜe SDPL oraz PD) bierze czynny
udział, stając w obronie szeroko rozumianych swobód obywatelskich, zagroŜonych, w
mniemaniu SLD, przez obecny rząd. Jest to stanowisko całkowicie zbieŜne z podstawami
programowymi partii socjaldemokratycznych, które zwykły kłaść duŜy nacisk na
pluralizm.
4
Politycy a społeczeństwo obywatelskie: Sejm
W sejmie, podobnie jak w prasie, wypowiedzi odnoszące się do społeczeństwa
obywatelskiego ginęły raczej w gąszczu dyskusji nad kwestiami bardziej doraźnymi.
JednakŜe występowały one z niewątpliwie większą częstotliwością przy okazji
debatowania pięciu ustaw wymienionych w części 2.
4.1 Analiza wypowiedzi
Z perspektywy formalnej ponownie wyróŜnić moŜna trzy kategorie wypowiedzi: po
pierwsze oświadczenia posłów, przedstawiane zazwyczaj na początku obrad i niebędące
częścią Ŝadnego punktu porządku dziennego; 9 po drugie wypowiedzi opisujące
stanowisko określonych ugrupowań (lub rządu) wobec danych punktów porządku
dziennego; po trzecie pytania do przedstawicieli rządu lub posłów sprawozdawców. 10
JednakŜe z racji na formę podawania, tj. z mównicy sejmowej, róŜnice między trzema
kategoriami nie były znaczące. Jedyne zasadnicze rozbieŜności wynikały tu raczej z
odmiennej stylistyki i kultury wypowiedzi poszczególnych mówców.
Natomiast treść wypowiedzi moŜna podzielić na kategorie analogiczne z tymi,
które wyróŜniono w wypowiedziach prasowych.
9
Z racji ograniczeń proceduralnych w pracach sejmu przemówienia pierwszej kategorii nie naleŜą do
licznych. Gros wypowiedzi zalicza się do dwóch pozostałych klas.
10
Warto zauwaŜyć, Ŝe częstokroć wypowiedzi naleŜące do trzeciej kategorii okazywały się w istocie
pytaniami retorycznymi, bądź w inny sposób wykorzystywane były w celu przemycenia tez mówcy. Jako
Ŝe posłowie sprawozdawcy występują w imieniu komisji, do której naleŜą członkowie wszystkich klubów i
kół parlamentarnych, ich wypowiedzi trudno przypisać konkretnym ugrupowaniom – tym samym zostały
one w analizie pominięte.
9
(i)
Stwierdzenia opisowe zdające sprawę ze stanu polskiego społeczeństwa,
bodźców i zagroŜeń dla jego rozwoju, oraz z tego, czym w istocie jest
społeczeństwo obywatelskie, a takŜe jakie są przejawy jego aktywności
Społeczeństwo obywatelskie definiowano jako: społeczeństwo, w którym jest duŜo
organizacji pozarządowych (RM, PIS); umiejętność korzystania z wolności (RM); coś
więcej niŜ kapitał ludzki (SLD); siłę demokratycznego państwa (PIS); wartość (SLD);
oraz rodzaj samostanowienia (SLD). Argumentowano, iŜ w warunkach demokracji jego
istnienie daje się pogodzić z silnym państwem (PIS, RM).
Politycy oceniali, iŜ tak rozumiane społeczeństwo obywatelskie jest w Polsce
słabe (RM, SO, PO), zwracając uwagę na niski poziom aktywności obywatelskiej11 w
porównaniu z państwami o bogatej tradycji demokratycznej (2 PIS, PO, SO, SLD), choć
wskazali równocześnie na wzrost zainteresowania społeczeństwem obywatelskich w
Europie Środkowo-Wschodniej (SO).
Za środki prowadzące do konsolidacji społeczeństwa obywatelskiego uznano
przede wszystkim: organizacje pozarządowe/aktywność obywatelską (5 PO, 2 PIS, 2
SLD, 2 PSL, SO, LPR), moŜliwość przeznaczenia 1% podatku na organizacje poŜytku
publicznego (3 PO, 2 PIS, PSL), zaufanie administracji publicznej do
organizacji/traktowanie ich jak partnera (2 PIS, 2 SLD, PO) oraz
samorząd/decentralizację (2 PO, 2 PSL, SLD, RM). Rzadziej wymieniano: program
„Leader” (3 RM), ustawę o organizacjach poŜytku publicznego (PIS, SLD), naprawę
państwa (2 RM), Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (2 PO). W pojedynczych
przypadkach zwracano uwagę na (potencjalny lub zaobserwowany) pozytywny wpływ
instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich (PIS), prawidłowej hierarchizację problemów
społecznych (LPR), pluralizmu w mediach (SO), struktur demokratycznych (KP),
Fundację Wspierania Współpracy na rzecz Demokracji i Społeczeństwa Obywatelskiego
w Europie Środkowo-Wschodniej12 (SO), ordynacji większościową (PO), spółdzielczości
(PSL), jawność pracy administracji publicznej (PO), angaŜowania organizacji w projekty
rozwojowe (PIS), współpracy organizacji z silną władzą (PIS), zaangaŜowanie radiofonii
i telewizji (PIS), a takŜe instytucji wysłuchania publicznego (PIS).
Wśród zagroŜeń/czynników niesprzyjających wymieniano: centralizację władzy13
(5 SLD, 3 PO), brak środków dla organizacji pozarządowych (PIS, PO, SLD),
biurokrację (2 PIS, PO), brak współpracy z organizacjami pozarządowymi (SLD), a takŜe,
bardziej konkretnie, anonimowość/powolność uproszczonej procedury przekazywania
1% (2 SO).
Parokrotnie relacjonowano stanowisko organizacji pozarządowych wobec
rozmaitych rozwiązań lub ich działalność w róŜnych sferach. I tak zwracano uwagę na
sprzeciw trzeciego sektora wobec ustawy o Funduszu im. Komisji Edukacji Narodowej
(LPR) oraz wobec CBA (PO). Podkreślano większą skuteczność organizacji w
11
Czego dowodem miałyby być stosunkowo niewielka liczba organizacji pozarządowych lub niski poziom
rekrutacji wolontariuszy.
12
Odtąd FWWDSO.
13
M.in. wynikającą z projektu ordynacji samorządowej oraz centralnej kontroli władz nad organizacjami
pozarządowymi.
10
prowadzeniu działalności publicznej14 (8 PO, 4 SLD, 2 PIS, PSL); działalność organizacji
pozarządowych na wschodzie (SO, PO, PIS); ich osiągnięcia w walce z narkomanią (LPR,
PSL) oraz prowadzeniu szkół (2 PIS) i dostarczaniu pomocy społecznej (SLD, RM).
Rzadziej chwalono organizacje za zaangaŜowanie w propagowanie toŜsamości
narodowej (PIS), dostarczanie doświadczenia zawodowego, opiekę nad zabytkami (PO)
oraz promocję aktywności obywatelskiej (PO).
Organizacje pozarządowe/wolontariat uznano za źródło rozwiązań rozlicznych
problemów (LPR), za „bardzo waŜne” (SO), za nieodłączną część wolnego
demokratycznego państwa (PO), „nieocenione” w poprawie Ŝycia Polaków (LPR),
najskuteczniejszą i najtańszą metodę wychowawczą (PO). Zgłoszono potrzebę
doprecyzowania definicji terminu organizacja pozarządowa (SLD), a wysłuchanie
publiczne określono jako zaangaŜowanie społeczeństwa obywatelskiego w proces
tworzenia prawa (PIS).
(ii)
Deklaracje współpracy z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego w
rozmaitych dziedzinach Ŝycia publicznego
Deklarowano chęć współpracy z instytucjami społeczeństwa obywatelskiego (PIS, LPR,
RM) w rozlicznych dziedzinach, wśród których wymieniano: walkę z uzaleŜnieniami (2
SLD, 2 RM, PIS, LPR, PO), pomoc społeczną/dla niepełnosprawnych (3 PIS, RM, SLD,
LPR, PO), problem zatrudnienia15 (4 PIS, 3 PO, 2 RM, 2 SLD), opracowanie Narodowej
Strategii Spójności (2 RM, PO, 2 SLD, SO), promocję demokracji za wschodnimi
granicami Polski16 (4 PIS, KP, SO), ochronę zabytków (2 RM, PO, SO), słuŜbę zdrowia17
(2 SLD, PO, RM), promocję sportu (2 SLD, PO), walkę z korupcją (2 RM, PO), pomoc
dla uczniów 18 (3 RM), rozwiązania prorodzinne (3 LPR), patrole obywatelskie (LPR,
PIS), spółdzielnie socjalne (2 PIS), edukację obywatelską (RM, PIS), Narodowy Instytut
Wychowania19 (2 PIS), wychowanie młodzieŜy (PO), dbanie o jakość polskiej Ŝywności
(PO), promocję przedsiębiorczości (PIS), upamiętnienie dziedzictwa „Solidarności”
(RM), prowadzenie szkół (PIS), dialog polsko-niemiecki (SO), lokalne prywatyzacje
(RM), prace nad eurokonstytucją (PO) oraz informowanie o Unii Europejskiej (PIS).
Zarzucano teŜ rządowi/prezydentowi i/lub ich zapleczu parlamentarnemu niechęć do
społeczeństwa obywatelskiego (3 SLD) oraz brak zainteresowania (PO) lub współpracy z
jego instytucjami (SLD, PO), między innymi w kwestiach: podziału stanowisk w radzie
FWWDSO (SO, PO), działań Państwowej Inspekcji Pracy (SLD), zarządzania
kryzysowego (PSL), regulacji rynku pracy (PO), wysłuchania publicznego w sprawie
ordynacji samorządowej (SLD), powołania NIW (SLD) oraz pomocy Polakom
pracującym zagranicą (PO).
14
M.in. w dziedzinie wychowania, pomocy potrzebującym i niepełnosprawnym.
M.in. reintegracja zawodowa, migracja zarobkowa, a takŜe tworzenie miejsc pracy i aktywizacja
zawodowa w organizacjach pozarządowych.
16
W tym poprzez FWWDSO.
17
M.in. ratownictwo medyczne, informowanie o ptasiej grypie, świadczenia zdrowotne.
18
M.in. pomoc materialną i stypendialną, a takŜe likwidację Funduszu im. Komisji Edukacji Narodowej.
19
Odtąd NIW.
15
11
(iii)
Konkretne propozycje wspierania organizacji pozarządowych w działalności
publicznej
Deklarowano teŜ wsparcie dla rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego (2 LPR,
2 SO, 2 PIS, 2 PO, 3 SLD, RM), równieŜ u naszych wschodnich sąsiadów (3 RM, SO,
PO). Jako narzędzia wsparcia wymieniano między innymi: uproszczenie przekazywania
1% podatku na rzecz organizacji poŜytku publicznego (2 RM, 2 SLD, 2 PO, PSL, LPR,
PIS), zniesienie podatku VAT od darowizn (2 SLD, PO), pokrycie VAT ze środków
unijnych (RM), zachowanie ulgi za darowizny (2 PIS), rozszerzenie 1% na emerytów
(PIS, PSL), płatników podatku liniowego (LPR) i płatników CIT (PSL); a takŜe
powołanie FWWDSO (2 KP, SLD), ułatwienie organizacjom absorpcję środków poprzez
Fundusz Poręczeń Unijnych (2 PIS, SLD), budowę centrów aktywności obywatelskiej
(SLD, RM), walkę z biurokracją (LPR, PIS), pomoc prawno-księgową (2 SLD),
przeprowadzenie kampanii informacyjnej dla organizacji (PO), umoŜliwienie publikacji
sprawozdań z działalności organizacji w Internecie (SLD), nowelizację ustawy o
działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie (PIS), zamówieniach publicznych
(SLD, PIS) oraz o Narodowym Planie Rozwoju (PIS); jak równieŜ wzmocnienie dialogu
z organizacjami, np. poprzez powołanie wojewódzkich Rad Działalności PoŜytku
Publicznego (RM).
(iv)
Odmowa współpracy
Nie obyło się równieŜ bez głosów sprzeciwu wobec instytucji społeczeństwa
obywatelskiego. Na przykład wysłuchanie publiczne określono mianem „obstrukcji” 20
(PIS). Uznano, Ŝe budowa społeczeństwa obywatelskiego nie jest zadaniem rządu (RM),
jest mniej waŜna niŜ zakup szczepionki na ptasią grypę (SO); Ŝe nie ma potrzeby
angaŜowania się w budowę społeczeństwa obywatelskiego na Białorusi (Inne) lub
wspierania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego z budŜetu państwa (Inne, RM), co
uznano za inicjatywę „niezrozumiałą” i „dziwną” (Inne). Wskazywano takŜe na potrzebę
kontroli i regulacji organizacji pozarządowych (2 RM, PIS).
4.2 Wnioski
W tabeli poniŜej przedstawiono ogólne zaleŜności ilościowe między kategorią
wypowiedzi a przynaleŜnością partyjną ich autorów (cyfry rzymskie odnoszą się do
kategorii treściowych wypowiedzi przedstawionych powyŜej).
20
Choć warto w tym miejscu zauwaŜyć, Ŝe nie dotyczyło to instytucji wysłuchania publicznego jako takiej,
lecz jej wykorzystanie w konkretnym przypadku, mianowicie przy opracowywaniu ordynacji
samorządowej.
12
PIS
PO
SLD
SO
PSL
LPR
Inne21
RM
KP
Suma
(i)
27
36
23
10
8
6
11
1
122
(ii)
22
18
18
5
1
7
19
1
91
(iii)
12
7
14
3
3
5
9
2
45
(iv)
2
1
3
4
10
Suma
63
61
45
19
12
18
3
43
4
268
Biorąc pod uwagę, Ŝe w archiwach Sejmu V kadencji znalazło się dotychczas łącznie
13067 stenogramów pojedynczych wypowiedzi, liczba ok. 270 nie poraŜa. Stanowi to ok.
2% wszystkich wypowiedzi. Dla porównania słowa „bezrobocie” lub „bezrobotni” (we
wszelkich odmianach fleksyjnych) pojawia się w 679 wypowiedziach, czyli ponad
dwukrotnie częściej.
Największym zaskoczeniem jest tu bodaj wysoki wynik PIS, które to
ugrupowanie równie często jak PO pozytywnie odnosi się do społeczeństwa
obywatelskiego. Szczególnie intrygująca wydaje się największa aktywność PIS w
kategorii (ii), gdzie ta nominalnie etatystyczna partia wyraŜa gotowość scedowania
pewnych obowiązków państwa na organizacje pozarządowe. Interesujący jest teŜ nacisk
PIS na rozszerzenie przywilejów finansowych dla organizacji poŜytku publicznego.
MoŜe to dziwić zwaŜając na niewątpliwe skłonności tej partii do fiskalizmu. 22 Warto
jednak zwrócić uwagę, Ŝe w przeciwieństwie do PO, która konsekwentnie pochwala
instytucje obywatelskie, PIS potrafił równieŜ wykazać wobec nich pewną rezerwę.23
Przywołując argumentację z punktu 3.2 wygląda na to, Ŝe to właśnie PO jest na
arenie parlamentarnej najzagorzalszym obrońcą samej idei społeczeństwa
obywatelskiego. Wniosek taki sformułować moŜna w oparciu o jej aktywność w kategorii
(i), której wypowiedzi cechują się tym, iŜ społeczeństwo obywatelskie traktują jest jako
wartość samą w sobie i cel działań, w przeciwieństwie do kategorii (ii), gdzie jego
instytucje postrzegane są jako środki do osiągnięcia innych dóbr i celów. Dziwi jednak
mała aktywność w kategorii (iii), zwłaszcza zwaŜywszy na fakt, iŜ PO chce być
postrzegana jako ugrupowanie merytoryczne.
Podobnie jak przed rokiem, dyskurs zarówno PO, jak i SLD obfituje w
uzasadnianie stanowisk przez odniesienie do skuteczności instytucji społeczeństwa
obywatelskiego. Taki polityczny utylitaryzm cechuje zwykle retorykę partii liberalnych.
Wraz z częstym nawoływaniem do zaangaŜowania instytucji społeczeństwa
obywatelskiego w róŜnego rodzaju działalność publiczną, czyli wypowiedziami z
21
Autorem wszystkich wypowiedzi w tej grupie jest poseł Zygmunt Wrzodak.
Choć to PO najgłośniej wypowiadało się w tej materii konkretnie na temat zachowania przywilejów
podatkowych.
23
Jeśli wziąć pod uwagę fakt, iŜ RM wywodzi się z PIS, ugrupowanie to odpowiedzialne jest za 60%
wypowiedzi sceptycznych. Warto wszak zauwaŜyć, Ŝe najdalej idący sceptycyzm zdecydowanie wykazuje
poseł Zygmunt Wrzodak.
22
13
kategorii (ii), oraz do obrony zasady subsydiarności, ponownie skłania to do przyjęcia
wniosku o przynaleŜność SLD do nowoczesnej europejskiej centrolewicy.24
Pojawia się stosunkowo silne zainteresowanie tematyką partii, które w prasie
zachowywały powściągliwość. Zarówno SO, jak i PSL oraz LPR wypowiadały się na
forum Sejmu względnie często.
Ponownie intryguje natomiast cisza ze strony Pałacu Prezydenckiego, choć w
przypadku wypowiedzi z mównicy sejmowej jest ona z przyczyn ustrojowych nieco
bardziej zrozumiała.
W ostatecznym rozrachunku raz jeszcze pozostaje jedynie zastanowić się nad
faktem, dlaczego zainteresowanie tematyką społeczeństwa obywatelskiego okazuje się w
ostatecznym rozrachunku dosyć wątłe, choć, w pracach Sejmu posłowie poruszają to
zagadnienie coraz częściej.25
5
Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego: Działania
Niniejsza analiza ma na celu skonfrontowanie wypowiedzi posłów dotyczących
społeczeństwa obywatelskiego, które opublikowano w prasie bądź wygłoszono z trybuny
sejmowej, z ich konkretnymi działaniami w tym zakresie. Za działania takie uznano
proponowane projekty aktów prawnych oraz zachowanie partii26 podczas głosowań nad
najistotniejszymi z perspektywy rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego
ustawami (patrz 2).
5.1 Zachowania posłów w trakcie głosowań
Z racji na charakter procesu legislacyjnego (osobne głosowanie nad wszystkimi
poprawkami senatu) za miarodajne uznano głosowanie nad przyjęciem w całości projektu
danej ustawy po trzecim czytaniu.
Analizowana ustawa, tj. ustawa o spółdzielni europejskiej, została przyjęta
jednogłośnie. Z opisu dostępnego na stronach Rady Ministrów wynika, iŜ „istota projektu
polega na utworzeniu nowej formy organizacyjnej pozwalającej na prowadzenie
transgranicznej działalności gospodarczej i społecznej w obrębie Wspólnot
Europejskich.”27 Eksperci Instytutu Spraw Publicznych zwracają uwagę, Ŝe uregulowania
prawne dotyczące spółdzielni europejskiej umoŜliwiają zarówno stowarzyszeniom, jak i
fundacjom, jako osobom prawnym, bycie członkami-załoŜycielami takiej spółdzielni,
mogących w ramach jej funkcjonowania dąŜyć do osiągania wzajemnych korzyści w
ramach prowadzenia transgranicznej działalności społecznej. „Spółdzielnia europejska
jest więc kolejną formą, w której mogą realizować się organizacje pozarządowe, tym
razem w skali Wspólnoty Europejskiej.”
24
Bądź ewentualnie wniosku o jego zamiłowaniu do modnych frazesów.
Por. zeszłoroczne opracowanie „Politycy wobec społeczeństwa obywatelskiego”.
26
W niektórych tabelach nie uwzględniono SdPl z racji tego, Ŝe ugrupowanie powstało dopiero po
przeprowadzeniu danego głosowania.
27
Dane dotyczące projektów ustaw oraz ich wpływu na trzeci sektor zaczerpnięto z programu Kompas,
prowadzonego przez Instytut Spraw Publicznych, dostępnych na stronie
www.isp.org.pl/kompas/artykuly.htm
25
14
RównieŜ jednogłośnie przyjęto w Komisji Finansów Publicznych poprawkę do
ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych, dotyczącą art. 18 ust. 1 pkt 1, mającą
na celu zachowanie dotychczasowe moŜliwości ulg podatkowych w zakresie darowizn na
rzecz polskich organizacji pozarządowych. Wprowadza ona zgodnie z wytycznymi Unii
Europejskiej moŜliwość przekazywania takich darowizn za granicę, a takŜe ogranicza
moŜliwość darowania pieniędzy za granicę do takich przypadków, które są określone w
nowym przepisie, co czyni zadość postulatom zgodności z prawem europejskim i
pozostawienia darowizn organizacjom polskim.28
ZwaŜywszy, iŜ obydwa powyŜsze akty prawne sprzyjają działalności organizacji
pozarządowych, posłowie zadośćuczynili swym obietnicom i deklaracjom wsparcia dla
trzeciego sektora.
5.2 Projekty ustaw oraz inne działania
Wśród pozostałych działań o istotnym znaczeniu dla trzeciego sektora moŜna wyróŜnić
przedkładanie projektów ustaw lub prace nad takimi projektami, a takŜe doraźne
przedsięwzięcia mające na celu zacieśnienie współpracy z organizacjami pozarządowymi
oraz ułatwienie im funkcjonowania.
Do tej drugiej kategorii naleŜy ostateczne powołanie Parlamentarnego Zespołu do
Spraw Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi. Problemy z ustanowieniem tego
ciała wynikały ze sporu co do obsady stanowiska przewodniczącego, który ostatecznie
rozwiązano powołując nań Marszałka Senatu Bogdana Borusewicza. Zatem posłowie
ponownie wykazali dobrą wolę odnośnie współpracy z przedstawicielami trzeciego
sektora, choć odbyło się to z pewnym opóźnieniem.
Kolejnym tej dobrej woli przejawem jest przyjęta przez Ministerstwo Pracy i
Polityki Społecznej interpretacja przepisów ustawy o działalności poŜytku publicznego,
zgodnie z którą organizacje poŜytku publicznego zostaną zwolnione z obowiązku
odpłatnego publikowania sprawozdań w Monitorze Polskim B. Organizacje
nieprowadzące działalności gospodarczej będą mogły od grudnia 2006 publikować
sprawozdania na stronie internetowej Ministerstwa.
Pierwsza kategoria natomiast jest nieco bardziej liczna. MoŜna tu wyróŜnić
między innymi postępujące prace nad nowelizacją ustawy o działalności poŜytku
publicznego i o wolontariacie, czyli tzw. „ustawy ustrojowej” dla trzeciego sektora, które
organizacje pozarządowe wstępnie popierają.
Następny punkt to rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy o podatku
dochodowym od osób fizycznych oraz o zmianie niektórych innych ustawy (druk nr 732
Sejmu RP V kadencji). Zmiany dotyczą tu rozszerzenia zakresu i zmiany sposobu
przekazywania 1% na wzór węgierski, co zostało entuzjastycznie przyjęte przez
organizacje pozarządowe i samych podatników. MoŜliwość przekazywania 1% otrzymają
teŜ płatnicy podatku liniowego.
Wpływ na działalność organizacji pozarządowych moŜe teŜ mieć poselski projekt
ustawy o zmianie ustawy o opłatach sądowych w sprawach cywilnych, który przewiduje
28
Niestety brak dostępu do sprawozdania z prac Komisji Finansów Publicznych nad rządowym projektem
zmiany ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych i niektórych innych ustaw. O projekcie mowa
w punkcie 5.2 niniejszego opracowania.
15
obniŜenie o połowę opłat związanych z rejestracją fundacji, stowarzyszeń oraz innych
organizacji społecznych.
Mniej pozytywnie przedstawiciele trzeciego sektora odnoszą się jednak do
rządowego projektu ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, który między
innymi „deprecjonuje znaczenie organizacji pozarządowych w planowanym systemie
prowadzenia polityki rozwoju”29 oraz nie uwzględnia ich jako partnerów w konsultacjach
społecznych.
Największe zastrzeŜenia budził jednakŜe rządowy projekt nowelizacji ustawy o
fundacjach. Zawiera on wiele kontrowersyjnych zapisów, które pociągnąć za sobą
następujące konsekwencje dla rozlicznych organizacji pozarządowych. 30 Po pierwsze,
niektóre fundacje mogą w ogóle nie powstać, jeśli ich załoŜyciele w chwili rejestracji nie
będą dysponować wystarczającymi (w pewnych przypadkach znacznymi) środkami
majątkowymi. Po wtóre, projekt utrudnia fundacjom prowadzenie działalności
gospodarczej oraz nakłada na nie dodatkowe obowiązki sprawozdawcze. Po trzecie,
poprzez odpowiednie zapisy zasadniczo zwiększa kontrolę ministra nad działalnością
fundacji. Poza tym zawiera liczne niezwykle niejasne sformułowania odnośnie sytuacji
prawnej istniejących fundacji po wejściu w Ŝycie nowelizacji.
Warto jednak zwrócić uwagę, Ŝe zastrzeŜenia organizacji zostały przez
projektodawców uwzględnione, co poskutkowało przedstawieniem nowego projektu
ustawy, z którego usunięto większość kontrowersyjnych zapisów (aczkolwiek nie
wszystkie).
5.3 Wnioski
Z powyŜszej analizy wynika, Ŝe posłowie rzeczywiście traktują trzeci sektor jako
waŜnego i powaŜnego partnera, a takŜe, zgodnie z deklaracjami, chętnie wspierają
działalność organizacji pozarządowych. W ostatecznym rozrachunku usprawiedliwiony
wydaje się wniosek, iŜ polscy prawodawcy skłonni są wspierać rozwój społeczeństwa
obywatelskiego nie tylko słowem, lecz równieŜ swym sejmowym głosem.
Rzecz ma się nieco odmiennie, jeśli spojrzymy na działalność Rady Ministrów.
Pomimo iŜ niektóre jej propozycje wychodzą naprzeciw oczekiwaniom trzeciego sektora,
to postawa rządu wobec instytucji społeczeństwa obywatelskiego jest w najlepszym razie
niespójna. Oczywiście pozytywnie nastraja to, Ŝe rząd wycofuje co bardziej „raŜące”
przepisy z przedkładanych projektów. JednakŜe sam fakt tworzenia równie
kontrowersyjnych przepisów świadczy bądź o niechęci do konsultowania ich ze
środowiskiem organizacji pozarządowych, bądź o potrzebie kontrolowania tych ostatnich,
wynikającej być moŜe z instynktownej nieufności wobec oddolnych inicjatyw
społecznych. Tak czy inaczej pewne działania obecnego rządu kłócą się z deklarowanym
przezeń niemal na kaŜdym kroku poparciem dla idei społeczeństwa obywatelskiego.
29
www.isp.org.pl/kompas/info/0606_1_regio.html
Dogłębniejsza analiza zapisów projektu pióra Grzegorza Makowskiego dostępna jest na stronie
www.isp.org.pl/kompas/info/0608_1_fund.html
30
16