Pochodzenie wyrazów waĪka, Libellula, Odonata Strategie

1(2), lipiec 2005
25
tacjĊ ‘damsel fly’”.
NastĊpnie na moją proĞbĊ na tym forum interrnetowym autor uzupeániá relacjĊ o nastĊpujące obserwacje: „Zjawisko obserwowaáem, niestety, z odlegáoĞci okoáo 6 metrów. Pstrągi atakowaáy, bardzo
widowiskowo, waĪki siedzące na czubkach roĞlin
wodnych. Widziaáem tandemy, ale nie wiem, czy
one byáy wybiórczo celem ataków. Chodziáo o maáe róĪowe waĪki, najprawdopodobniej Calopteryx
haemorrhoidalis. W koĔcu maja 2005 r. znowu bĊdĊ nad Lozoyą, sprawdzĊ. Obecnie kombinujĊ odpowiednią imitacjĊ waĪki. Imitacje imago waĪek,
zwane Libélulas, to wiosną standard hiszpaĔskich
muszkarzy na okoniopstrągi”.
CIOS S. 2005. Pstrąg Īerujący na dorosáych waĪkach. Odonatrix, 1 (1): 5-7.
Pochodzenie wyrazów waĪka, Libellula, Odonata
Stefan MIELEWCZYK
Origins of the words waĪka, Libellula, Odonata. –
The first vernacular name of Odonata in Poland was
panna (demoiselle, miss), which has been quickly
replaced by the word waĪka (a very small libra).
Niewątpliwie pierwotną nazwą okreĞlającą
waĪkĊ byáa panna bądĨ panna wodna, co znajdujemy równieĪ w jĊzyku niemieckim – Wasserjungfern i francuskim – demoiselle. Nazwy takie odnoszono najczĊĞciej do maáych i wysmukáych przedstawicielek Zygoptera. WaĪki, w przeciwieĔstwie
do koników polnych (szaraĔczaki – Orthoptera:
Acridoidea), nazywano takĪe konikami wodnymi,
podobnie jak w jĊzyku buágarskim – vodni konþeta
(l. p. vodno konþe).
NazwĊ panna w odniesieniu do waĪek uĪyá po
raz pierwszy Krzysztof Kluk w roku 1780 w dziele
„Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historyi naturalnei początki i gopodarstwo”.
W kolejnym dziele, „Zoologia czyli zwierzĊtopismo” z roku 1789, K. Kluk (przynajmniej jemu
przypisuje siĊ autorstwo) dla rodzaju Libellula
wprowadza nazwĊ waĪka. Niewykluczone jednak,
Īe tĊ nazwĊ do rĊkopisu Kluka wpisaá Paweá CzenpiĔski, dziaáacz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, przez którego rĊce przechodziáo przytoczone
dzieáo. PrzyjĊta nazwa waĪka odnosiáa siĊ do jedynego wówczas rodzaju Libellula, ustanowionego
przez Linneusza (Linnaeus, 1758).
WaĪka oznacza bardzo maáą wagĊ i jest dokáadnym táumaczeniem zdrobienia waĪki w jĊzyku
áaciĔskim: libra – waga ĺ libella – maáa waga ĺ
libellula – bardzo maáa waga czyli waĪka. Jak
moĪna przypuszczaü, takie wáaĞnie byáo rozumowanie Linneusza, pomijając oczywiĞcie polskie
okreĞlenia. Libra (áac.), oprócz innych znaczeĔ,
oznacza teĪ wagĊ dwuszalkową, która, osiągając
stan równowagi waĪonego przedmiotu, wykazuje
drobne wahania, charakterystyczne dla zawisających w powietrzu waĪek, zwáaszcza z rodzaju
Aeshna.
Rozumowania niektórych autorów idą caákiem
innymi ĞcieĪkami. NazwĊ Libellula chcą wyprowadzaü od maáej ksiąĪeczki, którą przypominają
záoĪone skrzydáa niektórych waĪek, np. z rodziaju
Calopteryx: ksiąĪka – liber, ksiąĪeczka – libellus.
Libella oznacza teĪ poziomnicĊ budowlaną czyli wagĊ wodną (niem. Wasserwaage). Przynajmniej w
przeszáoĞci uĪwano poziomnicy (libelli) w ksztaácie
litery T, przypominającej rekina máota, a z kolei do
niego podobne są larwy waĪek (lub on do nich), co
zresztą moĪe dotyczyü tylko larw Lestidae. Ale to są
juĪ zbĊdne dywagacje.
Natomiast pochodzenie nazwy Odonata jest bardzo proste. Powstaáa ona z poáączenia dwóch wyrazów greckich: odons – ząb i gnathos – szczĊka (1.
para – mandibulae), przy nieznacznym wygáadzeniu,
zlatynizowaniu tej formy. Po prostu waĪki – Odonata
są owadami „zĊboszczĊkimi”. Mają najbardziej uzĊbione szczĊki 1. pary czyli Īuwaczki (mandibulae),
co jest cechą charakterystyczną dla caáego rzĊdu.
NazwĊ Odonata wprowadziá do nauki Fabricius w
roku 1792.
Strategie pokarmowe larw waĪek, czyli jak wyciągnąü chruĞcika z domku
Edyta SERAFIN
Feeding strategies of dragonfly larvae, or how to get
out a caddisfly from its case. – This note presents the
techniques of foraging of dragonfly larvae on caddisfly
larvae, with some comments on dealing with caddis cases. Researches showed that the success of dragonflies
in catching larval caddisflies were associated with rup-
1(2), lipiec 2005
26
turing a case as well as its construction. Hard and
strongly built cases were a handicap for obtaining larvae by dragonflies.
Larwy waĪek są niewybrednymi drapieĪnikami. Generalnie polują na wszystko co siĊ rusza pod
wodą (pod warunkiem, Īe jest to w odpowiednim
rozmiarze). àakomym kąskiem dla larw waĪek są
miĊkkie i táustawe larwy chruĞcików. Ale niestety,
domek chruĞcika ani miĊkki ani poĪywny juĪ nie
jest. WiĊksze wodne drapieĪniki, np. pstrąg czy
lipieĔ, domkami siĊ nie przejmują: zjadają je razem
z lokatorami jak rurki z kremem. Badania wykazaáy, Īe jedyną cechą zniechĊcającą ryby do poáykania larw domkowych jest dáugoĞü ich schronieĔ –
dáugie domki zostają pomijane w czasie Īerowania
(NISLOW, MOLLES 1993). Natomiast owady wodne, w tym waĪki, omijają domki szerokie, twarde,
których dominującym substratem budulcowym jest
frakcja mineralna, zaĞ dáugoĞü domku jest dla nich
bez znaczenia. PrawidáowoĞü ta jest ĞciĞle związana z techniką pozyskania larwy ukrytej w domku.
Co ciekawsze, w toku dalszych badaĔ nad drapieĪnictwem zwierząt wodnych okazaáo siĊ, Īe owady
wodne z róĪnych rzĊdów rozwinĊáy odmienne sposoby pozyskiwania larw chruĞcików domkowych
(NISSLOW, MOLLES 1991).
Larwa waĪki, po znalezieniu odpowiadającej jej
larwy chruĞcika domkowego (badano takie gatunki
chruĞcików, które budują domek droĪny), zachowuje siĊ nastĊpująco: znajduje przedni otwór domku (tu znajduje siĊ gáowa ofiary), przez który wsuwa do jego Ğrodka maskĊ. Ząbki znajdujące siĊ na
niej wbijają siĊ w ciaáo larwy i zostaje ona wyciągniĊta na zewnątrz. Technika ta zostaáa nazwana
przez Nislow`a techniką „wsuwania i wyciągania”.
Okazaáo siĊ równieĪ, Īe sukces w chwyceniu larwy
związany jest z uszkodzeniem (naderwaniem)
domku przez waĪkĊ – wszystkie domki larw, które
udaáo siĊ waĪce skonsumowaü, byáy pĊkniĊte. Z
tego teĪ wzglĊdu najwiĊksze szanse na unikniĊcie
zjedzenia mają larwy budujące twarde i masywne
domki.
Dla porównania: larwy widelnic stosują dwie
zupeánie inne strategie dostania siĊ do ofiary.
Pierwsza polega na stopniowym odcinaniu przednich fragmentów domku – nastĊpnie widelnica
wsuwa do domku gáowĊ i wyciąga Īuwaczkami
larwĊ. Druga technika jest bardziej zmyĞlna: widelnica usadawia siĊ tuĪ za domkiem i stopniowo
zgniata jego tylny koniec – larwa chruĞcika mając
odciĊtą jedną drogĊ ucieczki moĪe wydostaü siĊ z
domku tylko przednim otworem, i gdy tylko gáowa
chruĞcika wysunie siĊ przez niego, widelnica jednym susem dopada larwĊ. Technika pierwsza jest
jednak dwa razy skuteczniejsza od drugiej.
W warunkach laboratoryjnych okazaáo siĊ, Īe
waĪki (zarówno maáe jak i duĪe osobniki) radziáy
sobie ze zjedzeniem okoáo 50% larw chruĞcików,
druga poáowa larw skutecznie ratowaáa siĊ ucieczką. Widelnice osiągnĊáy znacznie lepsze rezultaty
(100%), ale tylko w przypadku drapieĪników o duĪych rozmiarach, natomiast maáe larwy widelnic
osiągnĊáy taki sam wynik jak waĪki. W przypadku
drapieĪników z obydwu rzĊdów waĪną rolĊ w
pozyskaniu pokarmu odgrywa siáa, która pomaga
w „rozprawieniu siĊ” z domkiem, wyciągniĊcie larwy związane jest z refleksem – larwa chruĞcika
moĪe uciec zarówno przednim lub tylnym otworem
domku.
NISLOW K.N., MOLLES M.C. 1991. Predators and
case-building caddisflies. [w:] C. Tomaszewwski (red.), Proceedings of the 6th International Symposium on Trichoptera. Adam Mickiewicz University Press, PoznaĔ: 125-128.
NISLOW K.N., MOLLES M.C.J. 1993. The influence
of case design on the vulnerability of Limnephilus frijole (Trichoptera: Limnephilidae) to
predation. Freshwater Biology, 29 (3): 411417.
Obserwacje nad Īerowaniem Īagnic (Aeshna spp.) w warunkach miejskich
Grzegorz TOēCZYK
The observations of the foraging of Hawkers (Aeshna
spp.) in the urban conditions. – During the research on
odonatofauna of àódz city conducted in the years 2002-
2004 the foraging of Hawkers (A. cyanea, A. mixta i A.
grandis) in the area of urban compact development was
observed very often. In late summer and early autumn
ISSN 1733-8239
Biuletyn Sekcji Odonatologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
Bulletin of the Odonatological Section of the Polish Entomological Society
Rok 1, numer 2 (lipiec 2005)
Polskie Towarzystwo Entomologiczne – Sekcja Odonatologiczna
Zakáad Zoologii Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie