Doc. dr Anna Krich (Omsk) - IV Kongres Polskich Towarzystw

A. Krich
Omsk, Uniwersytet Państwowy im. F. M. Dostojewskiego
DOBROWOLNA MIGRACJA ROLNICZA LUDNOŚCI POLSKIEJ
DO SYBERII ZACHODNIEJ W KONTEKŚCIE
IDENTYFIKACJI ETNICZNEJ, W TYM IDENTYFIKACJI POLAKÓW
nO
(KONIEC WIEKU XIX, WIEK XX)*
Fragment referatu
przygotowanego na IV Kongres
Ko
ng
re
sP
TN
Polskich Towarzystw Naukowych na Obczyźnie
4-7 września 2014
Kraków, Polska Akademia Umiejętności
Wersja robocza
proszę nie cytować bez zgody Autora
Po polskim powstaniu listopadowym (lata 1830–1831) i po powstaniu styczniowym
(rok 1863) w społeczeństwie rosyjskim żywo dyskutowano problem tożsamości etnicznej
ludności guberni zachodnich imperium, który początkowo miał charakter upolityczniony.
IV
Prowadzono dysputy na temat przynależności etnicznej białoruskojęzycznych chłopów –
katolików, którzy przed rokiem 1860 w oficjalnych wydaniach statystycznych figurowali jako
Polacy, a następnie uważano ich za Białorusinów. W pierwszych dziesięcioleciach istnienia
władzy radzieckiej, w ramach polityki jej „umacniania” obserwuje się zjawisko odwrotne:
tendencję do utożsamiania ludności polskiej przybyłej na Syberię z terenów, które weszły w
skład Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, z Białorusinami. Podobne próby
białorutynizacji Polaków wywołały proces zwrotny: samorusyfikację ludności polskiej.
Wówczas to Polacy byli zapisywani w dokumentach oficjalnych jako Rosjanie.
Proces identyfikacji etnicznej (badania oraz zewnętrznego nadawania statusu
etnicznego) ludności polskiej Syberii najwyraźniej uwidaczniał się w ewidencjonowaniu
przez władze oraz w klasyfikowaniu ludności. Identyfikacja bardzo często rozmijała się z
1
identyfikacją etniczną (samoświadomością) badanych grup. Dynamika identyfikacji etnicznej
ludności polskiej staje się widoczna przy porównywaniu danych dwóch ogólnopaństwowych
spisów ludności – z roku 1897 i z 1926. Przy czym system ewidencjonowania ludności przez
lokalne struktury państwowe nie zawsze odpowiadał zadaniom etnopolitycznym władzy
centralnej. W wyniku tego można zaobserwować rozbieżności pomiędzy identyfikacją
etniczną ludności w lokalnych (okręgowych, powiatowych) materiałach statystycznych i w
oficjalnie
opublikowanych
tablicach
statystycznych.
Dlatego
ważnym
momentem
metodologicznym przy rozpatrywaniu procesów określania tożsamości jest zestawianie
wyników ogólnopaństwowych spisów ludności z danymi bieżącej ewidencji ludności w
terenie, z dokumentacją prowadzoną na szczeblu gminy, a na jej podstawie w ośrodkach
nO
okręgowych.
W rezultacie zastosowania takiej metodyki udało się ustalić, że mieszkańcy szeregu
TN
wsi okręgu tarskiego i tiukalińskiego guberni tobolskiej, zostali zidentyfikowani w spisie
ludności z roku 1897 jako Polacy, zaś w roku 1926 byli zarejestrowani jako Białorusini,
Ko
ng
re
sP
Litwini, a nawet Tatarzy barabińscy. Za podstawę zaliczenia ludności uważającej się za
Polaków do Białorusinów i Litwinów posłużyło wejście terytoriów, z których Polacy po
rozpadzie Imperium Rosyjskiego wyjechali na Syberię, w skład niezależnych państw
narodowych.
Pierwsze wsie polskie, które pojawiły się na Syberii Zachodniej, w ostatnim
trzydziestoleciu XIX wieku zostały założone w głównej mierze przez byłych zesłańców,
IV
uczestników powstania z 1863 roku. Historia założenia tych zaludnionych punktów
uwidacznia dążenie ludności polskiej do wyodrębnienia oraz umiejętność samoorganizacji, by
osiągnąć
swoje
cele.
Określenie
przynależności
narodowej
zesłanych
Polaków,
przeniesionych do kategorii „przesiedleńców dobrowolnych” po amnestii z roku 1883, będzie
rozpatrywane na przykładzie dwóch polskich osad wiejskich guberni tobolskiej: wsi
Despodzinowka w gminie bażenowskiej okręgu tiukalińskiego oraz osady Polaki w gminie
ajewskiej okręgu tarskiego.
W kwietniu roku 1889 36 rodzin „przesiedleńców polskich”, zamieszkałych w
różnych wsiach okręgu tiukalińskiego w guberni tobolskiej, zwróciło się do Ministerstwa
Skarbu Państwa z prośbą o pozwolenie im na osiedlenie na odcinku przesiedleńczym przy
jeziorze Toboł-Kuszły w gminie bażenowskiej okręgu tiukalińskiego1. Prośba została przez
2
władze spełniona w sierpniu 1890 roku i, zgodnie z zasadami dotyczącymi przesiedlania
chłopów na Syberię, Polakom przydzielono działki ziemi, przyjmując za normę 15 dziesięcin
na osobę płci męskiej. W wyniku tego powstała osada wiejska Nowe Pole. O dodatkowe
osiedlenie w niej wnioskowały jeszcze 22 polskie rodziny2. W roku 1893 osada Nowe Pole
otrzymała nową oficjalną nazwę – Despodzinowka. Ludność osady stworzyła odrębną
społeczność wiejską. W dalszym ciągu pozostawała ona w napiętych stosunkach z sąsiadującą
społecznością chłopską rosyjskich autochtonów ze wsi Szipicyna, których Polacy oskarżali o
kradzież drewna na ziemiach mieszkańców Despodzinowki3.
Pod koniec wieku XIX Despodzinowka składała się z 27 zagród (gospodarstw), w
których mieszkały 144 osoby obojga płci. Zgodnie z wyliczeniami S.K. Patkanowa, Polacy
pierwotnymi materiałami spisu z roku 1897, które
nO
stanowili 59% mieszkańców wsi, pozostała ludność – to Rosjanie4. Jednak zgodnie z
zawierały informacje o każdym
18% ludności wsi Despodzinowka5.
TN
mieszkańcu wsi, spośród 144 osób obojga płci Rosjanami było jedynie 26 osób, co stanowiło
Ko
ng
re
sP
W 1897 roku 50% Polaków tej wsi urodziło się już na Syberii, pozostali byli
rdzennymi mieszkańcami różnych guberni Kraju Zachodniego Imperium Rosyjskiego,
przeważnie guberni grodzieńskiej i koweńskiej, z których przybyło odpowiednio 14 i 35 osób
obojga płci6. Wraz z członkami swoich rodzin, w tym urodzonych już na Syberii,
przesiedleńcy z tych guberni stanowili 72% mieszkańców wsi. Pozostałą część ludności
stanowili wychodźcy z guberni warszawskiej, wileńskiej, lubelskiej, mińskiej, płockiej oraz
IV
radomskiej.
Według materiałów z roku 1897 wszyscy bez wyjątku przesiedleńcy z Kraju
Zachodniego oraz członkowie ich rodzin byli katolikami. Język polski podano jako ich język
ojczysty. Współcześni potomkowie założycieli wsi Despodzinowka uważają, że nie wszyscy
mieszkańcy wsi byli Polakami. Zdaniem informatorów przedstawiciele rodzin Gasiewicz,
Zdanowicz, Kardonis, Petranis i Turganis byli Litwinami. Odnośnie rodziny Gasiewiczów
otrzymano sprzeczne informacje: sami przedstawiciele tego rodu, a także ich krewni z innych
rodzin uważają Gasiewiczów albo za Polaków, albo za Litwinów. Przedstawicieli rodów
Kardonisów, Petranisów i Turganisów, przybyłych na Syberię z powiatu wiłkomierskiego
guberni wileńskiej, można napotkać wśród mieszkańców wsi Despodzinowka w materiałach
Pierwszego Spisu Powszechnego Ludności z roku 18977. Rodzina Gasiewiczów i
3
Zdanowiczów przeniosła się do wsi Despodzinowka później, podobnie jak kilka nowych
polskich rodzin – Okulewiczów, Sokołowskich i Talewiczów.
Prawdopodobnie po 1925 roku nieznaczną przewagę liczebną we wsi Despodzinowka
miała litewska część ludności. W „Wykazie zaludnionych miejsc Kraju Syberyjskiego” z roku
1928 narodowość ta wśród mieszkańców wymienionej wsi została podana jako
przeważająca8. Jednak z opowiadań informatorów wynika, iż dzieci polsko-litewskich
małżeństw mieszanych, urodzone przed 1940 rokiem, uważały się bądź za Polaków, bądź za
Rosjan.
Już pod koniec XIX wieku Polacy zawierali związki małżeńskie z Sybiraczkami
Rosjankami, co znalazło odzwierciedlenie w materiałach spisu z roku 1987: starosta wsi
nO
Despodzinowka, Polak Aleksander Pitkiewicz syn Antoniego (jedyny mieszkaniec wsi, który
urodził się w guberni mińskiej) był żonaty z Sybiraczką Praskowią Iwanowną. Do roku 1897
TN
w rodzinie Pitkiewiczów przyszło na świat sześcioro dzieci, które, zgodnie z przyjętym
prawem rosyjskim, zostały zapisane jako osoby wyznania prawosławnego, a w charakterze
Ko
ng
re
sP
języka ojczystego dzieci był podany rosyjski9. Oprócz A.A. Pitkiewicza jeszcze dwaj Polacy
byli żonaci z Rosjankami Sybiraczkami. W ten sposób, pod koniec wieku XIX 9% potomków
Polaków urodzonych na Syberii, oficjalnie było uważanych za Rosjan. Później Polacy
urodzeni już we wsi Despodzinowka brali żony z sąsiednich wsi – „czałdońskiej” BolszeSzipicyno i „chochliackich” – Aleksejewka, Gornostalowka i Nowotroick.
Wzrost liczby małżeństw polsko-rosyjskich nastąpił w latach 1950. Pod tym
IV
względem znamienny jest następujący przykład: spośród dziewięciorga dzieci Piotra
Talewicza - syna Stanisława, urodzonych w latach 1920–1930, tylko dwoje znalazło swoją
drugą połowę wśród Polaków despodzinowskich. Potomkowie Polaków urodzeni w drugiej
połowie XX wieku wolą nazywać się Rosjanami. Przyczyn takiego „przełomu etnicznego”
należy upatrywać nie tylko w rozpowszechnianiu w okresie powojennym małżeństw
mieszanych, ale również w nieuchronnym procesie unifikacji kultury tradycyjnej,
niemożliwości zaspakajania przez dłuższy czas potrzeb religijnych z powodu braku w pobliżu
kościoła katolickiego, utracie znajomości języka polskiego.
Według ustnych podań historycznych, zebranych przez A.F. Pałaszenkowa w roku
1952, wieś Polaki, gminy ajewskiej okręgu tatarskiego guberni tobolskiej, została założona
przez powstańca z roku 1863 - Grzegorza Koźmę. Swoją nazwę wieś zawdzięcza nazwie
4
narodowości jej mieszkańców10. Współcześni potomkowie założyciela wsi przypominają o`
„rewolucji”, która miała miejsce w Polsce, w rezultacie której ich przodkowie „zbiegli” na
Syberię11. Na związek z powstaniem polskim wskazuje notatka w wykazie gospodarzy z roku
1914, w której jest mowa o przynależności rodu Koźmów do zesłańców oraz do grupy osób
skazanych bez wyroków wstępnych. Potomkowie Grzegorza Koźmy swojego przodka
uważali za szlachcica, jednak dokumenty archiwalne tego nie potwierdzają. Podczas
Pierwszego Ogólnorosyjskiego Spisu Powszechnego Ludności z roku 1897 wszyscy
przedstawiciele tego rodu zostali nazwani chłopami państwowymi13.
Założyciele wsi Polaki, rodzina Koźmów, przybyła z powiatu grodzieńskiego guberni
grodzieńskiej, zaś pozostali mieszkańcy – Siemieniukowie, Przygodzcy, Bażukowie oraz
nO
Łukaszewiczowie, przesiedlili się z powiatu bielskiego tejże guberni14. Spis z roku 1897
uwzględnił we wsi Polaki 14 osób obojga płci, którzy byli wyznania katolickiego oraz 26
TN
osób obojga płci – prawosławnych. „Księga informacyjna diecezji omskiej” odnotowała
„byłych unitów” z Królestwa Polskiego w parafii wsi Czeredowskoje, do którego należała
Ko
ng
re
sP
wieś Polaki15. Wzmianka o unitach w źródle cerkiewnym i jej brak w materiałach spisu
można wytłumaczyć tym, iż oficjalnie cerkiew unicka została już zlikwidowana, a wszystkich
unitów zapisano jako osoby wyznania prawosławnego. Według materiałów z roku 1897
wszyscy katolicy należeli do dwóch rodzin – Łukaszewiczów i Koźmów. Wśród
przedstawicieli rodu Koźmów byli również prawosławni: katolik Klemens Koźma syn
Grzegorza (urodzony w roku 1861) był żonaty z miejscową prawosławną Rosjanką Oksaną
Wasiljewną (urodzoną w roku 1868), dlatego, zgodnie z prawem rosyjskim, ich dzieci zostały
Polaków.
IV
oficjalnie zapisane jako osoby prawosławne16, ale, najprawdopodobniej, uważały się za
Respondentka z rodziny Koźmów uważa się z pochodzenia za Polkę, chociaż jej ojciec
był Polakiem, a matka – Białorusinką. To, że w dowodzie tożsamości zapisano ją jako
Rosjankę, uważa za błąd, który tłumaczy tym, że teraz „wszystkich zapisują jako Rosjan” 17.
Na podanym przykładzie prześledzono specyfikę identyfikacji etnicznej Polaków w czasach
radzieckich, odbieraną w sposób „wyostrzony” przez przedstawicieli grupy starającej się o
zachowanie swojej tożsamości etnicznej. Odmienny charakter mają wypowiedzi informatora
z rodziny Przygotskich, który ze względu na narodowość uważa się za Rosjanina, wychodząc
z założenia, że skoro „przodkowie tak byli zapisani, więc i ja też”. Jeden z respondentów
zauważył, iż „starzy ludzie jeszcze byli zapisywani jako Polacy, zaś jego bracia z roku 1921 i
5
1922 już zostali zapisani jako Rosjanie18. Należy przy tym uwzględniać, iż wszyscy
przedstawiciele rodziny Przygotskich, według spisu z roku 1897, to osoby wyznania
prawosławnego, a ich językiem ojczystym jest rosyjski19. Wzmianka informatora w jego
opowiadaniu o tym, iż „Polacy na wsi byli prawosławni” może świadczyć o przynależności
danego rodu do cerkwi unickiej, której następcy uważali się za Polaków.
Od chwili utworzenia wsi Polaki w roku 1885 i przed rokiem 1926 liczba jej
mieszkańców rosła powoli: w roku 1897 odnotowano 24 osoby płci męskiej oraz 16 osób płci
żeńskiej, w roku 1914 – 33 osoby płci męskiej, zaś w roku 1926 – 41 osób płci męskiej i 38
osób płci żeńskiej; w roku 1937 – 87 osób płci męskiej i 90 osób płci żeńskiej. Od roku 1897
do roku 1914 do mieszkańcami wsi Polaki dołączyły jeszcze dwie rodziny – Kołpakowów i
nO
Fiodorczuków. Kołpakowowie byli narodowości rosyjskiej „wiatskiej”. W roku 1914 ich
rodzina liczyła jedynie 4 osoby płci męskiej20. Fiodorczukowie byli chłopami z guberni
TN
grodzieńskiej. W ten sposób w roku 1914 podstawową część ludności wsi stanowili Polacy:
cztery rodziny Koźmów (16 osób płci męskiej), jedna rodzina Przygotskich (4 osoby płci
Ko
ng
re
sP
męskiej) i jedna rodzina Łukaszewiczów (4 osoby płci męskiej). Od roku 1914 do roku 1926
męska część mieszkańców zwiększyła się o 8 osób, i zdawałaby się, że mamy prawo
oczekiwać, iż na czas spisu w roku 1926 powinna zostać zachowana przewaga Polaków.
Jednak materiały spisu odnotowują Białorusinów jako „narodowość przeważającą
liczebnie”21, zaś po upływie kolejnych 11 lat, w dokumentach prowadzonych na szczeblu
gminy w roku 1937, cała bez wyjątku ludność we wsi Polaki została odnotowana jako
IV
rosyjska22.
РГИА. Ф. 91. Оп. 1. Д. 150. Л. 34-35 об.
2
Там же. Л. 35.
3
Там же. Л. 61-62.
4
Патканов С.К., Cтатистические данные. Показывающие племенной состав населения
Сибири, язык и роды инородцев (на основании данных специальной разработки
материалов переписи 1897 г.). СПб., 1911. Т. II. С. 96–97.
5
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 2820. Л. 1–25.
6
Obliczono na podstawie: ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 2820.
6
7
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 2820. Л. 8, 15 об, 25.
8
Список населенных мест Сибирского края, Т. I. Новосибирск, 1928. С. 194.
9
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 2820. Л. 23 об.
ГИАОО. Ф. 2200. Оп. 1. Д. 10. Л. 45.
11
МАЭ ОмГУ им. Ф.М. Достоевского. Ф. I. П. 163–7. К. 6.
12
ГИАОО. Ф. 183.Оп.5.Д.9. Л. 75–76об.
13
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 1961. Л.2об–4об.
14
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 1961. Л.2об–8об.
15
Голошубин И., Справочная книга Омской епархии. Омск, 1914. С. 807.
16
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 1961. Л. 2об.
17
МАЭ ОмГУ им. Ф.М. Достоевского. Ф. I. П. 163–7. К. 8.
18
МАЭ ОмГУ им. Ф.М. Достоевского. Ф. I. П. 2002–5. К. 85.
19
ГУТО ГАТ. Ф. 417. Оп. 2. Д. 1961. Л. 6об.
20
ГИАОО. Ф. 183. Оп. 5. Д. 9. Л. 74об.
21
Список населенных мест Сибирского края. Т. 1. Новосибирск, 1928. С. 54.
22
ТФ ГИАОО. Ф. 60. Оп. 1. Д. 21. Л. 29–63.
IV
Ko
ng
re
sP
TN
nO
10
7