Retoryka i pe

Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans
Temat:
Retoryka i perswazja w słuŜbie ojczyzny w „Pieśni o spustoszeniu
Podola przez Tatarów” J.Kochanowskiego
Faza wstępna lekcji wprowadza w kontekst historyczny, ma charakter uproszczonej dramy,
w której uczniowie mają wczuć się w role posłów na sejm. Uczniowie otrzymują instrukcję.
Instrukcja dla uczniów: Przeczytaj poniŜszą informację, wejdź w zaproponowaną Ci rolę
szlachcica słuchającego mowy. Reaguj zgodnie ze swymi odczuciami, wywołanymi przez
treść przemówienia.
Jest rok 1575. Wschodnie rubieŜe Rzeczypospolitej zostały zaatakowane i srodze spustoszone
przez najazd Tatarów. Wróg wziął w jasyr tysiące bezbronnych kobiet i dzieci. Domostwa
poszły z dymem. W państwie bezkrólewie, bo Walezjusz przedłoŜył tron francuski nad polski.
Panowie szlachta! Zebraliśmy się sejmować nad obecną sytuacją ojczyzny, dajmy więc
posłuch mowie Jana Kochanowskiego.
Po zapoznaniu klasy z zadaniem wcześniej przygotowany do tej roli uczeń wygłasza „Pieśń
o spustoszeniu...”, kładąc nacisk na jej emocjonalny, zaangaŜowany charakter, akcentując
najwaŜniejsze treści, zabarwiając tekst patosem bądź – wedle potrzeby – ironią. W trakcie
przemowy pozwalamy uczniom na spontaniczne reakcje.
Druga faza lekcji
Jej celem jest określenie funkcji języka dominującej w wierszu oraz wychwycenie
fragmentu będącego tezą wypowiedzi.
Pytamy uczniów, do czego przekonuje nadawca wypowiedzi? Powinni wskazać
fragment wiersza najkonkretniej określający cel przemówienia „Skujmy talerze na talery...”).
Trzecia faza ma udowodnić perswazyjny charakter dzieła.
Pytamy: Jakie cechy wiersza decydują o jego wybitnie perswazyjnym charakterze?
NaleŜą do nich: stosowanie argumentów, budowa wypowiedzi, językowe środki perswazji.
a) rodzaje argumentów;
Uczniowie, wskazując stosowne fragmenty, odpowiadają na pytanie o uczucia,
do których zaapelował wygłoszony tekst (powinni wymienić: litość, współczucie, gniew,
wstyd, odwaga, zemsta).MoŜemy w klasie humanistycznej wprowadzić łacińskie nazwy
niektórych argumentów, np. argumentum ad misericordiam, ad personam, ad vanitatem,
ad populum.
b) logiczna struktura wywodu;
Wykorzystujemy definicję mowy ze Słownika terminów literackich z poleceniem,
by uczniowie wskazali w utworze najwaŜniejsze części budowy klasycznej mowy.
c) środki perswazyjne w „Pieśni...”;
Proponujemy klasie sprawdzenie, jakie środki zostały w wierszu podporządkowane
perswazji w zakresie fleksji, słownictwa, składni, frazeologii. Jest to najbardziej
pracoochłonna część zajęć, którą warto zrealizować w grupa zadaniowych zgodnie
z podziałem na typy środków perswazyjnych. Trzeba wówczas wcześniej przygotować karty
pracy z poleceniami dla grup.
grupa 1 – fleksja:
• Jakie środki fleksyjne podporządkowane są kreowaniu adresata wypowiedzi
oraz perswazyjnemu jej celowi?
Polaku, Lachu – forma wołacza liczby pojedynczej;
Autor: Małgorzata Niewiadomska
Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans
zbójce nas wojują, nas półmiski trzymają – zaimek „my” odnoszący się do wspólnoty adresata
i nadawcy wypowiedzi;
skujmy, dajmy – 1.os. l.poj.
grupa 2 – słownictwo:
• Jakiego słownictwa uŜywa autor, kreśląc straty i winy polskie? (szukanie i wynotowanie
stosownych fragmentów)
wieczna sromota, nienagrodzona szkoda, łup Ŝałosny – przymiotniki podkreślające wielkość
strat i ogrom winy, sromota – rzeczownik nacechowany stylistycznie, sromota to coś więcej
niŜ zwykły wstyd,
• Jakie środki słownikowe posłuŜyły kreowaniu ofiar najazdu, a jakie kształtują
wizerunek wroga? (szukanie iu wynotowanie stosownych fragmentów)
pohaniec sprosny,
niewierny Turczyn psy zapuścił swoje, którzy zagnali piękne łanie twoje
córy szlacheckie... psom bisurmańskim brzydkie ścielą łoŜe
zbójce nas wojują, którzy ani miast ani wsi budują
tak odbieŜałe stado więc drapają rozbójce wilcy
Po wypisaniu cytatów prosimy uczniów o scharakteryzowanie tego słownictwa.
Jest tu słownictwo pozytywnie wartościujące, pozytywnie nacechowane stylistycznie
i emocjonalnie, które kreuje obraz szlachetnych, dobrych, niewinnych ofiar, z drugiej strony
słownictwo negatywnie wartościujące, negatywnie nacechowane stylistycznie i emocjonalnie
tworzące obraz najeźdźców – ludu barbarzyńskiego, dzikiego, pogańskiego,
niecywilizowanego. Kontrast jako środek perswazji.
grupa 3 – składnia:
• Jakie rodzaje zdań zostały uŜyte w wierszu? (wypisanie przykładowych typów zdań)
Zdania w trybie rozkazującym kierowane do jednostkowego adresata, np. „zetrzy sen z oczu”,
„nie ustępuj kroku”, kierowane do wspólnoty nadawcy i adresata, np. „Skujmy talerze
na talery”; zdania pytające, np. „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?”; wykrzyknienia,
np. „śal się mocny BoŜe!”
frazeologia (takŜe grupa 3):
Gra słów – „skujmy talerze na talery”, trawestacja przysłowia „mądry Polak po szkodzie”:
„omył tę zmazę”.
figury retoryczne oraz tropy (grupa 4):
Jaką funkcję pełnią figury retoryczne oraz tropy wzmacniające perswazyjność wiersza?
Figury retoryczne:
• apostrofy, np. Polaku!, cny Lachu! – przykuwają uwagę odbiorcy, apelują do poczucia
wspólnoty narodowej, odwołują się do dumy narodowej;
• wykrzyknienia – podnoszą temperaturę wypowiedzi, wyraŜają zaangaŜowanie mówcy,
zapalają emocje odbiorców,
• pytania retoryczne – zasiewają wątpliwości („Jakiego serca Turkowi dodamy/jeśli tak
lekkim ludzim nie zdołamy?”), zmuszają do refleksji nad własną postawą („Inszy
to darmo po drogach miotali/a my nie damy, bychmy w cale trwali?”)
• wyliczenia – wykazują bogactwo argumentacji i wagę spraw („Jedny za Dunaj Turkom
zaprzedano/drugie do hordy dalekiej zagnano...”)
• powtórzenia – wzmacniają wymowę waŜnych fragmentów, wbijają się w pamięć,
np. „Zbójce (niestety), zbójce nas wojują”, „a nas nierządne, ach, nierządne, jedzą” –
celem tych powtórzeń jest poruszenie sumienia adresata; „Skujmy, talerze na talery,
skujmy”, „Dajmy, a naprzód dajmy!” – celem powtórzeń jest tu nakłonienie
do opodatkowania się na rzecz wojska, przekonanie o potrzebie dzielenia się bogactwem
z ojczyzną;
Autor: Małgorzata Niewiadomska
Scenariusz lekcji do klasy I. Renesans
Tropy:
• alegorie – np. alegoria stada bez pasterza z biblijnym rodowodem
• metafory – „obróć myśli swoje”, „zetrzy sen z oczu”
• ironia – „Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?/Biedne półmiski, czego te czekają?”
• metonimia – półmiski zastępują tu biesiady
Faza czwarta – podsumowująca:
Prosimy uczniów o sformułowanie pięciozdaniowego wniosku z pracy lekcyjnej,
uwzględniającego wszystkie wyszczególnione w toku pracy elementy wskazujące
na perswazyjny i retoryczny charakter wiersza Jana Kochanowskiego. W tej części lekcji
naleŜy teŜ zdefiniować pojęcia retoryki i oratorstwa z odwołaniem do omówionego utworu.
MoŜna teŜ wykonać ćwiczenie polegające na zgromadzeniu synonimów ze zwróceniem
uwagi na róŜnice znaczeniowe:
retoryka, oratorstwo, krasomówstwo
retor, mówca, krasomówca, orator
mowa, przemowa, przemówienie, oracja, perora
Zadanie domowe (powinno kształcić kompetencje nadawcze):
Np.:
Demostenes twierdził, Ŝe korzeń wykształcenia jest gorzki, ale owoce słodkie. Przygotuj
pięciominutowe wystąpienie, w którym przekonasz słuchaczy o słuszności twierdzenia
staroŜytnego mówcy.
MIEJSCE PERSWAZJI JĘZYKOWEJ W KSZTAŁCENIU LITERACKIM
Teksty literackie:
Platon Obrona Sokratesa (fragmenty, np. Sokrates zastanawia się, skąd wzięły się
pomówienia, rozmowa z Meletosem o „psuciu młodzieŜy”, mowa o poŜytkach, jakie
mają Ateńczycy z Sokratesa)
Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów, Wy, którzy rzeczą
pospolitą władacie, Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy, Nie porzucaj
nadzieje
Piotr Skarga Kazania sejmowe (fragmenty, np. Kazanie o miłości ku ojczyźnie)
Wacław Potocki Wojna chocimska (fragment Mowa Chodkiewicza)
Ignacy Krasicki Pijaństwo (przemowa obrońcy trzeźwości)
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (agitacja księdza Robaka z księgi Dyplomatyka
i łowy, agitacja Gerwazego z księgi Rada)
Henryk Sienkiewicz Potop (fragmenty, np. przemowa Opalińskiego pod Ujściem,
obrona Polaków przez królową Marię Ludwikę, przemowa księcia Janusz Radziwiłła
do Kmicica)
Tadeusz RóŜewicz List do ludoŜerców, Dytyramb na cześć teściowej
Zbigniew Herbert Obrona Templariuszy, w: Barbarzyńca w ogrodzie
Literatura przedmiotu:
H. Lemmerman, Komunikacja werbalna. Szkoła retoryki, Wrocław 1997, Wydawnictwo
Astrum
W. Pisarek, Słowa między ludźmi, Warszawa 1986, Wydawnictwo Radia i Telewizji
M. Wańkowicz, Karafka La Fontaine’a, Kraków 1984, Wydawnictwo Literackie
Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1976, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich
M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1998, Wydawnictwo
Wiedza Powszechna
Autor: Małgorzata Niewiadomska