Sądownictwo polubowne (arbitrażowe)

finanse – zarządzanie
Sądownictwo
polubowne
(arbitrażowe)
Postępowanie arbitrażowe powstało i odniosło sukces w państwach wysokorozwiniętych. W Polsce, niestety, stale brakuje
szerszej promocji arbitrażu i zaufania wobec instytucji, która
w wielu państwach doskonale się sprawdziła. Z takiej formy
rozwiązywania sporów mogą też z powodzeniem korzystać
samorządy.
Przez sąd polubowny należy rozumieć sąd
niepaństwowy, powołany przez strony
do rozstrzygnięcia ich sporu wyrokiem
mającym moc prawną na równi z wyrokiem
sądu państwowego1. Sąd polubowny jest
również nazywany sądem arbitrażowym
lub (skrótowo) arbitrażem. Stanowi on alternatywę wobec państwowej ochrony prawnej, zapewnianej przez sądy powszechne.
Istota sądownictwa
polubownego
Po przeprowadzeniu postępowania sąd polubowny wydaje wyrok, w którym merytorycznie rozstrzyga daną sprawę. Sąd arbitrażowy najczęściej rozstrzyga spór w oparciu o prawo właściwe dla danego stosunku
prawnego – innymi słowy, rozstrzygając
spór w oparciu o prawo stosowane przez sądy powszechne. Strony mogą jednak wybrać rozstrzygnięcie sporu w oparciu
o tzw. zasady słuszności. W tym przypadku
sąd polubowny rozstrzygnie sprawę w oparciu o ogólne, obiektywne poczucie sprawiedliwości i słuszności.
Wyrok sądu polubownego uzyskuje moc
równą wyrokowi sądu państwowego po jego uznaniu przez sąd państwowy. W trakcie
postępowania przed sądem arbitrażowym
strony mogą, oczywiście, zawrzeć ugodę.
Sąd powszechny przeprowadza wyłącznie
formalną kontrolę wyroku sądu polubownego, sprawdzając, czy sprawa mogła zostać poddana pod arbitraż oraz czy wyrok
lub ugoda nie są sprzeczne z podstawowymi
zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Postępowanie arbitrażowe zaczyna się zazwyczaj od wyboru arbitrów. Z reguły sprawy arbitrażowe są rozpoznawane przez jednego arbitra, wybieranego zgodnie przez
strony, lub przez skład trzyosobowy. Skład
trzyosobowy jest zazwyczaj formułowany
w ten sposób, że każda ze stron wybiera
po jednym z arbitrów, którzy następnie
razem wybierają arbitra przewodniczącego. Strony korzystają ze znacznej dowolności ustalenia składu rozstrzygającego
daną sprawę dopóty, dopóki zachowana
jest zasada równego traktowania stron.
Strony nie muszą się martwić o ewentualne
naruszenia podstawowych zasad, na których powinien opierać się arbitraż. W takim
przypadku strona może – na podstawie
art. 1206 § 1 k.p.c. – wnieść do sądu państwowego skargę o uchylenie wyroku sądu
polubownego zapadłego w wadliwym postępowaniu.
Samo postępowanie przed sądem arbitrażowym jest wysoce odformalizowane. Strony
mogą uregulować to postępowanie według
własnego uznania. Jeżeli strony nie zdecydują się uregulować sposobu i przebiegu
postępowania, to sąd arbitrażowy przeprowadzi je w sposób, jaki uzna za właściwy.
Ponownie właściwie jedynym ograniczeniem stron i sądu polubownego jest zasada równego traktowania stron. Postępowanie musi przebiec w taki sposób, aby obie
Arbitraż może być przeprowadzony przez strony miały możliwość przedstawienia
sądy stałe, ustanowione w statutach oraz re- swoich twierdzeń i dowodów na ich popargulaminach różnych związków, organizacji cie. W szczególności istnieje swoboda
i stowarzyszeń albo przez sądy ad hoc, po- wyboru miejsca i języka postępowania.
wołane dla rozstrzygnięcia określonego W postępowaniu przed sądem polubownym
sporu. Kluczowa różnica pomiędzy tymi nie musi dojść do wyznaczenia rozprawy.
rodzajami sądów arbitrażowych sprowadza
się do tego, że w przypadku stałych sądów Postępowanie dowodowe w arbitrażu rówpolubownych strony korzystają z gotowych nież jest odformalizowane. Główną inicjarozwiązań, jednakże zarazem muszą zaak- tywę dowodową powinny przejawiać stroceptować regulamin danego sądu i wypra- ny, jednakże z reguły sąd polubowny może
cowaną przezeń praktykę. W przypadku we własnym zakresie uzupełniać i prowasądów polubownych powoływanych doraź- dzić postępowanie dowodowe. Sąd polunie strony mają zupełną swobodę uregu- bowny nie może jednak stosować żadnych
lowania całokształtu zagadnień związanych środków przymusu. Jeżeli przeprowadzenie
z przeprowadzeniem postępowania w spra- dowodu lub określona czynność procesowa
wie – w podstawowych ramach wyznaczo- leżą poza jego kompetencją, to może on
nych przez k.p.c.
zwrócić się o przeprowadzenie dowodu
W Polsce od wielu lat mamy do czynienia
ze stałym wzrostem liczby spraw sądowych:
wzrosła ona od niespełna 12 mln w 2009 r.
do ponad 15 mln w 2013 r. Należy przy tym
zaznaczyć, że przeważająca liczba spraw
sądowych ma charakter prywatnoprawny
– ok. 80% (59,4% sprawy cywilne, 10,5%
sprawy gospodarcze, 9,3% sprawy rodzinne, 0,8% sprawy z zakresu prawa pracy)2.
Ramy prawne funkcjonowania arbitrażu
w przeważającej mierze określa zgodna wola stron. Sądownictwo polubowne jest regulowane również przez przepisy ustawy Kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.). Przepisy k.p.c. określają, które sprawy cywilne
mogą zostać poddane pod rozstrzygnięcie sądów polubownych, oraz precyzują
warunki, którym musi odpowiadać orzeczenie sądu arbitrażowego, aby mogło zostać
zrównane z orzeczeniem sądu powszechnego – państwowego. Regulacja w k.p.c. ogranicza się do najbardziej podstawowych ram
postępowania przed sądem polubownym.
Omawianą część k.p.c. charakteryzuje to,
że ustawodawca stawia wobec postępowania arbitrażowego właściwie jeden zasadniczy wymóg – równego traktowania stron
sporu. W pozostałym zakresie strony korzystają ze swobody ustanowienia sądu arbitrażowego oraz procedury według własnych
potrzeb.
70
Przekazanie sprawy do arbitrażu w praktyce
jest proste. Jeżeli dana kategoria spraw może zostać rozstrzygnięta przez sąd polubowny, to poddanie sporu pod arbitraż zależy
wyłącznie od zgodnej woli stron i sporządzenia tzw. zapisu na sąd polubowny. Warto
zwrócić uwagę, że pod rozstrzygnięcie sądu
polubownego można poddać również spory
międzynarodowe, tj. powstałe lub mogące
powstać pomiędzy podmiotami z różnych
państw.
lub wykonanie czynności do odpowiedniego sądu powszechnego.
Przegląd Komunalny nr 3/2015
Sądownictwo polubowne
na Zachodzie i w Stanach
Zjednoczonych
W tym samym czasie liczba spraw rozpatrywanych przez wszystkie sądy polubowne
utrzymuje się na poziomie ok. 1 – 2 tys.
spraw rocznie.
Tymczasem w Stanach Zjednoczonych
Ameryki już pod koniec lat 70. i na początku lat 80. XX w. powstawały i przechodziły gwałtowny rozwój różne metody alternatywnego rozwiązywania sporów, w tym
sądownictwo polubowne. Przyczyn tego
stanu rzeczy upatruje się przede wszystkim
w zdecydowanej praktycznej reakcji korporacji i sądów na niewydolność tradycyjnego
rozstrzygania sporów przez sądy państwowe (lawinowy wzrost liczby spraw i kosztów procesu, znaczne wydłużenie czasu
oczekiwania na wyrok oraz jego późniejsze
wykonanie)3. W Stanach Zjednoczonych
Zalety sądownictwa
polubownego
O sukcesie sądownictwa polubownego
zadecydowały jego liczne zalety, którymi
odznacza się ono na tle sądownictwa państwowego. W szczególności należy tu wskazać na szybkość postępowania, poufność,
koszty, profesjonalizm arbitrów w określonej dziedzinie lub branży oraz możliwość
dopasowania postępowania przed sądem
polubownym ściśle do potrzeb stron.
Postępowanie przed sądem arbitrażowym
jest z reguły szybsze od postępowania
przed sądem państwowym. W pierwszej
kolejności należy zauważyć, że postępowanie przed sądem arbitrażowym jest w większości przypadków jednoinstancyjne. Strony mogą wyznaczyć harmonogram postępowania, wyłączając możliwość jego przewlekania. Często stosuje się nawet tzw. kalendarze postępowania, ściśle określające
jego przebieg i przewidywaną datę wydania wyroku. W arbitrażu szeroko korzysta się z elektronicznych form komunikacji,
co przyspiesza wymianę informacji.
Zapis na sąd polubowny
Aby istniejący albo mogący powstać
w przyszłości spór poddać kompetencji
sądu arbitrażowego, strony muszą się w tym
zakresie porozumieć. Bez porozumienia,
które może przybrać postać odpowiedniego
zapisu w umowie głównej albo odrębnej
umowy o poddanie sporów sądowi polubownemu, nie ma mowy o arbitrażu. Innymi słowy, nikt nie może być poddany kompetencji sądu arbitrażowego wbrew własnej woli lub nieświadomie. Niekiedy sprawa może być rozstrzygana przez sąd polubowny pomimo braku uprzedniego zapisu. Dzieje się tak wówczas, gdy jedna
ze stron wytoczy proces przed takim sądem,
a druga strona na tym etapie wyrazi zgodę
na arbitraż.
poprzez dodanie dalszych postanowień,
np. przez określenie miejsca, w którym
arbitraż ma zostać przeprowadzony. Mimo
że zapis na sąd polubowny jest dość prostym porozumieniem, warto przy jego konstruowaniu korzystać z ustalonych wzorców
albo fachowej pomocy prawnej, aby ustrzec
się prostych błędów.
Nie każdy spór może być poddany rozstrzygnięciu sądów polubownych. Choć kryterium decydujące o możliwości poddania
sporu rozstrzygnięciu sądu polubownego
jest szerokie i obejmuje wszelkie spory
o prawa majątkowe i niemajątkowe, mogące być przedmiotem ugody, wskazać należy
jednak na istnienie pewnych wyłączeń.
Przykładowo nie mogą być poddane sądom
polubownym sprawy o alimenty, a spory
ze stosunku pracy mogą być poddane arbitrażowi dopiero po powstaniu sporu. Spory
korporacyjne dotyczące spółek, spółdzielni
i stowarzyszeń mogą zostać rozstrzygnięte
przez sąd polubowny w pełnym zakresie.
Decydując się na arbitraż, pamiętać należy
o jeszcze jednej niezwykle istotnej i zasadniczej kwestii, jaką jest wybór arbitra.
Dokonując wyboru, należy mieć na uwadze
to, iż arbiter nie jest kolejnym pełnomocnikiem w sporze ani też pełnomocnika
nie zastępuje. Co więcej, arbiter nie reprezentuje interesów strony, a wręcz przeciwnie – powinien zachować najdalej idący
obiektywizm i niezależność. Dlatego też,
dokonując wyboru arbitra, należy kierować się jego kompetencjami, doświadczeniem oraz zaufaniem co do jego niezależZapis na sąd polubowny jest prostym ności i bezstronności. Kierując się powyżpostanowieniem wyrażającym wolę stron, szym, zapewnimy, że spór rozstrzygany
aby oznaczone spory albo spór rozstrzy- będzie nie tylko w przyjaznej atmosfegnięty został przez wskazany sąd polubow- rze, bez zbędnych, paraliżujących niekieny lub w drodze tzw. arbitrażu ad hoc.
dy osoby niebędące prawnikami formalizmów procesowych, ale również w spoWażne jest, aby oznaczyć, jaki spór podda- sób w pełni profesjonalny, sprawnie projemy rozstrzygnięciu, jeśli spór ten już ist- wadzący do wydania sprawiedliwego roznieje, albo wskazać stosunek prawny (naj- strzygnięcia.
częściej umowę), z którego mogą wyniknąć
w przyszłości spory poddawane kompeten- Źródła
cji sądów polubownych. W przypadku 1. Jakubecki A.: komentarz do art. 1154
wyboru tzw. stałego sądu polubownego k.p.c. [w:] Dolecki H., Wiśniewski T. (red.):
jako właściwego do rozpatrywania spo- Kodeks postępowania administracyjnego.
rów należy skorzystać z opracowanych Komentarz. Tom V. Warszawa 2013, s. 407.
przez dany sąd modelowych klauzul arbi- 2. Raport z działalności sądów powszechtrażowych, które zamieszczane są w obo- nych 2009-2013, http://www.isws.ms.gov.
wiązujących regulaminach albo bezpośred- pl/pl/baza-statystyczna/publikacje/ (dostęp:
nio na stronach informacyjnych danego 1.03.2015).
sądu (przykładowe linki do stron interne- 3. Pieckowski S., Rozdział 19 [w:] Szutowych stałych sądów arbitrażowych mański A. (red.): System Prawa HandloweLewiatan, KIG i Sidir, dostęp: 1.03.2015: go. Tom 8 – Arbitraż handlowy. Warszawa
http://www.sadarbitrazowy.org.pl/pl/7-kro- 2010 r., s. 985 i n.
kow-arbitrazu, https://www.sakig.pl/pl/ar- 4. Oxford Study on Civil Justice Systems
bitraz/abc-arbitra%C5%BCu, http://arbi- in Europe. Oksford. Październik 2008.
traz-sidir.pl/klauzula-arbitrazowa).
Arbitraż jest poufny – postępowanie i rozprawy odbywają się wyłącznie w gronie osób zainteresowanych, bez jakiegokolwiek dostępu osób trzecich. W porównaniu
do postępowania przed sądami państwowymi postępowanie przed sądami polubownymi jest też z reguły mniej kosztowne. Trzeba mieć przy tym na względzie, że w przypadku postępowania przed sądami powszechnymi jego koszty mogą wydatnie
wzrosnąć w jego trakcie oraz w związku
z wnoszeniem środków odwoławczych.
Arbitraż cechuje się znacznie większą stabilizacją kosztów. Należy też pamiętać,
że przed sądem polubownym strona, która
wygrywa sprawę, może odzyskać wszystkie
poniesione koszty, a nie tylko opłatę i zryNajczęściej spotykamy klauzule arbitrażoczałtowane koszty pomocy prawnej.
we w następującym brzmieniu: „WszelGodna uwagi jest również kwestia profesjo- kie spory, wynikające z niniejszej umowy
nalizmu arbitrów. Strony mogą bowiem wy- lub mogące w związku z nią powstać, będą
brać na arbitrów osoby będące specjalista- rozstrzygane przez (tu należy podać pełną
mi w danej dziedzinie i posiadające najlep- nazwę stałego sądu polubownego oraz jego
szą wiedzę i doświadczenie do właści- siedzibę), stosownie do regulaminu tego
wej oceny sprawy. W przypadku sądowni- sądu”. Zapis taki może zostać uzupełniony
Włodzimierz Głowacki
radca prawny
Kancelaria Głowacki i Wspólnicy, Poznań
członek Komitetu Arbitrażowego
Sądu Arbitrażowego przy Konfederacji
Lewiatan, arbiter
Sławomir Marciniak
kancelaria Głowacki i Wspólnicy, Poznań
Przegląd Komunalny nr 3/2015
finanse – zarządzanie
INFORMATOR
pojedyncze sądy polubowne rozstrzygają ctwa powszechnego problematyka ta napodużo więcej spraw niż łączna liczba spraw tyka na naturalną barierę – sędziowie
nie mogą być ekspertami we wszystkich
arbitrażowych w Polsce ogółem.
rodzajach spraw.
Do dziś arbitraż pozostaje w Stanach Zjednoczonych realną alternatywą dla sądów Kolejną zaletą postępowania arbitrażopaństwowych. Odbywa się to przy aktyw- wego, która stanowi przy tym kluczową
nym wsparciu państwa, które samo niejed- cechę odróżniającą arbitraż od postęponokrotnie zgadza się na poddanie sporów wania przed sądem państwowym, jest przeważający wpływ stron na kształt i przepod rozstrzygnięcie sądów polubownych.
bieg postępowania. Strony mogą wybrać
Również w państwach zachodniej Euro- lub co najmniej mają wpływ na ustalenie
py tradycje współczesnego arbitrażu sięga- miejsca i kalendarza postępowania, języją początków lat 80. ubiegłego stulecia. ka postępowania, zakresu i trybu postępoW Europie w przypadku obrotu między- wania dowodowego, możliwości zastosonarodowego arbitraż zamiast sądowni- wania elektronicznych środków komunikactwa państwowego wybiera aż 63% przed- cji, poufności i podstaw rozstrzygnięcia.
siębiorców4.
71