Publikacja darmowa

Rejent • rok 8 • nr 5(85)
maj 1998 r.
Tadeusz Domińczyk
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej
I. Uwagi wstępne
Powołane do życia przepisami kodeksu zobowiązań spółki prawa cywilnego uczestniczyły w obrocie obok spółek handlowych: jawnych, komandytowych, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjnych i tzw. cichych,
których status prawny określał kodeks handlowy. Krąg wymienionych spółek
poszerzony został następnie o spółki wodne, na podstawie ustawy z dnia
30 maja 1962 r. o prawie wodnym (Dz.U. Nr 34, poz. 158), oraz spółki
tworzone dla potrzeb zagospodarowania wspólnot gruntowych (ustawa z
dnia 29 czerwca 1963 r. - Dz.U. Nr 28, poz. 169). Ustawa z dnia 28
września 1991 r. o lasach (Dz.U. Nr 101, poz. 444 z późn. zm.) kreuje
spółką leśną. Kodeks cywilny recypował przepisy kodeksu zobowiązań w
zakresie regulacji spółek cywilnych, jednocześnie eliminując spośród spółek handlowych spółkę komandytową i cichą. Ta pierwsza została następnie
reaktywowana ustawą z dnia 31 sierpnia 1991 r. o zmianie rozporządzenia
Prezydenta RP - Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 94, poz. 418). Odrębną
grupę spółek, akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością, powołała do
życia ustawa z dnia 14 czerwca 1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (Dz.U. Nr 80, poz. 350 z późn. zm.).
Wspólną cechą spółki cywilnej i spółek handlowych jest ich cel gospodarczy. Odmienności w realizacji celu gospodarczego przez spółkę cywilną
i spółki handlowe tkwią w samej konstrukcji umów je kreujących, co w
odniesieniu do spółki cywilnej sprowadza się w istocie do skutków braku
52
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej
jej wyposażenia w osobowość prawną. Problem nie istniał bądź nie był
zauważany w warunkach funkcjonowania gospodarki reglamentowanej.
Obecność spółki cywilnej w życiu gospodarczym w tym okresie, nawet
jeżeli nie była ona powołana dla doraźnych celów, występowała nader rzadko.
Sytuacja zmieniła się radykalnie z początkiem transformacji ustrojowej i
wywołanego nią rozwoju gospodarki rynkowej. W miarę upływu czasu
także spółki cywilne zaczęły ważyć w obrocie, a kapitał, którym dysponują,
częstokroć przewyższa kapitał zakładowy spółek handlowych, w tym także
kapitałowych.
Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 24 maja 1989 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (Dz.U. Nr 33, poz. 175 z późn.
zm.) szczególnego znaczenia nabrały te spółki cywilne, które stosownie do
treści art. 4791 § 1 i art. 4792 k.p.c. zyskały przymiot podmiotowości
gospodarczej, jako należące do jednostek organizacyjnych nie mających
osobowości prawnej w rozumieniu art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 23 grudnia
1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.)1.
Wyróżniają się one spośród innych spółek objętych przepisem art. 860 §
1 k.c. tym, że prowadzą działalność gospodarczą2.
W dychotomicznym podziale spółek cywilnych3 na zewnętrzne i wewnętrzne, te z nich, które spełniają wymóg bycia podmiotem gospodarczym, występują w obrocie pod postacią zorganizowanego przedsiębiorstwa. Samą zaś działalność gospodarczą, jak się podkreśla w literaturze i
orzecznictwie4, charakteryzuje:
1) profesjonalizm,
2) podporządkowanie regułom opłacalności i zysku bądź racjonalnego
gospodarowania,
3) permanentność działań.
1
W tej mierze uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 10 stycznia 1990 r. 111 CZP 97/89, OSN
CP 1990, nr 6, poz. 74; także uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 18 czerwca 1991 r. III CZP 40/
91, OSN CP 1992, nr 2, poz. 17 i dalszych w tym składzie z dnia 14 stycznia 1993 r. II UZP 21/
92, OSN CP 1993, nr 5, poz. 69 i w składzie zwykłym z dnia 28 stycznia 1993 r. III CZP 168/92,
OSN CP 1993, nr 6, poz. 106.
2
B . M y s z k a , Status prawny spółki cywilnej w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego,
Przegląd Sądowy 1994, nr 6, s. 24 i 25 oraz powołane tam orzecznictwo i literatura.
3
J. M o k r y, Glosa do uchwały SN/7/z dnia 18 czerwca 1991 r. III CZP 40/91 (OSN CP
1992, nr 2, poz. 17). Przegląd Sądowy 1992, nr 9, s. 80 i nast.
4
B. M y s z k a, op. cit., s. 24.
53
Tadeusz Domińczyk
Na tych zasadach zorganizowane spółki, jako podmioty gospodarcze,
podlegają ewidencjonowaniu, stosownie do treści art. 8 ustawy o działalności gospodarczej. Organem ewidencyjnym według ustawy jest terenowy
organ administracji państwowej stopnia podstawowego o właściwości szczególnej w sprawach ewidencji działalności stopnia podstawowego (art. 8 u.
o dz. g.). Ostatecznie właściwymi w tych sprawach stały się gminy w oparciu
o przepis art. 3 pkt 21 ustawy z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zadań i
kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy
a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.
Nr 34, poz. 198 z późn. zm.).
Przedmiot działalności gospodarczej określa art. 9 ust. 2 u. o dz.g.
Zaniechanie zgłoszenia jest wykroczeniem. Wykroczeniem jest także niedopełnienie obowiązku zgłoszenia do ewidencji zmian danych objętych
wpisem (art. 60' k.w.). Z chwilą ustania podmiotowości gospodarczej takiej
spółki cywilnej względnie w okresie poprzedzającym utratę bytu prawnego
takiego podmiotu rodzą się zatem konsekwencje typowe dla wszystkich
podmiotów gospodarczych zarówno w zakresie podziału majątku, jak i
odpowiedzialności za podjęte zobowiązania.
II. Zdolność układowa
Spółka cywilna jako podmiot gospodarczy prowadzący rozległą działalność podlega, jak każdy inny podmiot tego rodzaju, wahaniom koniunkturalnym aż do utraty sprawności ekonomicznej. Stwarza to niebezpieczeństwo niewywiązania się przez nią z podjętych zobowiązań. Zaprzestając
płacenia długów względnie stwarzając groźbę zaprzestania ich płacenia,
godzi tym samym w interes wierzyciela. Aktualne w tej sytuacji jest pytanie, czy spółka cywilna jako podmiot gospodarczy podlega takim działaniom prewencyjnym, jak inne podmioty gospodarcze w oparciu o przepisy
rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. - Prawo o
postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 z późn. zm.). W art. 1
prawa o postępowaniu układowym, w odróżnieniu od art. 1 § 2 prawa
upadłościowego, brak bliższego określenia podmiotu gospodarczego. Nie
stoi to jednak na przeszkodzie przyjęciu stanowiska, że chodzi tu o podmioty bliżej określone w przepisach o działalności gospodarczej, w przepisach o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych oraz
54
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej
w przepisach o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne
osoby prawne i fizyczne. W tak szeroko ujętym pojęciu podmiotu gospodarczego, na użytek innej, ale pokrewnej instytucji o ogólnie zbieżnym celu,
umieszcza się także jednostkę organizacyjną nie mająca osobowości prawnej, utworzoną zgodnie z przepisami prawa. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 28 lipca 1993 r. III CZP 97/93 (nie publ.), w
tezie: „Spółka cywilna prowadząca ewidencjonowaną działalność gospodarczą ma zdolność układową". W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Najwyższy zauważa, że spółka cywilna, jako podlegająca zaliczeniu do trzeciej
grupy podmiotów gospodarczych (jednostka organizacyjna), w sensie prawnym odzwierciedla: „cel utworzenia spółki, strukturę organizacyjną umożliwiającą jej działania dla realizacji tego celu oraz wyodrębnienie majątkowe od osób wspólników".
Zawarcie układu należy niewątpliwie zaliczyć do czynności przekraczających zarząd majątkiem wspólnym. Z wnioskiem o zawarcie układu
mogą zatem wystąpić wszyscy wspólnicy, o ile umowa nie zawiera stosownego umocowania (art. 866 k.c.). Wniosek ma szanse powodzenia, jeżeli
poddane ocenie okoliczności faktyczne pozwolą stwierdzić, że zaprzestanie
płacenia długów jest następstwem przyczyn o charakterze wyjątkowym i
obiektywnie nie dającym się usunąć. W literaturze5 zalicza się do tych
przyczyn nagły wzrost inflacji, pogłębiający się kryzys w zakresie stosunków finansowych, handlowych, produkcyjnych, załamanie się eksportu, niesprostanie konkurencji towarów z importu, ciężka choroba, zniszczenie lub
kradzież towarów względnie maszyn i urządzeń itp. Katalog wyłączeń
żądania otwarcia postępowania układowego zawiera art. 2 prawa o postępowaniu układowym.
III. Zdolność upadłościowa
Polskie prawo upadłościowe (rozprządzenie Prezydenta RP z dnia 24
października 1934 r., t.j. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512) w § 1 art. 1
możliwość uznania za upadłego adresuje tylko do podmiotu gospodarczego.
Ponieważ do podmiotów gospodarczych należy także spółka cywilna pro5
K. P i a s e c k i, Prawo upadłościowe, Prawo o postępowaniu układowym..., Oficyna Wyd.
Branta 1994.
55
Tadeusz Domińczyk
wadząca ewidencjonowaną działalność gospodarczą, także ona należy do
kręgu podmiotów, wobec których może zostać ogłoszona upadłość6. Kryterium ogłoszenia upadłości jest zaprzestanie płacenia długów. Ogłoszenia
upadłości może żądać zarówno dłużnik, jak i każdy z jego wierzycieli (art.
4 pr. upadł.). Podstawowym celem ogłoszenia upadłości jest równomierne
zaspokojenie wierzycieli, bez względu na to, czy dysponują oni tytułami
egzekucyjnymi i niezależnie od tego, czy ich roszczenia sąjuż wymagalne.
Na skutek ogłoszenia upadłości majątek upadłego stanowi masę upadłości
(art. 20 § 1 zd. 2 pr. upadł.). Ze względu na specyficzny ustrój majątkowy,
jakiemu podlegają wspólnicy spółki cywilnej (ewidencjonowanej), nasuwa
się pytanie, co należy w tym przypadku uznać za masę upadłości, a w
szczególności, czy objęty jest nią także majątek osobisty wspólników. W
powołanym już orzeczeniu z dnia 27.05.1993 r. (III CZP 61/93) Sąd Najwyższy stwierdza, iż „w skład masy upadłości spółki cywilnej wchodzi wyłącznie majątek wspólny wspólników".
U podstaw takiego stanowiska leży wzgląd na uregulowanie zawarte w
art. 861 -863 k.c. Wedle tych przepisów, w skład majątku wspólnego wchodzi to, co zostało do spółki wniesione w postaci wkładów i praw, nadto te
składniki majątkowe, o które majątek spółki został powiększony w wyniku
jej działalności. Do majątku wspólnego należą także wierzytelności spółki.
Każdy ze wspólników ma w tym majątku swój udział, ale ma on charakter
niepodzielny. W czasie trwania spółki wspólnik nie może tym udziałem
rozporządzać ani żądać jego podziału (art. 863 § 1 i 2 k.c.). Tak rozumiany
udział nie może być przedmiotem egzekucji dłużnika osobistego wspólnika.
Te cechy majątku wspólników czynią go majątkiem wyodrębnionym, ściśle
związanym ze spółką jako podmiotem gospodarczym. Identyfikuje to jednocześnie przedmiot, z którego wierzyciele mogą się zaspokoić w następstwie upadłości, niekoniecznie dysponując tytułami egzekucyjnymi, w odróżnieniu od wymogów związanych ze stosowaniem art. 778 k.p.c. Tym
samym ogłoszenie upadłości staje się konkurencyjną formą zaspokojenia
wierzycieli bez ryzyka ustąpienia pierwszeństwa.
Ogłoszenie upadłości spółki rodzi konsekwencje w postaci zawieszenia
postępowania w sprawach skierowanych przeciwko wspólnikom, a dotyczących masy upadłości (art. 774 § 1 pkt 4).
6
56
Uchwała SN z dnia 27 maja 1993 r. III CZP 61/93, OSN CP 1994, nr 1, poz. 7.
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej
IV. Rozwiązanie spółki
Umowa spółki cywilnej powinna być stwierdzona pismem (art. 860 §
2 k.c.). Forma pisemna, bez równoczesnego zastrzeżenia nieważności w
r a z i e jej zaniechania, sprowadza jedynie ograniczenia dowodowe w myśl
art. 74 k.c. Jeżeli natomiast powstanie spółki cywilnej poprzedza zawarcie
umowy, to wynika stąd zasada wielopodmiotowości stron tej umowy, co
oznacza wyłączenie możliwości prowadzenia jednoosobowych spółek
cywilnych w odróżnieniu od spółek handlowych z ograniczoną odpowiedzialnością.
Z zawarciem umowy spółki cywilnej łączy się domniemanie jej trwania
(art. 873 k.c.). Decydują zatem okoliczności faktyczne bądź to w postaci
zaniechania działalności w myśl zawartych w umowie warunków, wbrew
zgodzie wszystkich wspólników, bądź też kontynuacja działalności za
aprobatą tychże wspólników. Ustanie spółki w takich warunkach może
rodzić problemy co do określenia początku samego zdarzenia, niemniej
jednak jest to wyłącznie kwestia dowodowa.
Z ważnych powodów każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki
przez sąd (art. 874 k.c.). Powołany przepis otwiera jedynie jedną z dróg
ustania spółki. Do rozwiązania spółki może dojść w okolicznościach wyżej
wskazanych, w następstwie śmierci wspólnika, w razie spełnienia celu, dla
realizacji którego spółka została powołana, i wreszcie w drodze czynności
prawnej między wspólnikami.
U podstaw konstytutywnego orzeczenia o rozwiązaniu spółki muszą
leżeć ważne powody, ale żaden przepis z zakresu uregulowania spółki
cywilnej nie definiuje pojęcia „ważne powody". Nasuwa się w związku z
tym pytanie, czy pod tym pojęciem mieszczą się te same przyczyny, które
pozwalają wspólnikowi spółki wystąpić z niej, choćby była zawarta na czas
określony, przez wypowiedzenie udziału bez zachowania trzymiesięcznego
terminu i w dowolnym okresie roku obrachunkowego (art. 869 k.c.). W
literaturze panuje zgodny pogląd, iż „ważne powody", na które wspólnik
może się skutecznie powołać, dokonując wypowiedzenia udziałów, to te,
które w jego ocenie, nawet subiektywnej, nie pozwalają mu nadal pozostawać w spółce (długotrwała choroba, utrata możliwości spełniania określonych świadczeń na rzecz spółki, brak zaufania do wspólników, waśnie
między wspólnikami itp.). Odmiennie ma się rzecz na gruncie art. 874 k.c.
57
Tadeusz Domińczyk
Chodzi tu o przypadki zagrożenia bytu spółki w ogóle, nie zaś tylko o
ujemną oceną funkcjonowania w spółce jednego wspólnika względnie kilku
z nich. Na katalog tak rozumianych przyczyn mogą się składać: utrata
konkurencyjności spółki, pozbawienie możliwości podejmowania uchwał
w ważnych sprawach spółki, konflikty między wspólnikami niweczące
efektywną jej działalność, utrata możliwości korzystania z wiedzy specjalistycznej niezbędnej na użytek prowadzonej działalności itp.
Powód może powołać się na „ważne powody", o ile występują one
przed wniesieniem powództwa i istnieją aż do dnia wyrokowania. Zaistniałe dopiero w toku rozpoznania sprawy bądź ustąpienie ich przed datą
wydania orzeczenia prowadzi do oddalenia powództwa. Po stronie pozwanej w procesie o rozwiązanie spółki uczestniczą pozostali, poza powodem,
wspólnicy. Z racji łączącego wspólników ustroju majątkowego (współwłasność łączna) wyrok dotyczy niepodzielnie wszystkich wspólników, a co
za tym idzie, zachodzi tu przypadek współuczestnictwa jednolitego (art. 73
§ 2 k.p.c.).
Art. 874 k.c. przybiera postać przepisu o charakterze bezwzględnie
obowiązującym. Oznacza to, że strony umowy pozbawione są możliwości
wyłączenia żądania wspólnika zmierzającego do rozwiązania spółki z
ważnych powodów. Zważywszy natomiast, iż pojęcie „ważnych powodów" ma postać zobiektywizowaną, nie wydaje się także możliwe wskazanie w umowie, jakie powody wspólnicy mogą uznać za „ważne".
Wyroki sądów rozwiązujące spółki należą do wyroków kształtujących
prawo. Ich skuteczność rozpoczyna się z dniem uprawomocnienia się wyroku
(ex nunc).
V. Uwagi końcowe
Prezentowane wypowiedzi oparte są na założeniu, że spółka cywilna,
prowadząca ewidencjonowaną działalność gospodarczą, jest podmiotem
gospodarczym, czego konsekwencjąjest przyznanie jej zdolności sądowej.
Takie stanowisko dominuje w orzecznictwie, a jego wyrazem jest uchwała
składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia 1996 r.7 Co znamienne, u podstaw takiego stanowiska leży wzgląd na treść regulacji praw-
7
58
OSN CP 1996, nr 5, poz. 63.
Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej
nej, nie mieszczącej się w przepisach o spółce cywilnej (art. 860 i nast.
k.c.). Jakkolwiek by oceniać skutki ustroju majątkowego wspólników spółki cywilnej, nie można stronić od jednoznacznego brzmienia art. 4797 k.p.c.
W powiązaniu tego przepisu z art. 2 ust. 2 ustawy o działalności gospodarczej nie da się obronić twierdzenia, że spółka cywilna, jako zorganizowane przedsiębiorstwo, nie ma zdolności sądowej. Spółka cywilna nie jest
tu jednak odosobniona, zważywszy na treść art. 64 § 2 k.p.c. Dalszą konsekwencją takiego uregulowania jest oderwanie zależności zdolności sądowej od zdolności prawnej. O ile mianowicie zdolność sądowa jest zawsze
pochodną zdolności prawnej, o tyle zdolność sądowa może mieć byt samodzielny, co można zilustrować szeregiem rozwiązań normatywnych.
Nie brak jednak wypowiedzi kwestionujących takie stanowisko8. Gdyby zatem brać pod uwagę wszystkie trwające na tym tle kontrowersje,
równie dobrze można by mówić o samym istnieniu podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej, nie zaś o j e j ustaniu.
Zagadnienie ma niezwykle istotne znaczenie dla praktyki, głównie ze
względu na uregulowanie zawarte w art. 778 k.p.c. Wobec niedoskonałości
uregulowań sytuacji prawnej spółki cywilnej w nowych warunkach ekonomicznych, w tym zwłaszcza w zakresie jej reprezentacji, Sąd Najwyższy
w powołanej już uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 stycznia 1996 r. III
CZP 111/95 znajduje rozwiązanie, którego utylitarny charakter jest jednoznaczny:
,3rak odrębnych unormowań dotyczących reprezentacji spółki jako
strony w postępowaniu przed sądem gospodarczym powoduje konieczność
sięgnięcia do art. 67 § 1 i art. 133 § 2 k.p.c. W obu przepisach jest mowa
0 organie uprawnionym do reprezentowania przed sądem. Wspólnicy spółki cywilnej nie mają obowiązku powołania takiego organu. Z art. 865 § 2
1 art. 866 k.c. wynika natomiast, że każdy ze wspólników jest umocowany
do reprezentowania spółki tylko w granicach nie przekraczających zwykłych czynności spółki. Przy pozywaniu spółki nie jest zatem dopuszczalne
wskazanie dowolnie wybranego wspólnika jako osoby uprawnionej do
dokonywania czynności procesowych ze skutkiem dla pozostałych wspólników. Prawidłowe oznaczenie spółki cywilnej jako strony wymaga więc
8
B . B u r i a n , Glosa do uchwały SN z dnia 7 lipca 1993 r. III CZP 87/93, OSN 1994, poz.
204, s. 507; tamże glosa M. W r ó b 1 a, s. 511.
59
Tadeusz Domińczyk
- j a k to przyjął Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 3 lutego 1995 r. II CRN
157/94 (OSNC 1995, poz. 116) - wskazania wszystkich wspólników. Im
wszystkim trzeba również doręczyć odpis pozwu. W tej sytuacji proces
przeciwko spółce stanie się zarazem procesem wszystkich wspólników.
Uzyskany w nim tytuł egzekucyjny będzie więc uprawniał do nadania klauzuli
wykonalności przeciwko wspólnikom. Umożliwi to wierzycielowi zaspokojenie się w drodze egzekucji, zgodnie z art. 778 k.p.c., ze wspólnego
majątku wspólników, jak i - co oczywiste - z osobistych majątków poszczególnych wspólników.
Rozwiązanie to - choć można przeciwko niemu wysunąć zarzuty natury
doktrynalnej - prowadzi do uzgodnienia przyznanej spółce cywilnej w art.
4797 k.p.c. zdolności sądowej z wymaganiami art. 778 k.p.c., przez co
umożliwia wykonanie orzeczenia sądu gospodarczego. Przyjęta konstrukcja procesu spółki cywilnej odpowiada założeniom prawa cywilnego materialnego. Spółka cywilna oznacza jedynie całość wspólników będących
podmiotami prawa cywilnego. Dlatego też proces takiej spółki - ze stanowiska prawa materialnego - jest jednocześnie procesem wspólników".
60