Pobierz artykuł - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3159
Slavica Wratislaviensia CL
•
Wrocław 2009
MAŁGORZATA KORYTKOWSKA
Uniwersytet Łódzki
ALEKSANDER KIKLEWICZ
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
O pewnym typie realizacji
argumentu propozycjonalnego
w języku białoruskim, bułgarskim i polskim
1. Postrzeganie powierzchniowych zjawisk składniowych w perspektywie
składni semantycznej pozwala na systematyzację i konsekwentny opis zbiorów
zdań tworzonych przez daną jednostkę leksykalną o funkcji predykatywnej.
Subkategoryzacja zbioru typów zdań, które mogą być tworzone z danym predykatorem, wymaga ustalenia odpowiedniego modelu teoretycznego, w którym
stopień eksplikacji cech podstawowej struktury semantycznej (czyli podstawowego wzorca semantycznego, przyjętego dla danego predykatu) jest głównym
kryterium. Analizowane w tym aspekcie typy zdań ukazują na możliwość istnienia wielu procesów semantycznych, które można określić jako p r o c e s y k o n d e n s a c y j n e (czy też procesy kompresji) struktury semantycznej, w których
wyniku część cech struktury semantycznej nie zostaje zrealizowana w strukturze
zdania. Takie zjawiska mogą się wiązać z niedopowiedzeniem oraz z nieokreślonością – często motywowaną świadomym pominięciem pewnych treści, lub
też mogą stanowić swoisty odsyłacz do kontekstu/konsytuacji jako – zarówno
z punktu widzenia nadawcy, jak i odbiorcy – czynnika odtworzenia brakujących
treści1. W tym opracowaniu ograniczamy się do zarysowania pewnych zjawisk
kondensacyjnych pojawiających się niezależnie od kontekstu.
2. Model systematyzacji i opisu struktur zdaniowych języka białoruskiego,
bułgarskiego i polskiego zastosowany w realizowanych od 2005 roku badaniach
zespołu z Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz
1
Zob. Е.А. Земская, М.В. Китайгородская, Е.Н. Ширяев, Русская разговорная речь.
Общие вопросы. Словообразование. Синтаксис, Москва 1981, s. 201 i n.
Slavica Wratislaviensia 150, 2009
© for this edition by CNS
Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 137
2009-12-09 14:05:26
138
•  Małgorzata Korytkowska, Aleksander Kiklewicz
Państwowego Uniwersytetu Białoruskiego2 można przedstawić następująco. Na
pierwszym etapie badania ogół czasowników na poziomie semantycznym zostaje rozbity na podzbiory w zależności od typów predykatów, które reprezentują,
tzn. predykatów pierwszego i drugiego rzędu oraz podtypy w zależności od liczby miejsc, które otwierają dla argumentów. W ten sposób są formułowane typy
struktur propozycjonalnych (zob. tab.).
Tabela. Typy bazowych struktur propozycjonalnych
Zdania ufundowane
na predykatach
1-miejscowych
Zdania ufundowane
na predykatach
2-miejscowych
Zdania ufundowane
na predykatach
3-miejscowych
zdania
zdania
zdania
zdania
zdania
zdania
ufundowane
ufundowane
ufundowane
ufundowane
ufundowane
ufundowane
na predykatach na predykatach na predykatach na predykatach na predykatach na predykatach
drugiego
pierwszego
drugiego
pierwszego
drugiego
pierwszego
rzędu
rzędu
rzędu
rzędu
rzędu
rzędu
P (x)
P (p)
P (x, y)
P (x, q)
P (p, y)
P ( p, q)
P (x, y, z)
P (x, y, r)
P (x, q, z)
P (x, q, r)
P (p, y, z)
P (p, y, r)
P (p, q, z)
P (p, q, r)
Zbiór zdań tworzonych przez dany czasownik dzieli się na typy formułowane jako tzw. s c h e m a t y e k s p l i k a c j i, w których odzwierciedla się zakres
i sposób realizacji struktury propozycjonalnej. Stosowane tu klasy wyrażeń mają
na tym poziomie bezpośrednie odniesienie do form językowych w terminach
kategorialnych typu V – czasownik, N (Nx , Ny itp.) – symboli dla pozycji argumentowych przedmiotowych (z uwzględnieniem „zera syntaktycznego”, nieuwarunkowanego kontekstowo, symbol Ø), NV – dla frazy realizującej w sposób znominalizowany pozycję argumentu propozycjonalnego (w szczególności w formie
rzeczowników abstrakcyjnych, deverbatiwów) itp. Por. przykładowe eksplikacje
wybranych zdań z języka białoruskiego:
biał. Я адчуваў, што ён маніць.
VNx VNx ...
biał. Ён баяўся змерзнуць.
VNx VI Øx ...
biał. Я згадваю іх ігру.
VNx NV Nx ...
biał. Я зачаравана глядзеў на агонь.
VNx NV Øx ...
VNx Øp N = VNx N biał. Я бачыў брудных дзяцей.
biał. Ганна ведала пра тое, што робіцца на ўзлеску.
VNx Np ...
2 А. Кіклевіч, М. Карыткоўская, С. Важнік, Т. Рамза, Супастаўляльнае даследаванне базавых сінтаксічных структур сучаснай беларускай і сучаснай польскай моў. Праект,
Г.М. Мезенка (red.), Acta Albaruthenica, Rossica, Polonica, Віцебск 2006, s. 26–29.
2009-12-09 14:05:26
Realizacja argumentu propozycjonalnego
•
139
Na trzecim stopniu analizy są rozpatrywane s c h e m a t y z d a n i o w e –
w ich tradycyjnie przyjętym w składni powierzchniowej rozumieniu. Zostają one
uszczegółowione przez uwzględnienie konkretnych form gramatycznych, a więc
spójników, przyimków, a także form przypadkowych. Por. np. polskie schematy
zdaniowe modelu eksplikacyjnego VNx Ny, który należy do kategorii 2-miejscowych predykatów pierwszego rzędu, czyli P (x, y):
VNNom NAcc
Adam bierze kapelusz i wychodzi.
VNNom Praep NLoc Dwoje dzieci biegnie po łące.
VNNom Praep NGen Andrzej doszedł do schroniska.
VNNom Praep Nacc Żołnierz nastąpił na minę.
VNNom Praep Ninstr Szlak prowadzi początkowo uciążliwie brzegiem
dużego jeziora.
Kibic rzucił we mnie petardą.
VNNom Ninstr
To, co wydaje się szczególnie istotne w tym ujęciu, to zasada hierarchicznego uporządkowania typów struktur realizowanych przez dany predykator (np.
czasownik) z wyżej wspomnianym kryterium s t o p n i a s z c z e g ó ł o w o ś c i
realizacji struktury propozycjonalnej. W konsekwencji np. w klasie predykatów
drugiego rzędu różnica semantyczna między zdaniami o strukturze zdania złożonego i prostego może polegać na różnym stopniu eksplicytacji3, por. w języku
białoruskim i bułgarskim:
V Nx V Nx(1) ... biał. Яна заўсёды думала, што варта змяніць працу.
bułg. Сия винаги мислеше, че трябва да си намери работа.
biał. Яна думала сказаць мужу аб спазненні сына.
V Nx VI
V Nx NV Nx ... biał. Яна заўсёды думала пра яго праблемы.
bułg. Сия винаги мислеше за неговите проблеми.
biał. Яна заўсёды думала пра дапамогу.
V Nx NV
bułg. Сия винаги мислеше за милосърдието.
biał. Яна заўсёды думала пра мужа.
V Nx N
bułg. Сия винаги мислеше за мъжа си.
biał. Яна мала думала.
V Nx
bułg. Сия само няколко минути мислеше.
Szczególny przypadek stanowią struktury zdaniowe, w których pozycję argumentu propozycjonalnego (propozycji wewnętrznej) realizuje jeden z jego
elementów – fraza nominalna przedmiotowa (czyli argument przy predykacie
wewnętrznym). Może ona mieć różne cechy formalne (przyimkowa/bezprzyimkowa, w różnych przypadkach gramatycznych, w tym podmiotowa lub sytuowana poza podmiotem) – zgodnie z rekcją określonego czasownika, por. polskie
schematy zdaniowe modelu eksplicytacji V Nx Øp N, która stanowi jedną z form
3
Zob. S. Karolak, Podstawowe struktury składniowe języka polskiego, Warszawa 2002,
s. 165 i n.
2009-12-09 14:05:26
140
(formalnie) niekompletnej, schematycznej realizacji struktury propozycjonalnej
P (x, q):
V NNom NGen
Ola boi się ducha; Ania chce tortu; Andrzej potrzebuje samochodu.
Rozalka służy swej pani; Aparat cyfrowy służy
V NNom NDat
turystom.
Ania chce książkę; Dziecko lubi tę zabawkę;
V NNom NAcc
Dziewczyna obserwowała ptaki.
Olaf boi się o kolegę; Jurek patrzył na pawiany;
V NNom Praep NAcc
Jurek liczy na przyjaciela.
Adam myślał o przyjaciółce; Ola pamiętała o choV NNom Praep NLoc
rej; Jurek polega na kolegach.
Kasia cieszyła się nową zabawką; Matka walczy
V NNom NInstr
z papierosami (w domu).
Kasia cieszyła się z nowej zabawki; Turysta śmiał
V NNom Praep NGen
się z wielbłądów.
V NNom NAcc Praep NAcc Piotr uznał Wojtka za syna.
3. Zjawisku wyrażania treści argumentu propozycjonalnego (dalej AP) poprzez tylko jedną jego pozycję argumentową, jak również zjawisku kompresji
składniowej w ogóle poświęcono już uwagę w innych opracowaniach4, ale bliższa analiza pozwala na bardziej szczegółową charakterystykę tego zjawiska.
Można przy tym wyodrębnić rodzaje czynników warunkujących kompresję zdania polipredykatywnego, mianowicie realizację AP w formie frazy nominalnej:
1) semantyczne, 2) kognitywno-kulturowe, 3) komunikacyjne.
3.1. W aspekcie semantycznym kompresja składniowa jest uwarunkowana
znaczeniem leksykalnym czasownika – zarówno w pozycji jądrowej, jak i w pozycji zależnej. Tu można zastosować wprowadzone przez I.M. Bogusławskiego
pojęcie: s f e r a o d d z i a ł y w a n i a l e k s y k a l n e g o („сфера лексического
действия”)5, z tym że w zakresie struktur polipredykatywnych relewantne są
dwie takie sfery: predykatu jądrowego oraz predykatu wewnętrznego.
3.1.1. Znaczenie leksykalne czasownika w pozycji jądrowej (czyli orzeczenia zdania nadrzędnego) określa – jak już zostało wskazane – jego właściwości
4
Zob. А.К. Киклевич, Метонимия vs. компрессия в функциональной системе современного русского языка (в сопоставлении с польским языком), Slavia Orientalis 2007, LVI/2,
s. 249–264; idem, Притяжение языка, t. 1, Семантика, лингвистика текста, коммуникативная лингвистика, Olsztyn 2007, s. 105 i n.; idem, Семантическая vs. синтаксическая деривация,
Respectus Philologicus 2007, XVII, s. 150–165; M. Korytkowska, Condensation de la structure
sémantique de la phrase et analyse contrastive, [w:] Semantyka a konfrontacja językowa, Warszawa
1996, s. 149–154; eadem, Typy pozycji predykatowo-argumentowych, [w:] Gramatyka konfrontatywna bułgarsko-polska. V, Warszawa 1992; M. Korytkowska, V. Maldżijewa, Od zdania złożonego do zdania pojedynczego. Dopuszczalność nominalizacji argumentu propozycjonalnego w języku
polskim i bułgarskim, Toruń 2002.
5 И.М. Богуславский, Исследования по синтаксической семантике, Москва 1985.
2009-12-09 14:05:26
•
141
propozycjonalno-semantyczne, zwłaszcza takie parametry jak rząd (predykaty
pierwszego vs. drugiego rzędu) oraz walencję ilościową i jakościową, a także
tzw. właściwości selekcyjne partnerów dystrybucyjnych. W zależności od semantyki leksykalnej predykaty jądrowe mają odmienne predyspozycje co do wyzerowania predykatów propozycji wewnętrznych. Tak więc w zakresie predykatów
kategorii P (p, q) prawie nie występują ograniczenia co do wyzerowania argumentów propozycji wewnętrznych – chodzi np. o zdania typu V NV Øx ... NV Øx ...,
por. białoruskie przykłady:
biał. Нацыяналізм добра адпавядае гэтай палітыцы.
biał. Большасьць спраў датычыцца гонару.
biał. Новая сітуацыя грунтуецца на дэкларацыях.
Jednak wyzerowanie przynajmniej jednego predykatu wewnętrznego, a tym
bardziej obydwu predykatów w podobnych strukturach składniowych napotyka
pewien „sprzeciw” treści semantycznej czasownika jądrowego – stąd mniejsza
(w języku białoruskim prawie dwukrotnie) liczba czasowników, na których są
ufundowane odpowiednie frazy o strukturze zredukowanej, por. konstrukcje typu
V NV Nx ... ØP N...:
biał. Усякая новая справа выклікала наша недавер’е.
biał. *Усякая новая справа выклікала нас.
3.1.2. Na możliwości kompresji składniowej wpływa także treść predykatu
wewnętrznego, a raczej relacja semantyczna między predykatem jądrowym i wewnętrznym. Można wyróżnić dwie podstawowe podklasy czasowników dopuszczających realizację AP jedynie poprzez frazę argumentową: a) nakładających
wyraźne ograniczenia semantyczne na zbiór czasowników występujących w ramach AP oraz b) nienakładających takich ograniczeń na czasowniki występujące
w ramach AP. W pierwszej podklasie stopień uszczegółowienia zbioru czasowników dopuszczanych do AP może być różny.
3.1.2.1. Może on być ograniczony do jednostek odnoszących się do sfery
czynności fizycznej/fizjologicznej, por. np. śledzić:
Piotr śledzi Jacka.
Piotr śledzi to, co robi Jacek.
Piotr śledzi to, gdzie chodzi / jak się zachowuje [...] Jacek.
3.1.2.2. Zakres ten może być jednak znacznie szerszy i może się odnosić
poza sferą czynnościową także do stanu lub cechy fizycznej. Nie oznacza to jednak braku ograniczeń semantycznych – mogą one się wiązać z kwalifikacją typu
wartościującego, odniesioną do treści zawartej w ramach argumentu propozycjonalnego, jak np. w zdaniach z czasownikami szydzić lub wstydzić się, por.:
Piotr szydzi z Jacka – Piotr szydzi z tego, co robi (zrobił) Jacek / z tego, jaki
jest Jacek…[i to – zdaniem Piotra – jest złe / niepożądane].
W wypadkach zasygnalizowanych w 3.1.2.1 i 3.1.2.2 wskazane cechy struktury semantycznej zdań z analizowanymi czasownikami ograniczają dopuszczalSlavica Wratislaviensia 150, 2009
2009-12-09 14:05:26
142
ność realizacji AP również w postaci zdania intensjonalnego – cechy predykatu
głównego i zawartego w ramach AP nie mogą być sprzeczne z tymi cechami, por.
np. pol.:
*Piotr wstydzi się tego, że Jacek jest szlachetny / uczciwy.
3.1.2.3. Istnieją wypadki, kiedy z ogółu zdań tworzonych przez czasownik
tylko jeden z podzbiorów dopuszcza w strukturze powierzchniowej frazę argumentową z AP, a warunkiem jest wypełnienie pozycji predykatu AP przez wąską
klasę semantyczną czasowników.
3.1.2.3.1. Tak np. czasowniki typu chcieć, pragnąć jako predykaty 2-miejscowe II rzędu dopuszczają omawianą tu kondensację struktury pod warunkiem
występowania czasowników posesywnych (także causatiwów z wbudowanym
predykatem posesywnym) lub odnoszących się do wchłaniania/jedzenia itp. Porównaj przykłady polskie i bułgarskie:
Мój syn chce psa. = Mój syn chce mieć / dostać psa.
Anna pragnie dziecka. = Anna pragnie mieć dziecko.
Синът ми иска куче. = Синът ми иска да има / да получи куче.
Ана иска дете. = Ана иска да има дете.
Ale:
Jacek chce książkę  Jacek chce czytać książkę.
Данчо иска книга.  Данчо иска да чете книга.
3.1.2.3.2. W przypadku czasowników typu wołać, prosić, jeśli w obrębie
zdania intensjonalnego, realizującego AP, wystąpi czasownik ruchu, może także
dojść do podobnej kondensacji (przy czym istotne są tu określone uwarunkowania deiktyczne), por.:
Ojciec woła do Jacka, aby przyszedł do domu. – Ojciec woła Jacka do domu.
Magda prosi nas, abyśmy przyszli do niej. – Magda prosi nas do siebie.
Im węższy jest zbiór czasowników, które mogą wypełnić pozycję w ramach
AP, tym większa też swoboda występowania struktur zredukowanych. Jednak
istnieją klasy predykatorów, które bardzo często występują właśnie w tego typu
zdaniach, choć trudno tu wskazać jakieś semantyczne reguły. Do takich jednostek
należą np. verba dicendi, cogitandi, percipiendi:
pol. Adam długo o niej opowiadał.
bułg. Ана дълго ми разказваше
за нея.
Goście mówili o prezydencie.
Гостите говориха за президентите.
Ostatnio myślałam o naszej matce.
Напоследък мислех за майка ни.
Widziałam wczoraj Piotra.
Видях вчера Петър.
Trudno jest zakreślić zakres tego zjawiska za pomocą jasnych kryteriów,
a nie wydaje się on mały. Jest to pewna potencja, która może się ujawnić w kontekście predykatywnym bardzo wielu jednostek i niewątpliwie zdarzają się użySlavica Wratislaviensia 150, 2009
2009-12-09 14:05:26
•
143
cia jednostkowe takich struktur, podyktowane właśnie wyborem pewnej skrótowości czy niedomówienia przez nadawcę6.
3.2. Już w punkcie 3.1.2.2 była mowa o powiązaniu procesu formalnej kompresji zdania semantycznie złożonego z wartościującą kwalifikacją treści wyrażanej w ramach AP. Element konwencji kulturowej w procesie przetwarzania konstrukcji skompresowanych (w innej terminologii – niekompozycyjnych7) może
realizować się w postaci z a s a d y o d p o w i e d z i a l n o ś c i. G. Lakoff wprowadził to pojęcie w odniesieniu do specyficznych konstrukcji w języku angielskim: pozycję podmiotu gramatycznego zajmuje fraza nominalna, której referent
– z punktu widzenia skonwencjonalizowanej wiedzy o świecie – jest traktowany
jako odpowiedzialny za realizację opisywanej sytuacji8. Podobne zjawisko obserwujemy w sferze wyzerowania predykatu wewnętrznego w językach słowiańskich.
Dowolność wyboru argumentów (ze struktury propozycji zależnej), które pozostają w strukturze powierzchniowej zdania i nieraz zajmują pozycję wyeliminowanego predykatu, jest ograniczana przez czynnik kognitywno-kulturowy, mianowicie
uwzględnienie hierarchii elementów sytuacji decydujących o jej przebiegu i treści.
Porównaj zdania:
Jan szydzi z Piotra.
? Jan szydzi z filiżanki.
? Jan szydzi z drzewa.
Pierwsze zdanie uznamy za w całości akceptowalne (z językowego punktu widzenia) – w tym wypadku zasada odpowiedzialności została uwzględniona: to
Piotr spowodował (naraził się), że Jan szydzi z niego, mianowicie z jego zachowania, zwyczajów lub wartości. W przypadku filiżanki stopień odpowiedzialności jest już mniejszy i prawdopodobnie minimalny – w trzecim zdaniu.
3.3. Wyzerowanie predykatów wewnętrznych w dużym stopniu zależy także
od s t a n d a r d ó w s e m a n t y c z n y c h, tzn. istniejących w propozycjonalnej
formie symbolicznej schematów wyobrażeniowych, kategoryzujących rezultaty działalności doświadczalnej człowieka9. Standardy semantyczne realizują się
w mowie dzięki inferencji – zjawisko to jest zauważalne zwłaszcza w zakresie
przetwarzania wyrażeń niekompozycyjnych. Do takiego typu konstrukcji składniowych należy np. zdanie:
Krzyś prosił mnie o książkę.
6 Taka tendencja ujawniła się w nieco większym stopniu w języku bułgarskim niż polskim
przy badaniu dopuszczalności procesów nominalizacyjnych dla paralelnych zbiorów czasowników
polskich i bułgarskich, por. M. Korytkowska, W. Maldżijewa, op. cit.
7 Zob. A. Kiklewicz, Zrozumieć język. Szkice z filozofii języka, semantyki, lingwistyki komunikacyjnej, Łask 2007, s. 393.
8 Дж. Лакофф, Лингвистические гештальты, [w:] В.А. Звегинцев (red.), Новое в зарубежной лингвистике. X. Лингвистическая семантика, Москва 1981, s. 350–368.
9 A. Awdiejew, Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej (teoria i zastosowanie),
[w:] A. Awdiejew (red.), Gramatyka komunikacyjna, Kraków 1999, s. 33–68.
2009-12-09 14:05:26
144
Zdanie to jest ufundowane na predykacie drugiego rzędu prosić o strukturze propozycjonalnej: P (x, Q (x...)), a więc teoretycznie możliwy jest wybór czasownika (lub jego odpowiednika w formie rzeczownika adwerbialnego) w pozycji
predykatu wewnętrznego, por.:
Krzyś prosił mnie o przyniesienie/przekazanie/zwrócenie mu książki.
Krzyś prosił mnie o napisanie książki.
Krzyś prosił mnie, żebym podarował mu książkę itd.
Istnieją jednakże określone predyspozycje do tego, aby pewne predykaty
jądrowe wiązać z pewnymi treściami w strukturze zredukowanego AP. W rozpatrywanym przypadku niewątpliwą preferencję ma pierwsza interpretacja – na
mocy jej najbardziej naturalnego, optymalnego (z punktu widzenia codziennych
stosunków międzyludzkich) charakteru. Innymi słowy – kompresja zdania podrzędnego i transpozycja frazy nominalnej (tzn. jej występowanie w pozycji zdania podrzędnego) jest zależna od standardowej relacji między treścią czasownika
jądrowego i czasownika wewnętrznego.
3.4. Kolejny czynnik kompresji struktur zdaniowych jest związany z ich
t r e ś c i ą t e m a t y c z n o - r e m a t y c z n ą, czyli z kategorią aktualności komunikacyjnej poszczególnych fragmentów informacji zakodowanej w zdaniu. Przykładem mogą być wirtualne (w znaczeniu ‘możliwe’) transformacje zdania:
Jan zobaczył, że na stole leży książka.
W tym przypadku mamy do czynienia z polipredykatywną strukturą składniową, ufundowaną na 2-miejscowym predykacie wyższego rzędu zobaczyć:
P (x, q)  V Nx V Nx Ny .
= Jan zobaczył książkę.
= Jan zobaczył książkę na stole.
 ? Jan zobaczył leżenie książki (na stole).
 Jan zobaczył stół.
Jak można sądzić, w tym i w wielu podobnych sytuacjach do struktury powierzchniowej zdania ze zdania zależnego jest profilowana grupa nominalna, która zajmuje w nim (w zdaniu zależnym) pozycję rematu, tzn. przekazuje aktualną,
istotną – z punktu widzenia sytuacji komunikacyjnej – informację. Pośrednio tu
też realizuje się zasada odpowiedzialności, z tym że dotyczy ona nie faktu, że Jan
zobaczył leżącą na stole książkę, lecz z faktu, że właśnie aktualność informacji
o książce spowodowała, iż stała się ona przedmiotem komunikacyjnym.
Oczywiście komunikacyjna hierarchia treści przekazywanych przez AP
może być różna w zależności od sytuacji, stąd możliwość odmiennej konfiguracji
argumentów propozycji wewnętrznej; por. zdanie, w którym ważną funkcję aktualizacyjną pełni przymiotnik dębowy:
Jan zobaczył dębowy stół z książką Jacka Wangina ‘Jan zobaczył, że stół,
który jest przed nim, jest dębowy, oraz że na stole znajduje się książka Jacka
Wangina’.
2009-12-09 14:05:26
•
145
W rogu pokoju Jan zobaczył stół z książkami ‘Jan zobaczył, że w rogu pokoju jest stół i że jest on zawalony książkami’.
Reguły kompresji nie pozwalają na pominięcie w strukturze powierzchniowej
zdania elementów rematycznych, istotnych z punktu widzenia przebiegu opisywanych zdarzeń, kosztem wyeksponowania grup nominalnych, które należy uznać za
wtórne, marginalne z punktu widzenia kategorii aktualności. Tak więc zdanie
Jan zobaczył, że Piotr bije Annę
formalnie pozwala na kompresje czasownika z AP, jednak powstające w ten sposób derywaty składniowe nie oddają treści formy podstawowej, dlatego że w tym
przypadku „umyka” hierarchia elementów sytuacji, mianowicie fakt, że Piotr
BIJE Annę, czyli aktualność relacji bicia; por. możliwe transformacje:
 Jan zobaczył Piotra.
 Jan zobaczył Annę.
 Jan zobaczył Piotra bijącego Annę.
 Jan zobaczył Annę bitą przez Piotra (którą bił Piotr).
 Jan zobaczył Piotra i Annę.
4. Poruszane tu kwestie wkraczają w zakres problematyki leksykograficznej. Oczywiście ogólnie dostępny słownik jednojęzyczny musi mieć bardziej
przystępny, heurystyczny charakter. Jednakże i w tym wypadku do zasadniczych
problemów należą kryteria wyodrębnienia jednostek hasłowych, stanowiących
odrębne elementy z punktu widzenia ich funkcji (semantyki), kryteria określenia
znaczeń w przypadkach polisemii czy też zasad przytaczania w haśle słownikowym możliwych (ew. najczęstszych) struktur zdaniowych.
4.1. Postulat, aby hasło słownikowe w sposób wyczerpujący ilustrowało dopuszczalne przez daną werbalną jednostkę leksykalną struktury zdaniowe oraz
sugerowało ich wzajemne zależności, nie ma zastosowania we współczesnych
słownikach. Nie wydaje się też, by kryteria doboru okazów zdań wykraczały
poza kryterium intuicyjnie pojmowanej typowości lub frekwencji (choć przy wykorzystaniu technik digitalnych dane o frekwencji są coraz bardziej dostępne).
Tak więc w tradycyjnym słowniku cechy rzutujące na postać struktury zdaniowej
najczęściej są formułowane w ramach definicji znaczenia poprzez bardzo ogólne
wskazanie cech semantycznych otwieranej pozycji – coś, ktoś; czegoś, kogoś itp.
Niech za przykład posłuży popularny Słownik pod red. M. Szymczaka10 (dalej –
SSz); por.:
CZUWAĆ 1. ‘być czujnym, mieć się na baczności; strzec, pilnować kogoś,
czegoś’. Matka czuwa nad dziećmi. Czuwał nad każdym swym słowem.
LICZYĆ 3. ‘brać coś pod uwagę, uwzględniać w swoich planach, nie lekceważyć kogoś, czegoś; poważać, cenić, szanować kogoś’. Liczyć się z możliwością
sprzeciwu. Liczyć się z czyimś zdaniem. Nie liczył się z nikim i nikogo się nie bał.
10
M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1978–1981.
2009-12-09 14:05:26
146
NIENAWIDZIĆ ‘czuć, żywić do kogoś lub czegoś nienawiść, odrazę, wstręt;
nie cierpieć, nie znosić’. Nienawidzić wroga. Nienawidzić kłamstwa, krętactwa,
obłudy.
W przytoczonych przykładach zwraca uwagę brak precyzji w stosowaniu
określenia coś — może ono dotyczyć zarówno fraz będących efektem nominalizacji, jak i fraz o funkcji argumentu otwieranego przez predykat. Istnieją hasła,
w których specyfika substytucji elementu poprzez coś jest w ogóle nieczytelna,
por. np.:
I. DOJRZEĆ ‘dostrzec, zobaczyć, ujrzeć’. Nie móc czegoś dojrzeć. Dojrzeć
coś z trudnością.
Podkreślić też należy, że w cytowanym materiale językowym nie istnieją
struktury zawierające zdanie intensjonalne, choć jest ono zawsze możliwe, por.
np.: Czuwam nad tym, aby dzieciom nic się nie stało. // Liczę się z tym, co ojciec mówi. // Kaśka nienawidzi tego, jak Piotr się zachowuje itp. Niekonsekwencje w doborze struktur ilustrujących użycie danej jednostki słownikowej można
zresztą stwierdzić w skali całego omawianego tu słownika. Bardzo często brakuje przykładów zawierających zdanie intensjonalne, ale nie jest to reguła bezwyjątkowa, egzemplifikacja najczęściej nie obejmuje wszystkich trzech podstawowych typów struktur: a) zawierających zdanie intensjonalne, b) zawierających
frazę o wartości nominalizacji tego zdania oraz c) jeśli to możliwe – wyłącznie
frazę argumentową tego zdania, por. np.:
DECYDOWAĆ – Decydować o jakichś sprawach / w jakichś sprawach. //
Decydować o czyimś losie. [Brak typów: Decydować o tym, jak to zrobić. // Decydować o dzieciach].
KRYĆ SIĘ – Nie krył się ze swoją miłością. [Brak typów: Krył się z tym,
że… // Kryła się z pieniędzmi].
LĘKAĆ SIĘ – Lękać się o jutro, o przyszłość. // Lękać się ciemności, samotności. // Lękać się pójść dalej. [Brak wskazania możliwości wystąpienia zdania
bez infinitiwu przy braku koreferencji fraz podmiotowych zdania głównego i intensjonalnego: Lękał się tego, że Paweł nie poradzi sobie z pracą; brak struktury
z frazą przedmiotową: Lękał się o Pawła].
EKSCYTOWAĆ SIĘ ‘ulegać nadmiernie emocjom, być poruszonym; podniecać się’. Ekscytować się wyścigiem kolarskim. [Brak: Ekscytować się tym,
że…; Ekscytować się tym człowiekiem.] itp.
Dodać należy, że często cechy rekcji (czyli cechy argumentów otwieranych
przez predykat) w ogóle nie są zaznaczane, bywają wówczas jedynie ilustrowane
w zacytowanych przykładach, por. np.:
DECYDOWAĆ ‘rozstrzygać, postanawiać, wyrokować’. Decydować o jakichś sprawach / w jakichś sprawach. Decydować o czyimś losie.
4.2. Innym niezwykle istotnym problemem jest sprecyzowanie kryteriów
wyodrębniających znaczenia poszczególnych czasowników. W prezentowanym
2009-12-09 14:05:26
•
147
przez nas opisie o funkcji (znaczeniu) czasownika na pierwszym poziomie analizy decyduje ilość i rodzaj otwieranych pozycji argumentowych. Tak więc np.
jednostki polisemiczne mogą należeć do różnych klas predykatów: a) pierwszego lub drugiego rzędu, np. być1 jako predykat kategorii P (x, y), por. Jan jest
w domu, oraz być2 jako predykat kategorii P ( p), por. Był telefon; b) predykatów
jedno-, dwu- lub trójmiejscowych, por. powyższy przykład, a także: dodać1 jako
predykat kategorii P (x, y, z), np. X dodał do gruszek śliwki / do wina wody, oraz
dodać2 jako predykat kategorii P (x, q), np. X dodał, że…
Problem powstaje, jeśli podstawową strukturę zdaniową można – pod określonymi warunkami – przekształcić w inną. Przykładem może tu być warunek
pewnego uogólniania (i dodatkowo – możliwość przypisania zdania synonimicznego z innym predykatem), np.:
Dziecko czyta książkę vs. Dziecko już czyta wszystko.
Dziecko czyta = Dziecko umie już czytać.
W niektórych wypadkach możliwość przekształceń struktury zdaniowej istnieje tylko dla pewnej grupy zdań – stanowią one pewną podklasę, lecz nie można udowodnić, że dochodzi do zmiany funkcji (znaczenia) czasownika. Dotyczy
to np. omówionych wyżej jednostek, które przy pewnym typie wypełnienia pozycji predykatu zdania intensjonalnego dopuszczają odmienne struktury zdaniowe.
Tak więc w opisie zbioru struktur dopuszczalnych dla danego czasownika należy
sformułować warunek, przy którym pewien typ struktury jest dopuszczalny: dla
czasownika chcieć będą to jednostki typu mieć/jeść itp.
Trudny problem wyodrębniania znaczeń jednostek uznanych za polisemiczne jest rozwiązywany w słownikach bardzo różnie. Tak np. w SSz w haśle chcieć
egzemplifikacja podana jest łącznie, bez dodatkowych uwag:
CHCIEĆ 1. ‘mieć chęć, ochotę, wolę; pragnąć, życzyć sobie’. Chcieć chleba. Chcieć wyjechać. Chcieć, żeby było lepiej.
Zupełnie inne jest podejście autorów obecnie wydawanego wielotomowego
słownika języka bułgarskiego11. Odmianki znaczeniowe, zgodnie z wyjaśnieniami zawartymi we wstępie do słownika, zaznaczane są w haśle za pomocą numerów. I tak np. hasło искам ‘chcieć’ rozbite jest na wiele jednostek, którym przypisane są odrębne definicje, przy czym różnice – jak wynika z opisów – dotyczą
cech semantycznych lub formalnych zdania intensjonalnego. Por.:
ИСКАМ1
1. Имам желание, нужда, потребност да получа, да се сдобия с нещо.
Вскички искат вода. Не искам жълтици.
2. Обикн. С абстрактни съществителни. Моля, търся да получа нещо
Еньо […] иска прошка от него. Никакъв човек […] нnикаква закрила не
е искал. […] Искам мнението ви по този въпрос. Искам съгласието ви. [itp.]
11
Речник на българския език, I–XII, София 1977–2004.
2009-12-09 14:05:26
148
3. Със след. изр. със съюз да. Имам желание, намерение, вътрешен
стремеж да извърша, да постигна или да осъществя нещо; желая, каня се,
възнамерявам. Б. Г. иска да почерпи стопанина с една цигара тютюн. [itp]
Niejasność kryteriów wyodrębniania podznaczeń niejednokrotnie jest szczególnie widoczna. W opracowaniu np. hasła мразя nadrzędna wydaje się cecha
przechodniości/nieprzechodniości (jako brak w strukturze frazy dopełnieniowej,
która tu ma wartość ogólną), zastosowanie jej nie doprowadza jednak do stworzenia jasno sprecyzowanych zbiorów rozłącznych zdań, por.:
МРАЗЯ
1. Прех. Изпитвам силно чуство на омраза къ, някого или нещо. Той го
мразеше заради неговата студенина. [itp.]
2. Непрех. Изпитвам омраза, ненавист. Противопол. обичам. Но, Бог
нали не знай да мрази? [itp.]
3. Прех. Не харесвам, противно ми е, не ми се прави нещо; ненавиждам.
Той […] мразеше разправиите със слугинята и с дядо. [itp.]
4.3. Przyjęty typ analizy zbiorów zdań tworzonych przez konkretne predykatory pozwala na konsekwentny i uporządkowany opis cech semantyczno-składniowych zbioru zdań z danym czasownikiem. Taki opis nie tylko stanowi pewien typ słownika syntaktycznego jednego języka, lecz także daje szanse
na efektywną analizę typu konfrontatywnego, ponieważ ekwiwalentny materiał
z różnych systemów jest opracowany w analogiczny sposób.
About one type of realization of propositional argument
in Belorussian, Bulgarian and Polish
Summary
The study raises the issue of the incomplete realization of syntactic-semantic structures in Slavonic languages: in Belarusian, Bulgarian and Polish. The mechanism of syntactic compression, labeled alternatively as syntactic condensation, is perceived as a noncontextual reduction of the direct
proposition’s predicate position. In the surface structure, this slot is filled by one of the arguments.
In the research, the linguistic material was studied on the three levels: propositional structures,
explication patterns and structural patterns (sentence models). In addition, three factors of sentence
compression were investigated: semantic, cultural-cognitive (for example, semantic standards), and
thematic-rematic (i.e. communicational).
2009-12-09 14:05:26

Pobierz artykuł - Slavica Wratislaviensia

Transkrypt

Podobne dokumenty

Por Uprawiany już w starożytnym Egipcie, Grecji - Joga

Okucia pokładowe i poręcze : Wspornik poręczy końcowy 60 - Kal-Met

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd - Slavica Wratislaviensia

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd - Slavica Wratislaviensia

Sałatka z pora z jajkami