Wzorce determinujące ogląd świata

myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 16
Wzorce determinujące ogląd świata
Książka ta nie bez powodu nosi podtytuł Wzorce w głowie,
gdyż nasze myślenie nie rozprzestrzenia się gwałtownie,
przypadkowo i dowolnie, lecz podąża ściśle określonymi
szlakami na ściśle określonych polach. Wystarczy skupić
uwagę na własnych myślach, aby się przekonać, że ich poszczególne obrazy łączą się ze sobą w spójną całość, podobnie jak to się dzieje z poszczególnymi zdaniami. Także ten
tekst nie jest niczym innym, jak tylko sekwencją myśli.
Wzorce w omawianym tu znaczeniu to uporządkowane
i powiązane ze sobą elementy sieci, które mają określoną
wymowę i spełniają swoją rolę nie jako pojedyncze części,
lecz wyłącznie we wzajemnym powiązaniu, jako całość.
W sensie biologicznym owe wzorce, czyli schematy myślowe, są siecią neuronów, nie należy jednak wyobrażać ich sobie w formie zbitej grupy komórek nerwowych ani jako
prostej powierzchni, lecz raczej jako trójwymiarową wstęgę, która w jakimś momencie zakręca i zawraca – podobnie
jak wstęga Möbiusa. (Przykład wstęgi Möbiusa to prostokątny pasek papieru, skręcony, a następnie sklejony końcami. Opisywany jest jako przykład powierzchni jednostronnej, a także symbol nieskończoności. Nazwa pochodzi od
niemieckiego matematyka Augusta Möbiusa – przyp. tłum.).
Czy myśli w ogóle będą się mogły pojawiać w głowie,
a także, jakie – to zależy od powiązań między neuronami
w mózgu. A jest ich tam około 100 miliardów. Mówiąc
16
myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 17
Wzorce determinujące ogląd świata
nadal językiem teorii sieci, każdy neuron jest węzłem połączonym z innymi węzłami za pośrednictwem styków, zwanych synapsami. Połączenia te istnieją zarówno w bliskim
zakresie, jak również w dalekim. Niektóre węzły dysponują
wieloma stykami, inne z kolei nielicznymi. Węzły stanowią
nieraz tak gęstą sieć powiązań, że tworzą większe grona, tak
zwane clustry (skupiska).
Tam, gdzie mowa o sieci, natychmiast pojawia się też
pojęcie „małego świata”. Termin ten, „small world”, odnosił się początkowo do zjawiska socjologicznego, które polegało na tym, że wszyscy ludzie na świecie są powiązani ze
sobą, a dzieli ich od siebie jedynie sześć kroków pośrednich, mimo iż prawdopodobieństwo kontaktu bezpośredniego jest niemal równe zeru (Mark Buchanan – Small Words).
Połączenia te stają się możliwe dzięki kojarzeniu styków
bliskiego i dalekiego zasięgu, jakimi dysponują rozmaite
węzły.
Obecnie wiadomo już, że owo zjawisko „small world”
przejawia się nie tylko w budowie kontaktów na zasadzie sieci społecznych, ale również w tworzeniu wszelkich innych
sieci, na przykład tych funkcjonujących w mózgu człowieka.
I chociaż okazało się, że budowa mózgu zgodna z modelem
„small world” jest podstawą specyficznego, w tym wypadku
ludzkiego, myślenia, które niewątpliwie różni się od myślenia
innych posiadaczy mózgu, mimo istniejących podobieństw,
a nawet wręcz identycznych procesów, nie jesteśmy w stanie – przynajmniej przy użyciu dostępnych dziś środków –
uchwycić postaci pojedynczej myśli.
Potrafimy już natomiast zidentyfikować w mózgu wzorzec bodźca, któremu z dużą dozą prawdopodobieństwa
17
myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 18
Podstawy myślenia
możemy przypisać powiązanie z określonymi odczuciami,
wywołującymi określone myśli.
Ale tutaj nie chodzi nam o neurobiologię ani o biologiczny obraz myśli, lecz o to, w jaki sposób ich treści są determinowane przez wpływy wewnętrzne i zewnętrzne, po
czym formują się w określone wzorce. Dochodzi przy tym
do wzajemnego oddziaływania pomiędzy mózgiem jako narządem a osiąganą przez niego wydajnością. Wzorce myślowe stanowią o strukturze sieci neuronów, podobnie jak jej
wzorce wpływają na tok myśli.
Mózg muzyka przetwarza muzykę według innych wzorców, niż czyni to mózg taksówkarza, który wprawdzie w jakimś stopniu jest muzykalny, ale potrafi za to poruszać się
swobodnie po Londynie nie korzystając z planu miasta, czego nie jest w stanie dokonać geniusz dyrygentury. To właśnie
wzorce w głowie decydują o tym, jak postrzegamy i interpretujemy świat w rozmaitych sytuacjach życiowych. Ale również tu mamy do czynienia z intensywnym oddziaływaniem
wzajemnym. Bo przecież środowisko dostarcza masę informacji i bodźców, aby powiązać ze sobą indywidualne wzorce.
Jedne bez drugich nie mogłyby istnieć w naszych głowach.
myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 19
Myślenie determinuje nasz los
We wszystkich epokach i społecznościach „mądrość” cieszyła się sporym uznaniem. Nie wolno jednak było oddalać
się zbytnio od utartych schematów i nawyków myślowych,
należało za to uwzględniać całość potrzeb i struktur społecznych. Za przykład sytuacji, w której mądre myślenie
może zaprowadzić na stos, może posłużyć opisany niżej los
wielkiego filozofa włoskiego.
Giordano Bruno urodził się w 1548 roku w Noli pod Neapolem jako Philippo Bruno. Ojciec wychował go na wolnomyśliciela, on mimo to wstąpił w 1565 roku do zakonu
dominikanów, co niebawem okazało się błędem, jako że
Giordano (takie bowiem przyjął imię zakonne – przyp.
tłum.) pozwolił sobie na luksus nie tylko posiadania własnych poglądów, ale również głoszenia ich publicznie, a także podkreślania ich przez niestosowne zachowanie, na przykład usunięcie obrazów świętych ze swojej celi klasztornej.
Ponieważ na domiar złego stał się obrońcą teorii Kopernika,
odrzucając twierdzenia, jakoby Ziemia była centrum
wszechświata, oskarżono go w 1576 roku o herezję. W tej
sytuacji Bruno uciekł z Neapolu i tak rozpoczęła się jego
trwająca kilka dziesięcioleci tułaczka po Europie.
Był niezwykle utalentowanym myślicielem. Opracował
też specjalny system zapamiętywania, co pozwoliło mu
usprawnić własną pamięć w stopniu, który zafascynował
współczesnych. Wielu uznawało go z tego powodu nawet za
19
myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 20
Podstawy myślenia
czarownika, a ponieważ Giordano nie potrafił się powstrzymać przed wyszydzeniem kilku dość miernych dostojników, przeżył kilkakrotnie gorycz utraty stanowiska na licznych uniwersytetach i w rezultacie znalazł się w sytuacji,
w której musiał się zdać na wsparcie ze strony przyjaciół.
Mimo to systematycznie publikował coraz to nowe dzieła, w których omawiał kwestię relacji pomiędzy Bogiem
i światem, a rozważania te, znacznie wyprzedzające epokę,
poważnie skomplikowały jego życie. Wśród idei, które głosił, znalazło się twierdzenie o nieskończoności wszechświata, a także przekonanie, że Słońce jest jedną z wielu gwiazd
i zapewniał, iż oprócz Ziemi istnieją jeszcze inne planety
zamieszkane przez istoty żywe. Tym samym Bruno głosił
nadal heliocentryczny pogląd Kopernika.
W 1591 roku Giordano Bruno wrócił do Italii na zaproszenie możnego weneckiego szlachcica Giovanniego Mocenigo, który zapragnął zgłębić tajniki jego magicznego kunsztu zapamiętywania i ezoteryki. Zawiedziony w swych
oczekiwaniach, zwrócił się niebawem do sędziów Świętej
Inkwizycji i zadenuncjował Bruna, który w konsekwencji
spędził w więzieniu osiem lat. Skazany na publiczne odwołanie i potępienie swoich heretyckich pism zgodził się na
ten wyrok, potem jednak zmienił zdanie: nie odwołał twierdzenia o istnieniu wielu światów ani nie wyrzekł się swego
sceptycznego stanowiska wobec boskiego pochodzenia
Chrystusa.
W rezultacie 17 lutego 1600 roku Giordano Bruno został
publicznie spalony na stosie na placu Campo di Fiori
w Rzymie, a jego pisma pozostawały na indeksie Kościoła
katolickiego ponad 360 lat. Dopiero 12 marca 2000 roku
20
myslenie.qxd
5/10/07
5:17 PM
Page 21
Myślenie determinuje nasz los
papież Jan Paweł II wyraził publicznie ubolewanie z powodu egzekucji, jakiej ofiarą padł Giordano Bruno.
Nawet jeśli dziś ludzie nie płoną już na stosach, nadal
istnieje niebezpieczeństwo, że mądre, ale niestosowne myślenie spowoduje w krótkim czasie ostracyzm, a więc społeczny bojkot danej osoby. Dlatego ludzie, którzy nie zamierzają zatrzymywać własnych myśli dla siebie, lecz chcą
wypowiadać je publicznie, powinni uwzględniać niepisane
reguły oraz schematy konformistycznego i szeroko aprobowanego myślenia.
Wymownego przykładu, jak nie należy postępować
w tym względzie, dostarczył podczas kampanii wyborczej
do Bundestagu w 2005 roku premier Bawarii Edmund Stoiber. W jednym ze swoich wystąpień, zresztą mało istotnym,
zgłosił postulat, aby na ostateczny wynik wyborów nie
wpływały głosy mieszkańców nowych landów RFN ani
osób sfrustrowanych. Jego wypowiedź można było też zrozumieć tak, iż cała ludność wschodnich Niemiec to ludzie
sfrustrowani. Prawdopodobnie z takim poglądem pokrywała się opinia wielu mieszkańców landów zachodnich, ale
polityk nie może publicznie wygłaszać takich słów, jeśli nie
chce się narazić na potępienie i utratę reputacji.
Bardziej niezręcznym politykiem od Stoibera okazał
się były przewodniczący Bundestagu Philipp Jenninger,
który 10 listopada 1988 roku wygłosił okolicznościowe
przemówienie dla upamiętnienia pięćdziesiątej rocznicy
zorganizowanego przez hitlerowców na terenie Niemiec
pogromu Żydów, znanego w historii jako „noc kryształowa” („Kristallnacht”). Jakkolwiek faktycznej treści przemówienia nie można było niczego zarzucić, to jego forma
21