od taniego Grecji
Transkrypt
od taniego Grecji
Artemida A r t e m i d a , Artemis, bogini gr., córka Leto, bliêniacza siostra Apollina, dziewicza pani dzikiej natury, bogini ∏owów. Imi´ A. jest etymologicznie niejasne, trudno okreÊliç, czy wyst´powa∏o w okresie mykeƒskim w Pylos. ObecnoÊç A. wÊród bóstw Lidii i Licji nie przesàdza o jej wsch. pochodzeniu (mo˝liwe zapo˝yczenie z Grecji). A. by∏a zwiàzana przede wszystkim z przejÊciami mi´dzy ró˝nymi stanami w ˝yciu cz∏owieka (zmiany biol. i ról spo∏.). Jej sanktuaria umieszczano na granicy polis (w górach, nad morzem lub nad mokrad∏ami). Kult A. by∏ rozpowszechniony w ca∏ej staro˝. Grecji (zw∏. na Peloponezie), natomiast jej najbardziej znana Êwiàtynia znajdowa∏a si´ w Efezie (Artemizjon). W Grecji A. czuwa∏a nad kluczowymi momentami ˝ycia uj´tymi w rytualne ramy inicjacyjnych obrz´dów. By∏a opiekunkà dziewczàt w okresie dojrzewania i przygotowywania si´ do roli kobiety, wspomaga∏a kobiety podczas porodu i wychowania potomstwa. Na terenie Attyki, jako A. Brauronia, opiekowa∏a si´ przemianà dziewczynek w kobiety. W jej sanktuarium dziewczynki, w wieku od 5 do 10 lat, s∏u˝y∏y bogini przebrane za niedêwiedzice (arktoi). Chóry dziewczàt plàsajàcych i Êpiewajàcych ku czci A. by∏y jednym z elementów wychowania w ca∏ym Êwiecie greckim. W niektórych miastach A. jako opiekunka po∏ogu nosi∏a przydomek Lochia, w innych by∏a identyfikowana z boginià Ejlejtyjà. A. opiekowa∏a si´ równie˝ przejÊciem ch∏opców w wiek m´ski oraz wojownikami i myÊliwymi. W Sparcie A. Orthia by∏a ÊciÊle zwiàzana z agoge, procesem wychowania m∏odzie˝y. W czasie Êwi´ta munichia m∏odzie˝ ateƒska urzàdza∏a regaty ku czci A. U Homera A. zosta∏a nazwana Panià Zwierzàt (potnia theron), co mo˝e byç dziedzictwem przesz∏oÊci minojsko-mykeƒskiej. Opiekujàc si´ m∏odzie˝à, by∏a tak˝e ∏owczynià polujàcà za pomocà ∏uku; myÊliwi ofiarowywali jej trofea. A. by∏a zwiàzana tak˝e z pewnymi aspektami wojny; przed wyruszeniem na wypraw´ wojennà Spartanie sk∏adali ofiar´ z kozy A. Agroterze; jako wotum za zwyci´stwo w bitwie pod Maratonem Ateƒczycy sk∏adali jej corocznie 500 kóz w Êwiàtyni po∏o˝onej w miejscu zw. Agrà. W Iliadzie A. zosta∏a przedstawiona jako ma∏a niezr´czna dziewczynka karcona przez macoch´ Her´, w Odysei — jako polujàca ∏uczniczka otoczona nimfami, taƒczàca i igrajàca w górach i na ∏àkach. Jako bogini ∏owów A. by∏a czystà, nietykalnà dziewicà; jej ulubione miejsca stanowi∏y nieuprawne tereny leÊne i górskie. Z dziewiczym charakterem bogini nale˝y ∏àczyç tak˝e wstrzemi´êliwoÊç seksualnà myÊliwych (obyczaj znany z kultur myÊliwskich; idealny myÊliwy ukazany zosta∏ przez Eurypidesa w Hipolicie). U Homera spotyka si´ rów- Artemida efeska (kopia rzymska), II w. — Muzeum Archeologiczne, Selçuk fot. M. Witkowska nie˝ A. zsy∏ajàcà nag∏à Êmierç na dziewcz´ta i kobiety. Wraz ze swym bratem zabi∏a dzieci Niobe; bezwzgl´dnie kara∏a wszelkà prób´ gwa∏tu na kobiecie (Titios, Akteon, Orion), a tak˝e brak wstrzemi´êliwoÊci swoich towarzyszek (Kallisto). W sztuce gr. okresu archaicznego wyobra˝ana by∏a jako wsch. Pani Zwierzàt, skrzydlata, w d∏ugiej szacie, niekiedy z g∏owà Gorgony (aspekt grozy), otoczona symetrycznie zwierz´tami (lwy, konie, ptaki); w okresie klas. przedstawiana w typie homeryckiej dziewczyny w krótkim chitonie, o dziewcz´cej fryzurze, z ∏ukiem i ko∏czanem (Praksyteles, rzym. kopia zw. Artemidà z Gabii); w okresie hellenistycznym pojawi∏ si´ typ A. efeskiej z symbolami macierzyƒstwa (piersi), w∏adzy nad przyrodà (zwierz´ta, owady, roÊliny) i kosmosu (znaki zodiaku). Artemida i Apollo zabijają dzieci Niobe, fragment dekoracji greckiej wazy czarnofigurowej, VI w. p.n.e. Archiwum PWN 53