KOMENTARZ

I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
X Rok
CHRZ¥STOWO 1981-2010 32 37 31 25 36 29 51 60 69 63 45 34 512
Rys. 1 Podzia³ arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z sieci¹ hydrograficzn¹
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Do najstarszych utworów rozpoznanych na analizowanym obszarze nale¿¹ i³y i
piaski jurajskie, powy¿szej których zalegaj¹ osady trzeciorzêdowe (W. Lubowiecki i
M. Kreczko 2000). Sp¹g osadów trzeciorzêdowych wystêpuje najczêœciej na
g³êbokoœci od 120 do 180 m, a ich mi¹¿szoœæ osi¹ga 60 – 110 m. Dominuj¹ eoceñskie i³y, oligoceñskie mu³owce, i³owce i piaski, mioceñskie i³y i piaski z przewarstwieniami wêgla brunatnego oraz plioceñskie i³y, mu³ki i piaski.
Ca³y analizowany obszar pokryty jest utworami czwartorzêdowymi. Ich sp¹g
znajduje siê na g³êbokoœci od 30 do 90 m, a w czêœci po³udniowo-wschodniej
osi¹ga nawet 130 m. W sk³ad utworów czwartorzêdowych wchodz¹ osady zlodowacenia odry i warty (m.in. gliny zwa³owe, i³y, mu³ki, piaski zastoiskowe, piaski i ¿wiry
wodnolodowcowe) oraz zlodowacenia wis³y (gliny zwa³owe, piaski, mu³ki, i³y
zastoiskowe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, g³azy i gliny moren czo³owych, a
tak¿e mu³ki, piaski i ¿wiry kemów). Z okresu interglacja³u eemskiego pochodz¹ m.in.
mu³ki, piaski i ¿wiry kemów (W. Lubowiecki i M. Kreczko 2000). Do najm³odszych
utworów, (holoceñskich) nale¿¹ przede wszystkim piaski, namu³y, gytie i torfy, które
wystêpuj¹ najczêœciej w obni¿eniach dolin rzecznych, jezior i rynnach subglacjalnych.
TOPOGRAFICZNE DZIA£Y WODNE
Analizowany obszar znajduje siê na granicy dwóch g³ównych dorzeczy Polski:
Wis³y i Odry. Czêœæ pó³nocno-wschodnia, któr¹ stanowi zlewnia Krówki, nale¿y do
dorzecza Wis³y. Pozosta³a czêœæ, na któr¹ sk³adaj¹ siê zlewnie: Orli, Rokitki oraz
Noteci i zachodniego odcinka Kana³u Bydgoskiego, nale¿y do dorzecza Odry. Obie
czêœci oddziela dzia³ wodny I rzêdu, który przebiega od okolic miejscowoœci
Tabela 3. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji
meteorologicznej w miejscowoœci Wiele (wg danych IMGW-PIB).
1992
2001
I
II
III
IV
V
VI VII VIII IX
Suma
X
roczna
23 35 11 16 56 21 32 25 31 32 30 21
60 33 24 29 63 49 36 68 144 55 117 23
CHRZ¥STOWO
1981-2010
RW600024188519
SZCW
umiark
Jezioro Witos³awskie
LW10508
NCW
z³y
Jezioro Wieleckie
LW10475
NCW
dobry
Jezioro S³upowskie
LW20421
NCW
z³y
CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA
Na obszarze objêtym arkuszem mapy nie znajduj¹ siê ¿adne posterunki
obserwacyjne stanów i przep³ywów wody, st¹d te¿ – ze wzglêdu na brak danych
archiwalnych i wspó³czesnych – trudno jest przedstawiæ charakterystykê hydrologiczn¹ w oczekiwanym zakresie.
Z wyrywkowych informacji wynika, ¿e œredni roczny przep³yw Rokitki (poni¿ej
miejscowoœci Mrocza) wynosi 0,28 m3·s-1, przy czym œredni przep³yw w pó³roczu
zimowym (0,40 m3·s-1) jest znacznie wy¿szy w porównaniu do pó³rocza letniego
(0,16 m3·s-1). Maksymalny przep³yw roczny o prawdopodobieñstwie wyst¹pienia 1%
okreœlono na 11,5 m3·s-1 (wg informacji KPZMiUW we W³oc³awku). Z kolei Habel i
Dysarz (2013) podaj¹, ¿e natê¿enie przep³ywu maksymalnego Rokitki poni¿ej
Mroczy mo¿e osi¹gn¹æ 12,1 m3·s-1.
Przeprowadzony we wrzeœniu 2014 pomiar przep³ywu Rokitki w miejscowoœci
Kozia Górka wskazuje na ma³e zasoby wodne tego cieku (0,25 m3·s-1, tab. 7).
Tabela 7. Przep³yw chwilowy Rokitki w profilu Kozia Górka w 2014 roku.
Lp.
I
II
5
III
IV
V
VI VII VIII IX
Rzeka
Profil
Wartoœæ objêtoœci
przep³ywu [m3s-1]
Data
pomiaru
Rokitka
0,25
16.09.2014
Kozia Górka
Tabela 8. Przep³ywy charakterystyczne Orli w latach 1956-1970 (opracowano na
podstawie danych niepublikowanych IMiUZ w Bydgoszczy).
Objaœnienia: SSQ-przep³yw œredni; SNQ-przep³yw œredni niski.
Wyp³yw
z
Jeziora
Witos³awskiego
701
Suma
X
roczna
2003
31 17 22
10 18 34 45 74 13 15 44
328
1998
20 30 34 24 43 30 58 83 101 83 89 58
653
Przep³yw charakterystyczny (m3·s-1)
Obszar
zlewni
Rodzaj
Rok
Lato
216,0 km2
SSQ
0,84
0,48
1,21
SNQ
0,18
0,19
0,32
Zima
Powy¿sze dane wskazuj¹ na mo¿liwy deficyt wody zarówno w zlewni Orli jak i
w zlewni Rokitki. Z obliczeñ Kujawsko-Pomorskiego Zarz¹du Melioracji i Urz¹dzeñ
Wodnych przeprowadzonych dla roku miarodajnego suchego (1969) wynika, ¿e
deficyt wody w tych ciekach wystêpuje w okresie od czerwca do wrzeœnia w³¹cznie
i wynosi 3022 tys. m3, przy czym jest najwiêkszy w lipcu, kiedy osi¹ga 1534 tys. m3.
Dziêki podpiêtrzeniu Jeziora Wiêcborskiego oraz Jeziora Witos³awskiego uzyskano
przyrost retencji w iloœci odpowiednio 2330 tys, m3 oraz 1130 tys. m3 (razem 3460
tys. m3), co pozwala na pokrycie deficytu wody w okresach jego wystêpowania.
Zwiêkszenie retencji w Jeziorze Witos³awskim umo¿liwia uruchomienie okresowego
przerzutu wody do s¹siedniej zlewni (Rokitki), o którym wspomniano ju¿ wczeœniej.
WODY PODZIEMNE
WODY POWIERZCHNIOWE
G³ówn¹ rzek¹ jest Rokitka, prawostronny dop³yw Noteci, o d³ugoœci ca³kowitej
50,28 km (przez analizowany obszar przebiega jej odcinek o d³ugoœci nieco ponad
30 km). Powierzchnia zlewni wynosi 218,5 km2. ród³a rzeki znajduj¹ siê na
po³udnie od Jeziora Wiêcborskiego, w okolicy miejscowoœci Pêperzyn. W górnym
odcinku przep³ywa przez szereg jezior (m.in. Bêdgoskie, Weœrednik, Proboszczowskie, Pêperzyñskie, Wieleckie). Koryto cieku jest przewa¿nie uregulowane i w wielu
miejscach charakteryzuje siê typowo sztucznym, prostoliniowym przebiegiem.
Naturalny charakter koryta (z licznymi meandrami) zachowany zosta³ dopiero
poni¿ej miejscowoœci Krukówko. W miejscowoœci Mrocza w 1999 roku wybudowano
jaz piêtrz¹cy poziom wody w Rokitce o 1,5 m w celu regulacji przep³ywu wody.
Orla jest dop³ywem £ob¿onki (zlewnia Noteci). Istnieje znaczna rozbie¿noœæ
informacji na temat jej d³ugoœci ca³kowitej. Wed³ug niektórych Ÿróde³ wynosi ona
68,32 km, a wed³ug KZGW 100,88 km (http://geoportal.kzgw.gov.pl/imap/). Orla
bierze pocz¹tek z zabagnionych obni¿eñ wype³nionych torfem (tzw. Messy) znajduj¹cych siê na pó³noc od obszaru objêtego arkuszem analizowanej mapy. Charakteryzuje siê zmiennymi kierunkami odp³ywu: pocz¹tkowo jest to kierunek wschodni,
potem po³udniowy i po³udniowo-zachodni, nastêpnie ponownie po³udniowy.
Przep³ywa przez liczne jeziora, w tym m.in.: przez Jezioro Witos³awskie. Przez
omawiany obszar przebiega jedynie fragment dolnego odcinka Orli o d³ugoœci ok. 7
km (od wyp³ywu z Jeziora Witos³awskiego do miejscowoœci Wyrza). Zlewnia Orli w
kilku miejscach posiada sztuczne po³¹czenia z s¹siednimi zlewniami: Rokitki i
Lubczy. Do najwa¿niejszych nale¿y po³¹czenie Jeziora Witos³awskiego z Rokitk¹.
We wschodniej czêœci obszaru znajduje siê krótki, górny odcinek Krówki.
Bli¿sze informacje na temat tego cieku przedstawi³ W. Marszelewski (2015).
W granicach analizowanego obszaru znajduje siê kilkanaœcie jezior o powierzchni przekraczaj¹cej 10 ha. Do najwiêkszych nale¿¹: Witos³awskie (tylko czêœæ
wschodnia), a tak¿e S³upowskie (119,9 ha), Wiele (52,9 ha) i Bêdgoskie (33,0 ha).
Powierzchnie pozosta³ych jezior nie przekraczaj¹ 50 ha. Jeziora najwiêksze, a tak¿e
niektóre jeziora o ma³ej powierzchni charakteryzuj¹ siê du¿ymi g³êbokoœciami
maksymalnymi (Jezioro S³upowskie 34,4 m, Wielkie 21,7 m, Witos³awskie 19,2 m).
Wiêcej danych przedstawiono w tab. 5. Czêœæ jezior zosta³a podpiêtrzona w celu
ustabilizowania poziomu wody (m.in. Bêdgoskie h=0,5 m, Proboszczowskie h=0,3
m, Witos³awskie h=1,2 m).
W obrêbie analizowanego obszaru wystêpuj¹ dwa u¿ytkowe poziomy wodonoœne: czwartorzêdowy i trzeciorzêdowy.
Czwartorzêdowe u¿ytkowe piêtro wodonoœne sk³ada siê z kilku warstw wykazuj¹cych ³¹cznoœæ hydrauliczn¹ i znajduje siê na g³êbokoœci od kilku do ok. 70
metrów. Rzêdne zwierciad³a wody wynosz¹ od ponad 120 m n.p.m. w czêœci
pó³nocnej do poni¿ej 70 m n.p.m. w czêœci po³udniowej (Lubowiecki i Kreczko
2000). Warstwy wodonoœne zbudowane s¹ z piasków wodnolodowcowych i zastoiskowych oraz ze ¿wirów wodnolodowcowych pochodz¹cych zarówno z okresu
zlodowacenia odry jak i wis³y. Sp³yw wód odbywa siê najczêœciej w kierunku
po³udniowym, w stronê pradoliny Toruñsko-Eberswaldzkiej, w której rzeka Noteæ
stanowi bazê drena¿u. Jedynie w czêœci pó³nocno-wschodniej obszaru sp³yw wód
czwartorzêdowych przebiega w kierunku rynny Byszewskiej, w której lokaln¹ bazê
drena¿u stanowi rzeka Krówka wraz z jeziorami, przez które przep³ywa. Wielkoœæ
zasobów odnawialnych wód czwartorzêdowych w obrêbie analizowanego obszaru
okreœlono na 165 m3/24.km2, a dyspozycyjnych na 117 m3/24h.km2 (Lubowiecki i
Kreczko 2000).
Trzeciorzêdowe u¿ytkowe piêtro wodonoœne znajduje siê g³ównie w mioceñskich piaskach drobnoziarnistych, na g³êbokoœci od 80 do 110 metrów. Rzêdne
zwierciad³a wody wynosz¹ od ok. 105 m n.p.m. w pó³nocnej czêœci obszaru do ok.
80 m n.p.m. w czêœci po³udniowej (Lubowiecki i Kreczko 2000). Sp³yw wód trzeciorzêdowych nastêpujê w kierunku po³udniowym (w stronê pradoliny Noteci) oraz w
kierunku wschodnim (w stronê doliny Wis³y). W sk³ad trzeciorzêdowego piêtra
wodonoœnego wchodzi tak¿e poziom oligoceñski. Nie posiada on jednak znaczenia
u¿ytkowego ze wzglêdu na wystêpowanie na du¿ych g³êbokoœciach, a tak¿e ze
wzglêdu ma s³abe rozpoznanie hydrogeologiczne. Wielkoœæ zasobów odnawialnych
wód trzeciorzêdowych w obrêbie analizowanego obszaru okreœlono na 20
m3/24h.km2, a zasobów dyspozycyjnych na 16 m3/24h.km2 (Lubowiecki i Kreczko
2000)
We wschodniej czêœci obszaru objêtego arkuszem mapy znajduje siê niewielki
fragment g³ównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 132 „Byszewo”, zakwalifikowany jako OWO (Obszar Wysokiej Ochrony).
Najwiêksze ujêcia wód podziemnych znajduj¹ siê m.in. w Mroczy (komunalne
ujêcie wielootworowe ze œrednim poborem ok. 350 m3/24h), a tak¿e w Sitnie,
Dr¹¿nie, Wiele (tab. 9).
Tabela 9. Ujêcia wody podziemnej (w wybranych miejscowoœciach).
Tabela 5. Zestawienie wiêkszych jezior (AJP – red. Jañczak 1996). Objaœnienia:
V -objêtoœæ; Hmax - g³êbokoœæ maksymalna; Hœr - g³êbokoœæ œrednia.
Lp.
Lp.
1.
Nazwa jeziora
Bêdgoskie
Powierzchnia
V
Hmax
Hœr
Ujêcie wody
MiejscowoϾ
podziemnej
powierzchniowej
1.
+
-
2.
+
-
Sitno
+
-
Wiele
Pêperzyn
AJP
Planimetr
[tyœ.m3]
[m]
[m]
3.
33,00
33,20
1771,20
5,40
9,50
4.
+
-
Drzewianowo
5.
+
-
Mrocza
6.
+
-
Dr¹¿no
7.
+
-
Teresin
8.
+
-
Kosowo
9.
+
-
Karnowo
2.
Weœrednik
16,90
16,20
782,30
4,60
11,70
3.
Proboszczowskie
11,80
11,10
406,20
3,40
6,60
4.
Wiele
52,90
52,80
247,30
0,50
1,10
5.
Miêtus
23,30
20,60
1033,20
4,40
8,00
6.
Witos³awskie
148,10
143,75
10356,00
7,00
19,20
7.
Mroteckie
11,30
10,00
192,10
1,70
3,30
8.
Ostrowo
18,40
17,70
478,40
2,60
5,50
9.
Wielkie
16,50
15,50
1052,90
6,40
21,70
10.
S³upowskie
119,90
119,30
9740,60
8,00
34,40
Pod wzglêdem chemicznym wody czwartorzêdowe charakteryzuj¹ siê podwy¿szon¹ zawartoœci¹ ¿elaza oraz manganu. Przekroczenie dopuszczalnej dla wód
pitnych zawartoœci ¿elaza stwierdzono w 86% badanych próbek wody, a manganu
w 72% próbkach wody. Niektóre parametry ich jakoœci przedstawiono w tab. 10.
Tabela 10. Wybrane parametry jakoœci wody w utworach czwartorzêdowych i
trzeciorzêdowych wg Lubowieckiego i Kreczko 2000.
Parametr
Wiêkszoœæ jezior wykorzystywana jest dla celów rekreacyjnych. Pla¿e i
k¹pieliska znajduj¹ siê m.in. nad jeziorami: Miêtus, Mroteckie, Ostrowo Ma³e,
Proboszczowskie, S³upowskie, Witos³awskie. Prawie wszystkie jeziora wykorzystywane s¹ dla celów wêdkarskich. Z przyrodniczego punktu widzenia do najcenniejszych w skali regionu nale¿y Jezioro Wieleckie, które jest ostoj¹ ok. 140 gatunków
ptaków.
Na omawianym obszarze wydzielono 8 JCWP, w tym 5 rzecznych i 3 jeziorne.
Status Krówki i Noteci (poza granicami arkusza mapa) okreœlono jako silnie zmieniony, a pozosta³ych cieków i jezior jako naturalny. Stan trzech cieków zakwalifikowano jako dobry, a pozosta³ych jako s³aby (Orla) i umiarkowany (Noteæ). Spoœród
jeziornych JCWP stan Jeziora Wieleckiego jest dobry, a pozosta³ych jezior z³y
(tab. 6).
Piêtro czwartorzêdowe
T³o
Zakres
twardoœæ, mvl·dm-3
3,8 – 13,4
4,0 – 6,0
5,4 - 7,2
siarczany, mg·dm-3
0,0 – 150,0
0 - 20
0,0 - 2,0
chlorki, mg·dm-3
0,0 - 108,0
10 - 20
8,0 - 10,0
amoniak N-NH4, mg N·dm-3
0,00 – 1,40
0,00 - 0,2
0,0 - 0,64
azotany N-NO3, mgN·dm-3
0,00 – 13,0
0,0 – 0,1
0,0 - 0,06
0,1 - 8,0
0,0 - 1,0
0,02 - 3,00
0,0 – 1,19
0,1 – 0,2
0,07 – 0,26
mangan, mg·dm-3
Zagro¿enie wód podziemnych wystêpuje w œrodowej czêœci analizowanego
obszaru, tj. na zachód i pó³nocny-zachód od Mroczy (pomiêdzy miejscowoœciami
Matyldzin-Wiele-Sitno) oraz na po³udniowy-wschód od Mroczy (pomiêdzy miejscowoœciami Ma³ocin-Dr¹¿no-Drzewianowo). Zwi¹zane jest przede wszystkim z intensywnym rozwojem rolnictwa, w tym zw³aszcza jego chemizacj¹. Stosowanie nawo-
Tabela 14. Zasiêg kanalizacji w wa¿niejszych miejscowoœciach.
Lp.
MiejscowoϾ
Kanalizacja sanitarna
do 50%
Tabela 11. Ocena jakoœci wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych
WIOŒ w Bydgoszcz. Objaœnienia: MMI – indeks makrobentosowy; MIR – indeks
makrofitowy rzeczny; IO – indeks okrzemkowy; NK – azot Kjeldahla
Kanalizacja burzowa
powy¿ej
50%
do 50%
powy¿ej
50%
-
1.
Pêperzyn
+
-
-
2.
Sitno
-
+
-
-
+
-
-
-
RZEKA
ROK
Orla
2012
Rokitka
2012
3.
Skoraczewo
4.
W¹welno
-
+
-
-
PROFIL
Ruda
Gromadno
5.
Wiskitno
+
-
-
-
MMI, MIR, IO
umiarkowany
MMI, MIR, IO
umiarkowany
6.
Wiele
-
+
-
-
7.
Roœcimin
-
+
-
-
poni¿ej stanu dobrego
poni¿ej stanu dobrego
8.
Orle
-
+
-
-
hydromorfologiczna
---
---
9.
Bia³owie¿a
-
+
-
-
10.
Mrocza
-
+
-
+
bakteriologiczna
z³a
niezadowalaj¹ca
11.
Teresin
-
+
-
-
nie stwierdzono
stwierdzono (IO, MIR, NK)
12.
Œlesin
-
+
-
-
---
---
13.
Dr¹¿no
-
+
-
-
14.
Krukówko
-
+
-
-
biologiczna
fizyko-chemiczna
Stan
Potencja³ ekologiczny
umiarkowany
umiarkowany
* W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22
października 2014r. ww sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód
powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych
(Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji wskaźników jakości
wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiornikach wodnych, na mapie nie
stosuje się symboli dotyczących jakości wód powierzchniowych w punktach
pomiarowych.
Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e ocenê jakoœci cieków przeprowadzono w
ujœciowych ich odcinkach, które znajduj¹ siê ju¿ poza granic¹ obszaru objêtego
arkuszem mapy. Wybór miejsca badañ uzasadnia fakt zaliczenia dolnych odcinków
Orli i Rokitki do jednolitych czêœci wód powierzchniowych (por tab. 11). Wybrane
parametry fizykochemiczne obu cieków przedstawiono w tab. 12.
Tabela 12. Wybrane parametry fizykochemiczne rzeki Orli (O) w profilu Ruda oraz
Rokitki (R) w profilu Gromadno oraz Krówki (KR) w profilu Buszkowo – wartoœci
œrednie z dwunastu (lub 6-8) pomiarów w ci¹gu roku (wg WIOŒ w Bydgoszczy).
Do najwa¿niejszych zadañ w zakresie ochrony wód zaliczyæ nale¿y: likwidacjê
nieczynnych ujêæ wód podziemnych (w celu zapobiegania ich zanieczyszczaniu),
rozbudowa sieci kanalizacyjnych, prawid³owe zagospodarowanie komunalnych
osadów œciekowych, rozwój przydomowych oczyszczalni œcieków, budowa i
rozbudowa systemów odbioru wód opadowych i roztopowych oraz – w miarê
mo¿liwoœci – ich oczyszczanie. Ze wzglêdu na okresowe deficyty wody nale¿y
zintensyfikowaæ prace maj¹ce na celu zwiêkszenie retencji poprzez m.in. piêtrzenie
kolejnych jezior, a tak¿e zwiêkszenie retencji korytowej. Ponadto wa¿na jest edukacja ekologiczna z uwzglêdnieniem potrzeb dba³oœci o jakoœæ wód powierzchniowych i podziemnych, w tym tak¿e przestrzeganie zasad Kodeksu Dobrej Praktyki
Rolniczej.
Literatura
Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jañczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznañ.
Galon R., 1952, Formy polodowcowe okolic Wiecborka, Studia Soc. Scient. Torunensis, Sec.
C, 1, 5.
Habel M., Dysarz R., 2013, Ocena warunków hydrologicznych cieków stanowi¹cych
przeszkodê terenow¹ w linii projektowanej budowli drogowej – obwodnicy miasta Mrocza,
8,50
1,00
95
500
7,90 0,02
0,54
1,65
0,070
0,089
Murawski T., 1978, Mapa morfogenetyczna Wysoczyzny Krajeñskiej, IGiPZ PAN, Toruñ.
max 12,70
3,10
105
645
8,20 0,67
2,72
4,34
0,370
0,230
Pasierbski M., 1994, Stopieñ zaniku jezior w zale¿noœci od kszta³tu i genezy niecki jeziornej
O
œred 10,20
1,70
97
556
8,00 0,15
1,16
2,53
0,202
0,170
O
klas
I
I
---
I
I
I
I
I
I
I
R
min
7,80
1,70
82
505
7,6
0,08
0,29
1,88
0,06
0,18
R
max
12,30
6,00
101
643
8,1
0,50
1,52
12,54
0,22
0,61
R
œred
9,60
3,20
---
569
7,8
0,19
0,55
3,51
0,13
0,25
R
klas
I
II
---
I
I
I
I
I
I
II
O
min
O
Journal of Health Sciences, 3(14).
Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lorenc H., 2005 (red.), Atlas klimatu Polski, IMGW, Warszawa.
Lubowiecki W., Kreczko M., 2000, Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, arkusz
Mrocza, PIG, Warszawa.
Mapa glebowo-rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Pu³awy.
Marszelewski W., 2015, Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1:50000 arkusz N-33108-B Koronowo, G³ówny Geodeta Kraju, Warszawa.
na przyk³adzie œrodkowej czêœci Pojezierza Krajeñskiego, AUNC, Geografia, 27.
Pasierbski M., 1995, Wysoka - krajobraz pola drumlinowego. Krajobrazy Krajny. Przewodnik
Wycieczek 44 Zjazdu PTG, Toruñ.
Pasierbski 1996, Wiêcborskie moreny czo³owe w œwietle nowych badañ, AUNC, Geografia,
28.
Pasierbski M. Krupa
2013, Morfologia den zanik³ych jezior na obszarze Pojezierza
Krajeñskiego, Journal of Health Sciences, 3,(14).
Raport o stanie œrodowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2011 roku, 2012,
W nieodleg³ej przesz³oœci przeprowadzono badania jakoœci na odcinkach
cieków przebiegaj¹cych przez analizowany obszar wg ówczesnego Rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu
wód powierzchniowych. Wody rzeki Orli w profilu poni¿ej Jeziora Witos³awskiego
zaliczone zosta³y do III klasy czystoœci zarówno w 2006 roku jak i w 1999 roku.
Rokitkê poni¿ej Jeziora Wieleckiego zakwalifikowano tak¿e do III klasy w 2002 roku,
a poni¿ej miejscowoœci Mrocza jej wody nie odpowiada³y normom (w 2002 roku
oraz w 1997 roku). Równie¿ w okolicy Dêbowa (po³udniowo-zachodnia czêœæ
obszaru) Rokitka prowadzi³a wody nie odpowiadaj¹ce normom (2002 rok). Z
przedstawionych danych wynika, ¿e od co najmniej lat 90. XX wieku jakoœæ wód
p³yn¹cych jest z³a i zapewne w najbli¿szym czasie nie osi¹gn¹ one oczekiwanego
dobrego stanu ekologicznego. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ wybranych parametrów
wody z lat 2002 - 2012, których wartoœci wykazuj¹ tendencjê wzrostow¹ (np. fosfor
ogólny w Rokitce z ok. 0,2 do ok. 0,3 mg·dm-3, czy azot ogólny z ok. 3,2 do ok. 3,5
mg·dm-3).
PRZEOBRA¯ENIA STOSUNKÓW WODNYCH
Poziom wody w kilku obiektach hydrograficznych jest regulowany. Budowle
piêtrz¹ce znajduj¹ siê m.in. na rzece Orli w km 34+220 (piêtrzenie Jeziora Witos³awskiego), na rzece Rokitce w km 32+600 (piêtrzenie jeziora Ostrowo), na
Kanale Orle w km 3+580 (piêtrzenie Jeziora Witos³awskiego), a tak¿e na rzece
Rokitce w miejscowoœci Bia³owie¿a.
Najwiêksze zmiany hydrograficzne i hydrologiczne zwi¹zane s¹ jednak z
intensywnym rozwojem rolnictwa i zapotrzebowaniem na wodê. Wiêkszoœæ gruntów
ornych zosta³a zmeliorowana, podobnie jak znaczna czêœæ trwa³ych u¿ytków
zielonych. Po 2010 roku zintensyfikowano prace zwi¹zane z konserwacj¹ rowów
melioracyjnych m.in. w miejscowoœciach: Wiele, Bia³owie¿a, Matyldzin, Wyrza i
Drzewianowo. Na kilku odcinkach przeprowadzono konserwacjê koryta Rokitki.
Polega³a ona m.in. na wykaszaniu porostów ze skarp i dna cieku oraz mechanicznym odmulaniu cieku. Konserwacjê koryta Rokitki przeprowadzono tak¿e w miejscach wylotów z hydroforni, oczyszczalni œcieków i kanalizacji burzowej. W kilku
miejscach podjêto tak¿e prace polegaj¹ce na renaturyzacji Rokitki.
Inne przeobra¿enia stosunków wodnych zwi¹zane s¹ z zanieczyszczaniem
wód œciekami. Zdecydowana ich wiêkszoœæ oczyszczana jest biologicznie i chemicznie, st¹d te¿ ujemne skutki odprowadzania ich do cieków lub zbiorników s¹
znacznie mniejsze. W granicach analizowanego obszaru znajduje siê kilka oczyszczalni, z których œcieki odprowadzane s¹ bezpoœrednio do Rokitki lub poprzez rowy
melioracyjne (tab. 13).
Tabela 13. Zrzuty œcieków.
MiejscowoϾ
Zak³ad
W¹welno
ZGK
w Soœnie
Komunalne
2.
Wiskitno
ZGKiM w
Koronowie
3.
Mrocza
ZGK
w Mroczy
Lp
1.
Rodzaj
œcieków
IloϾ m3/d
Urz¹dzenia
oczyszczaj¹ce
Kierunek
zrzutu
330,00
Kompleksowe
rów
melioracyjny
Komunalne
22,00
Kompleksowe
rów
melioracyjny
Komunalne
1236,00
Kompleksowe
rzeka
Rokitka
Piêtro trzeciorzêdowe
Zakres
¿elazo, mg·dm-3
Na podstawie wyników badañ przeprowadzonych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Bydgoszczy nale¿y stwierdziæ, ¿e najwa¿niejsze rzeki
(Orla i Rokitka) charakteryzuj¹ siê umiarkowanym potencja³em ekologicznym.
Bardziej zró¿nicowane s¹ pozosta³e oceny dokonane w 2012 roku (tab. 11). Pod
wzglêdem fizyko-chemicznym zarówno Orlê jak i Rokitkê oceniono poni¿ej stanu
dobrego. Ocena bakteriologiczna jest z³a w przypadku Orli i niezadowalaj¹ca w
przypadku Rokitki.
Stan chemiczny
Bardzo ubogie i pochodz¹ce sprzed kilkudziesiêciu lat dane na temat
przep³ywów charakterystycznych Orli wskazuj¹ na ma³e zasoby wodne w jej zlewni.
Przy œrednim przep³ywie Orli w ujœciu z Jeziora Witos³awskiego wynosz¹cym 0,84
m3·s-1, odp³yw jednostkowy wynosi tylko 3,9 dm3·s-1·km-2 i tym samym jest o ok. 30%
ni¿szy od wartoœci œredniej dla Polski. Latem odp³yw jednostkowy jest jeszcze
ni¿szy i wynosi tylko 2,2 dm3·s-1·km-2. Jedynie w pó³roczu zimowym jest zbli¿ony do
wartoœci œredniej krajowej i wynosi 5,5 dm3·s-1·km-2 (tab. 8).
Profil
STAN CZYSTOŒCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH
eutrofizacji
333
Tabela 4. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji
meteorologicznej w Chrz¹stowie (wg danych IMGW-PIB).
Stacja
Rok
meteorologiczna hydrolo- XI XII
okres pomiarowy giczny
Noteæ od Kana³u Bydgoskiego do Kcynki
do wp³ywu do jeziora Krosna
Fosfor ogólny (mg P/l)
Stacja
Okres
XI XII
meteorologiczna pomiarowy
WIELE
1981-2010
dobry
1.
1981-2010 35 40 35 28 36 29 53 63 67 70 47 35 538
Stacja
Rok
meteorologiczna hydrolo- XI XII
okres pomiarowy giczny
SZCW
X Rok
Tabela 2. Œrednie miesiêczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach
1981-2007 na stacji meteorologicznej w Chrz¹stowie (wg IMGW-PIB).
Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2000) ca³y obszar objêty arkuszem mapy po³o¿ony jest na Pojezierzu Krajeñskim (314.69), na
którym znajduj¹ siê linie postoju czo³a l¹dolodu w recesyjnej subfazie krajeñskiej
zlodowacenia wis³y.
Hipsometria jest raczej ma³o urozmaicona. Najwy¿ej, ponad 140 m n.p.m.,
po³o¿ona jest pó³nocna czêœæ analizowanego obszaru. Czêœæ œrodkowa znajduje
siê na wysokoœciach najczêœciej od 110 do 120 m n.p.m., a czêœæ po³udniowa od
ok. 100 do 110 m n.p.m. Ogólnie widoczne jest nachylenie obszaru z kierunku
pó³nocnego w kierunku po³udniowym, czyli w kierunku Pradoliny ToruñskoEberswaldzkiej. Ró¿nica miêdzy punktem najwy¿szym (145,6 m n.p.m. w pobli¿u
miejscowoœci W¹welno) i najni¿szym (ok. 89 m n.p.m. w bezpoœrednim s¹siedztwie
Rokitki w pobli¿u miejscowoœci Dêbowo) wynosi prawie 57 m.
RzeŸba omawianego obszaru jest urozmaicona i dobrze rozpoznana. Zosta³a
ona przedstawiona na mapie morfogenetycznej Wysoczyzny Krajeñskiej (T. Murawski 1978). Do najwy¿szych form nale¿¹ moreny czo³owe, najczêœciej spiêtrzone,
które wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru oraz moreny czo³owe
akumulacyjne. Wysokoœci wzglêdne moren czo³owych przekraczaj¹ 20 m (M.
Pasierbski 1996). Charakterystycznymi formami terenu s¹ tak¿e ozy. Jednak
najwiêksz¹ czêœæ obszaru zajmuje wysoczyzna morenowa falista, a miejscami
(zw³aszcza na po³udnie od miejscowoœci Mrocza) wysoczyzna morenowa p³aska. W
obni¿eniach liczne s¹ wytopiska. Przez pó³nocno-zachodni¹ i œrodkow¹ czêœæ
obszaru przebiegaj¹ rynny subglacjalne, w których znajduj¹ siê liczne jeziora oraz
mokrad³a. Niektóre z nich s¹ wciête ponad 20 m w otaczaj¹c¹ je wysoczyznê
morenow¹. Dokumentacja geomorfologiczna Pojezierza Krajeñskiego jest bogata i
obejmuje prace m.in. Galona (1952), Pasierbskiego (1994, 1995, 1996), Pasierbskiego i Krupy (2013).
Pod wzglêdem przepuszczalnoœci utworów powierzchniowych zdecydowanie
dominuj¹ grunty o przepuszczalnoœci s³abej. W œrodkowej czêœci obszaru objêtego
arkuszem mapy znajduje siê kilka mniejszych obszarów z gruntami charakteryzuj¹cymi siê przepuszczalnoœci¹ œredni¹, a na obszarach podmok³ych (tak¿e
wzd³u¿ wiêkszych cieków i wokó³ wiêkszoœci jezior) znajduj¹ siê grunty o przepuszczalnoœci zró¿nicowanej.
Na analizowanym obszarze przewa¿aj¹ ró¿nego rodzaju gleby brunatne (Mapa glebowo...1980). W czêœci po³udniowej s¹ to gleby brunatne w³aœciwe (miejscami pseudobielicowe), które tworz¹ kompleksy glebowe pszenne dobre. W czêœci
œrodkowej dominuj¹ gleby brunatne w³aœciwe i kompleksy glebowe ¿ytnie dobre. W
zachodniej i pó³nocnej czêœci najwiêcej jest gleb brunatnych wy³ugowanych i
kwaœnych tworz¹cych kompleksy pszenno-¿ytnie. W tej czêœci w wielu miejscach
znajduj¹ siê obszary podmok³e, stanowi¹ce kompleksy trwa³ych u¿ytków zielonych,
g³ównie œrednich i s³abych.
Pod wzglêdem klimatycznym analizowany obszar znajduje siê na granicy Regionu Pojezierza Pomorskiego i Regionu Pomorsko-Warmiñskiego (Wiszniewski i
Che³chowski 1987) lub – bior¹c pod uwagê czêstoœæ wystêpowania dni z ró¿nymi
typami pogody – w po³udniowej czêœci regionu Wschodniopomorskiego (Woœ
1999). Region ten, na tle innych regionów klimatycznych, wyró¿nia siê najwiêksz¹
liczb¹ dni z pogod¹ przymrozkow¹ bardzo ch³odn¹ z du¿ym zachmurzeniem
(œrednio w roku ponad 19 dni). Na tym obszarze czêsto notowane s¹ równie¿ dni
umiarkowanie mroŸne, pochmurne z opadem. Wystêpuje mniej dni bardzo ciep³ych
z opadem (tylko ok. 26), a szczególnie ma³o jest dni z pogod¹ bardzo ciep³¹,
pochmurn¹ i z opadem (Woœ 1999).
Sieæ wodna jest bogata i ró¿norodna. G³ównymi jej elementami s¹ jeziora oraz
cieki: Rokitka, Orla i Ÿród³owy odcinek Krówki. Wiêkszoœæ koryt cieków zatraci³a
jednak swój naturalny charakter i zosta³a przekszta³cona antropogenicznie wskutek
licznych prac melioracyjnych. W zlewni Rokitki, zw³aszcza w czêœci œrodkowej w
pobli¿u miejscowoœci Mrocza, znajduj¹ siê rozleg³e obszary podmok³e poprzecinane rowami melioracyjnymi. Na wysoczyŸnie morenowej wystêpuj¹ oczka, najczêœciej okresowe.
Pó³nocna czêœæ obszaru objêtego arkuszem mapy wchodzi w sk³ad Krajeñskiego Parku Krajobrazowego. Park ten zosta³ utworzony w 1998 roku w celu
zachowania dla przysz³ych pokoleñ unikalnego œrodowiska przyrodniczego
sk³adaj¹cego siê ze swoistych cech krajobrazu oraz wartoœci kulturowych i historycznych cechuj¹cych region Krajny.
RW2000172927671
Fosforany (mg PO4/l)
VI VII VIII IX
dobry
Krówka z Jeziorem Wierzchuciñskim Ma³ym
Azot ogólny (mg N/l)
V
dobry
NCW
Azot azotanowy (mg N-NO3/l)
IV
NCW
RW6000181883949
Azot amonowy (mg N-NH4/l)
III
RW6000201884899
Rokitka
Odczyn pH
II
Orla od Jeziora Witos³awskiego do ujœcia
Przewodnoœæ elektrolit. (μS/cm)
WIELE
I
s³aby
Jeziora Witos³awskiego
Nasycenie wody tlenem (%)
Stacja
Okres
XI XII
meteorologiczna pomiarowy
Stan
NCW
BZT5 (mg O2/l)
Tabela 1. Œrednie miesiêczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach
1981-2007 na stacji meteorologicznej w miejscowoœci Wiele (wg IMGW-PIB).
Kod krajowy
ogólnego (ok. 0,18 mg P·dm-3). Nie nastêpuje wiêc widoczne zmniejszanie zanieczyszczenia rzeki substancjami biogenicznymi.
Potencjalne zagro¿enie dla wód podziemnych w centralnej czêœci obszaru
stanowi sk³adowisko odpadów w miejscowoœci Ostrowo. Wskazuj¹ na to wyniki
badañ fizyko-chemicznych wody z lat 2010 – 2012 w piezometrach funkcjonuj¹cych
w pobli¿u sk³adowiska, w tym m.in. bardzo wysoka przewodnoœæ elektrolityczna
w³aœciwa (ponad 8300 μS/cm) oraz ogólny wêgiel organiczny (ponad 70 mg/l).
Negatywne skutki w œrodowisku wynikaj¹ce z gospodarki wodno-œciekowej s¹
w ostatnich latach ograniczane m.in. wskutek wzrostu obszarów skanalizowanych.
Zasiêg kanalizacji sanitarnej w wiêkszoœci miejscowoœci przekracza 50%. Inwestycje te przyczyniaj¹ siê do ograniczenia zanieczyszczenia wód powierzchniowych i
podziemnych i ich rozwój powinien byæ nadal utrzymany. Jednak widoczny jest
brak kanalizacji burzowej. Z uzyskanych danych wynika, ¿e – jak dot¹d – wybudowano j¹ jedynie w jednej miejscowoœci (tab. 14). Dalsza rozbudowa kanalizacji
sanitarnej oraz budowa kanalizacji burzowej nale¿eæ bêd¹ w najbli¿szych latach do
g³ównych zadañ w zakresie ochrony wód. Ponadto nale¿y m.in. kontynuowaæ
eliminacjê nieszczelnych zbiorników gromadzenia œcieków, kontrolowaæ sposoby
zagospodarowania œcieków bytowo-gospodarczych na obszarach nieskanalizowanych, a tak¿e zwiêkszyæ liczbê obiektów ma³ej retencji.
Tlen rozpuszczony (mg O2/l)
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU
Charakterystykê opadów atmosferycznych opracowano na podstawie wyników
obserwacji prowadzonych na dwóch stacjach: w miejscowoœci Wiele, znajduj¹cej
siê w œrodkowej czêœci analizowanego obszaru oraz w miejscowoœci Chrz¹stowo,
po³o¿onej przy po³udniowej jego granicy. Œrednia (1981-2010) suma roczna
opadów atmosferycznych w miejscowoœci Wiele wynios³a 538 mm i by³a o 26 mm
wy¿sza ni¿ w Chrz¹stowie (tab. 1 i 2). Ekstremalne sumy roczne opadów atmosferycznych by³y bardzo zró¿nicowane. Minimalne wartoœci osi¹gnê³y zaledwie 328
mm w 2003 roku w Chrz¹stowie i 333 mm w 1992 roku w miejscowoœci Wiele (tab. 3
i 4). Z kolei maksymalne wartoœci roczne wynios³y odpowiednio 653 mm w 1998
roku oraz 701 mm w 2001 roku. W poszczególnych miesi¹cach najwiêcej opadów
atmosferycznych wystêpowa³o w miesi¹cach letnich, tzn. w lipcu lub w sierpniu.
Osi¹ga³y one wartoœci œrednie od 63 mm do 70 mm. Najni¿sze œrednie sumy
opadów atmosferycznych obserwowano na obu stacjach w miesi¹cu lutym (25 – 28
mm). Rozk³ad opadów atmosferycznych wykazuje wiêc znaczne zró¿nicowanie w
poszczególnych latach oraz w poszczególnych miesi¹cach, co zapewne stanowi
g³ówn¹ przyczynê okresowych niedoborów wody pojawiaj¹cych siê na analizowanym obszarze, a tak¿e na obszarach s¹siednich. Przyk³adem jest m.in. suma
opadów atmosferycznych w sierpniu, która w 1998 roku wynios³a 83 mm, a w 2003
roku jedynie 13 mm (por. tab. 4). Œrednio w roku wystêpuje ok. 170 dni z opadem
atmosferycznym powy¿ej 0,1 mm, w tym 11 dni z opadem powy¿ej 10 mm. Pokrywa
œnie¿na w latach 1970-2000 wystêpowa³a œrednio 55 dni w roku, a jej gruboœæ
wynosi³a œrednio ok. 7 cm (Lorenc 2005).
Status
RW600025188487
WartoϾ parametru i klasa
Opracowa³:
W³odzimierz Marszelewski
OPADY
Nazwa JCWP
Orla od Jeziora Wiêcborskiego do wyp³ywu z
zów mineralnych, zw³aszcza na obszarach o przepuszczalnoœci œredniej, a tak¿e na
obszarach zmeliorowanych o przepuszczalnoœci ma³ej skutkuje pogarszaniem siê
jakoœci wód podziemnych w utworach czwartorzêdowych. Potwierdzeniem tego s¹
wyniki uzyskane w ramach Regionalnego Monitoringu Wód Podziemnych w punkcie
Dr¹¿no, z którego wody czwartorzêdowe w latach 2001 – 2004 zaliczano najczêœciej do III klasy (wg klasyfikacji jakoœci zwyk³ych wód podziemnych dla potrzeb
monitoringu œrodowiska), a w 2006 roku do IV klasy (wg Rozporz¹dzenia Ministra
Œrodowiska Dz.U. nr 32, poz. 284). St¹d te¿ nale¿y chroniæ szczególnie obszary
wchodz¹ce w sk³ad stref ochrony poœredniej ujêæ wód podziemnych oraz obszar
znajduj¹cy siê w granicach GZWP nr 132. Najmniejsze zagro¿enie wód podziemnych wystêpuje na obszarach leœnych, w tym zw³aszcza na pó³nocny-wschód od
Mroczy.
OCENA
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-33-108-A
MROCZA
Tabela 6. Jednolite czêœci wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaœnienia: NCW - naturalna czêœæ wód; SZCW - silnie zmieniona czêœæ wód.
Rzeka
KOMENTARZ
Gliszcz (przy wschodniej granicy obszaru) w kierunku miejscowoœci Kolonia Sitno,
po³o¿onej w pobli¿u pó³nocnej granicy obszaru. Pozosta³e dzia³y wodne wyznaczone na mapie s¹ IV rzêdu i ograniczaj¹ zlewnie Rokitki oraz Orli. Na odcinku dzia³u
wodnego IV rzêdu, przebiegaj¹cego na wschód od Jeziora Witos³awskiego wyró¿niono dwie bramy wodne, przez które okresowo funkcjonuje przep³yw wody ze
zlewni Orli do zlewni Rokitki. W po³udniowo-wschodniej czêœci znajduje siê obszar
bezodp³ywowy.
Rokitka jest odbiornikiem œcieków oczyszczonych z oczyszczalni w Mroczy
(œrednio ok. 1200 m3·d-1). Wraz ze œciekami oczyszczonymi przyjmuje znaczne iloœci
zanieczyszczeñ w stosunku do objêtoœci przep³ywu wody (m.in. w okresie jednego
roku ponad 3 tony azotu ogólnego, ponad 2 tony zawiesiny, a roczne ³adunki ChZT i
BZT5 wynosz¹ odpowiednio ok. 13 t·rok-1 i ponad 3 t·rok-1). Wartoœci œredniorocznych stê¿eñ podstawowych wskaŸników nie wykaza³y w latach 2000 – 2012 widocznych zmian. Dotyczy to m.in. azotu ogólnego (ok. 2,5 mg N·dm-3) i fosforu
Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Bydgoszcz.
Wiszniewski W., Che³chowski W., 1975, Regiony klimatyczne (w:) Atlas hydrologiczny
Polski, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Woœ A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
© Copyright by W³odzimierz Marszelewski
Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu