Dywergencje nominalne w unii moneta

Mateusz Antoni Kopyt
Wydział Nauk Ekonomicznych UW
Autoreferat rozprawy doktorskiej p.t.
„Dywergencje nominalne w unii monetarnej. Analiza doświadczenia strefy euro”
(promotor: dr hab. Ryszard Kokoszczyński, prof. UW)
Wprowadzenie – obszar badawczy rozprawy
Idea poszerzania współpracy walutowej jest stale obecna w procesach współczesnej integracji
gospodarczej w Europie zapoczątkowanych po II wojnie światowej. Fakt, że w postaci wprowadzenia
wspólnej waluty ucieleśniła się ona na przełomie XX i XXIw., świadczy o dużej złożoności takiego
procesu. W odniesieniu do grupy rozwiniętych krajów, których systemy gospodarcze przez długi czas
rozwijały się samodzielnie, decyzja o utworzeniu pełnej unii monetarnej (wspólna waluta oraz
jednolita polityka monetarna) stanowiła podjęcie eksperymentu. Intuicja twórców Unii GospodarczoWalutowej w Europie (UGW) w określeniu tzw. kryteriów konwergencji wybranych wskaźników
makroekonomicznych, poparta częściową możliwością odwołania się do konstrukcji teoretycznych,
a także dzisiejsza perspektywa – obserwowane rozbieżności oraz powszechne opinie, co do ich
występowania – wskazują na istotność monitorowania zróżnicowania wybranych wielkości
ekonomicznych, określenia właściwych progów ostrożnościowych oraz wypracowania odpowiedniej
reakcji na niepożądane zachowanie tychże wskaźników, które może doprowadzić do niestabilności
unii monetarnej. Temat ten jest ważny zarówno na płaszczyźnie analiz empirycznych, jak i na
płaszczyźnie uzupełnienia istniejącego dorobku teoretycznego funkcjonowania integracji walutowej.
Ogólnie sformułowany temat rozprawy ograniczono do badania wskaźnika zmian cen
wyrażonego poprzez Harmonised Index of Consumer Prices (HICP) oraz do długookresowych stóp
procentowych bazujących na oprocentowaniu dziesięcioletnich rządowych papierów dłużnych.
Pierwszy z nich jest związany bezpośrednio z jednolitą polityką monetarną, drugi w generalny sposób
pokazuje funkcjonowanie w kontekście komplementarnych polityk prowadzonych samodzielnie przez
kraje unii. Badanie długoterminowych stóp procentowych postanowiono zestawić z wynikami dla
inflacji z trzech powodów. Zmiany w tego typu stopach można powiązać z trendami inflacyjnymi
(w odróżnieniu od krótkoterminowych stóp procentowych powiązanych z cyklami inflacyjnymi).
Trendy te wydają się być ważniejsze z punktu widzenia stabilności unii monetarnej. Długoterminowe
stopy procentowe wskazują bezpośrednio na wiarygodność polityki fiskalnej prowadzonej na poziomie
krajowym, co ma bezpośrednie przełożenie na wiarygodność ugrupowania walutowego jako całości,
a tym samym wpływa na jego stabilność. Bezpośrednią praktyczną wskazówką są zapisy Traktatu
o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej wraz z Protokołem nr 21. Empiryczna część dysertacji bazuje na
danych za lata 1997-2007. Rok 1997 był pierwszym rokiem bezpośredniego przygotowania
(początkiem okresu referencyjnego) przed przejściem pierwszej grupy krajów do III etapu UGW
i dane począwszy od tego momentu wydają się być ujednolicone oraz kompletne. Rok 2007 wyznaczał
granicę, od której nastąpiły istotne zawirowania ekonomiczno-finansowe obserwowane do dziś. Okres
późniejszy jest równie ważny i interesujący dla wspólnej waluty, ale analiza przeprowadzana dla czasu
względnego „spokoju” na rynku podczas tworzenia i funkcjonowania unii monetarnej jest istotniejsza,
jeśli obecne badania mają się stać punktem wyjścia dla uzupełnienia lub zrewidowania teorii integracji
walutowej. Obszarowo analiza ograniczona jest do 13 krajów, które w pełni uczestniczyły w UGW do
końca wybranego okresu.
1
Pytania badawcze oraz hipotezy
Odnosząc się do obszaru nakreślonego w poprzednim punkcie, sformułowane zostały pytania
badawcze, a następnie formalnie weryfikowane hipotezy, które ukonstytuowały rozprawę. Pierwsze
pytanie brzmiało: czy można potwierdzić metodami formalnymi występowanie zróżnicowania wśród
krajów należących do strefy euro? Tak szeroko postawiony problem zoperacjonalizowano poprzez
wybór dwóch wskaźników nominalnych, które stały się przedmiotem analizy w całej rozprawie.
Oczekując potwierdzenia występowania istotnego zróżnicowania wybranych wielkości pomiędzy
krajami należącymi do UGW, postawiono kolejny problem badawczy: czy funkcjonowanie w ramach
strefy wspólnej waluty wpłynęło znacząco na obraz zróżnicowania pomiędzy krajami ją tworzącymi?
Inaczej formułując: jakie były ścieżki zmian opisanych wskaźników od momentu faktycznych
bezpośrednich przygotowań do przejścia do III etapu UGW oraz już w trakcie działania unii
walutowej? Kluczowe pytanie, osadzające dwa wskazane wyżej w kontekście obecnie znanych
aspektów teoretycznych funkcjonowania unii monetarnej, sformułowano następująco: czy i jak
istniejąca teoria integracji walutowej przewiduje zachowanie się tych lub analogicznych wskaźników
w procesie funkcjonowania unii monetarnej? Upraszczając to do procesów obserwowanych w strefie
euro, jako jedynego obecnie przykładu nowoczesnej unii monetarnej, należało podjąć zagadnienie, czy
obraz strefy euro ma dostateczne wyjaśnienie w aktualnie znanej teorii integracji walutowej?
Wskazane pytania badawcze zakreśliły granice przedstawianej rozprawy i główny tok wywodu
oraz doprowadziły do sformułowania hipotez. Podstawową hipotezą dysertacji jest stwierdzenie, że
wprowadzenie unii monetarnej (cechującej się wspólną jednolitą dla całego obszaru polityką
monetarną oraz jednym środkiem płatniczym) przyczynia się do trwałej konwergencji stóp inflacji oraz
długookresowych stóp procentowych. Ponieważ pożądanym jest uzupełnienie wiedzy na temat
funkcjonowania unii walutowej złożonej ze współczesnych, rozwiniętych i zróżnicowanych
gospodarek, to weryfikacja tej hipotezy może nastąpić jedynie na podstawie danych z UGW. W takiej
sytuacji można tę hipotezę doprecyzować następująco: osiągnięty na etapie tworzenia takiej unii
monetarnej stan konwergencji wskaźnika wzrostu cen oraz rentowności rządowych papierów dłużnych
pomiędzy krajami ją tworzącymi jest podtrzymywany w trakcie dalszego funkcjonowania tego typu
ugrupowania. Intuicja oraz powszechne poglądy wskazywałyby raczej na falsyfikację tak postawionej
hipotezy. Ujęcie jej w sposób pozytywny pozwoliło na łatwiejsze przeprowadzenie badania,
precyzyjniejsze odniesienia się do niej oraz zostawiało miejsce na pozytywną weryfikację.
W celu poprawnego zweryfikowania hipotezy głównej, postawiono kilka powiązanych z nią
hipotez pomocniczych badanych w toku wywodu. Po pierwsze została zweryfikowana teza, iż obecnie
istniejąca teoria integracji walutowej nie daje dostatecznej odpowiedzi, co do występowania oraz
utrzymywania się konwergencji wskaźników nominalnych, w tym w szczególności upodabniania się
inflacji oraz długookresowych stóp procentowych, jako efektu wprowadzenia wspólnej waluty.
Spodziewana pozytywna jej weryfikacja powodowała, że otrzymane wyniki empiryczne należało
traktować jako przyczynek do uzupełniania teorii niż jako jednoznaczne wskazanie „poprawności” czy
to teorii, czy też funkcjonowania UGW jako modelowego przykładu unii walutowej.
Kolejne dwie hipotezy pomocnicze w sposób bezpośredni dotyczyły wyników badań
empirycznych. Weryfikacji zostało poddane występowanie zróżnicowania tempa zmian cen
wyrażonego poprzez wskaźnik HICP pomiędzy krajami strefy euro wraz z równoległym badaniem
zróżnicowania długoterminowych stóp procentowych pomiędzy tymi regionami, zakładając, że
2
w dwóch omawianych wskaźnikach, występują znaczące różnice pomiędzy krajami strefy euro na
przestrzeni lat 1997-2007. Hipoteza ta była analizowana także w kontekście ewentualnego
potwierdzenia pogłębiających się różnic w Unii Gospodarczo-Walutowej w Europie, ze szczególnym
uwzględnieniem stanu wyjściowego w momencie tworzenia strefy euro, tj. w latach 1997-1999. Ujęcie
badanej problematyki za pomocą interdyscyplinarnych narzędzi analizy przestrzennej spowodowało, iż
możliwa stała się również weryfikacja twierdzenia o występowaniu stałej struktury przestrzennej
inflacji oraz długookresowych stóp procentowych w ramach badanego ugrupowania. W szczególności
mogły zostać zbadane przesłanki tzw. konwergencji „klubowej”, tj. sytuacji gdy upodabnianie
zachodzi w ramach wyodrębnionych podgrup z zachowaniem różnic między tymi grupami lub nawet
z ich pogłębianiem. Ostatnia z postawionych hipotez pomocniczych dotyczyła kształtowania się
ścieżek inflacji na badanym obszarze i była złożona z dwóch części. Technicznie pierwszą część
można sformułować następująco: funkcjonowanie poszczególnych obszarów w ramach unii
monetarnej prowadzi do kointegracji szeregów inflacji dla badanych krajów w stosunku do
zaproponowanej syntetycznej miary, która jest zdefiniowana jako średnia ważona inflacja dla reszty
obszaru, gdzie wagi odzwierciedlają bliskość gospodarek w stosunku do analizowanego kraju. Jest to
tzw. opóźnienie przestrzenne tej zmiennej. Ta hipoteza zakładała zharmonizowanie długookresowych
ścieżek stóp inflacji w krajach unii monetarnej ze ścieżką inflacji dla całego obszaru, z większą wagą
w stosunku do regionów sąsiednich. Ponieważ, dla wychwycenia przypadków szczególnych, była
także zbadana kointegracja szeregów zmian cen parami pomiędzy wszystkimi analizowanymi krajami,
to drugą część tej hipotezy można sformułować jako spodziewane wystąpienie znacznej liczby
związków kointegrujących w takim badaniu. W sposób opisowy obie te składowe zakładają, że
w ramach unii monetarnej w kontekście długookresowym należy spodziewać się zharmonizowania
ścieżek zmian cen pomiędzy krajami, jak również w stosunku do miary agregującej inflację w całym
obszarze walutowym. Wykorzystanie i zoperacjonalizowanie potwierdzenia lub falsyfikacji tej
ostatniej hipotezy pomocniczej mogło nastręczać pewne trudności, gdyż interpretacja wyników badań
musiała być ściśle powiązana z weryfikacją poprzednich hipotez pomocniczych. Hipoteza
o występowaniu związków kointegracyjnych stóp inflacji nie jest do końca sama w sobie tezą
dotyczącą konwergencji tego wskaźnika, bowiem w wypadku obserwacji zróżnicowania inflacyjnego
„na wejściu”, wystąpienie długoterminowej harmonizacji (kointegracji) w kształtowaniu się ścieżek
inflacji będzie prowadziło do utrwalania się tych różnic, natomiast w wypadku znacznego zbliżenia się
poziomów inflacji w momencie tworzenia takiego ugrupowania walutowego będzie wskazywało na
uzyskaną trwałą konwergencję. Wykorzystanie informacji przestrzennej w analizie weryfikującej tę
hipotezę rozszerzyło jej zakres na potwierdzenie występowania wspomnianej konwergencji
„klubowej”, co ma kluczowe znaczenie dla rozpatrywania jednolitości i stabilności obszaru wspólnej
waluty.
Struktura rozprawy
Prezentowana rozprawa składa się z pięciu części. Rozdział pierwszy jest obszernym wstępem
do zagadnień pracy. W sposób szczegółowy wprowadza on przytoczone wyżej pytania badawcze oraz
wyjaśnia cel prezentowanej dysertacji, wskazując na wagę i aktualność podjętego tematu. W rozdziale
tym zdefiniowano także hipotezy dysertacji, zarówno główną, jak i pomocnicze. Jednocześnie, z uwagi
na sformułowanie tematu w sposób niezwykle szeroki, już w tym miejscu rozprawy następuje
zawężenie zagadnień i ograniczenie pola badawczego do wybranych wskaźników zróżnicowania,
3
wybranego okresu i zestawu badanych gospodarek. W tej części rozprawy omówiona jest także
struktura przedstawianej dysertacji.
Kolejne trzy rozdziały stanowią trzon rozprawy doktorskiej. Rozdział drugi to krytyczny
przegląd literatury zarówno teoretycznej, jak i empirycznej, dotyczącej problematyki funkcjonowania
unii monetarnej. Opisano tam wskazane niżej grupy prac dotyczących funkcjonowania obszarów
walutowych. Omówiono klasyczną teorię optymalnych obszarów walutowych (OOW), gdzie
zwrócono szczególną uwagę na pracę Fleminga z 1971 r. bezpośrednio wskazującą na wagę
podobieństwa stóp inflacji w obszarze walutowym. W ramach teorii OOW przeprowadzono dyskusję
na temat pojęcia „optymalność” proponując zastąpienie go pojęciem „stabilność”. W grupie teorii
określanych jako nowa teoria OOW podkreślono takie mechanizmy jak długookresowa
nieefektywność polityki monetarnej, problematyka wiarygodności i spójności czasowej działań
rządów, problem elastyczności cen i płac, które są użyteczne dla wyjaśnienia problematyki
zróżnicowania nominalnego. Omówiono także przykłady nowszych prac łączących się z nurtem nowej
geografii ekonomicznej czy też bazujących na modelach neoklasycznych i optymalizacji
międzyokresowej. Te ostatnie odnoszą się w szczególności do prowadzenia wspólnej polityki
monetarnej (ustalania stopy procentowej) oraz zwracają uwagę na efekt w postaci nierównowag
inflacyjnych. Dodatkowo wskazano problem tzw. „parametrów wejścia” na późniejsze zróżnicowanie
w ramach ugrupowania integracyjnego. Odwołano się do modelu Drazena, którego ideę politycznego
zarażania (stworzoną dla wyjaśnienia kryzysów walutowych) odniesiono do problemu stabilności unii
monetarnej. W osobnej części rozdziału wskazano obecne w różnych publikacjach grupy czynników
wpływających na zróżnicowanie inflacji pomiędzy krajami unii monetarnej. Były to zarówno czynniki
określane jako niegroźne z punktu widzenia potencjalnych napięć w unii monetarnej, jak i zagrażające
stabilności takiego ugrupowania. Do pierwszych można zaliczyć te wynikające z technicznych
aspektów pomiaru inflacji, jak również wyrównywanie się cen pomiędzy integrującymi się
gospodarkami. Druga grupa wskazywał na samonapędzający się mechanizm inflacyjny towarzyszący
procesom tzw. doganiania, jak i dość powszechnie występujące w gospodarkach otwartych zjawisko
importu inflacji. Podkreślano także brak tzw. międzyregionalnego mechanizmu wyrównywania
Mundella. Istotną grupę stanowiły czynniki sprzyjające procyklicznej polityce fiskalnej. Ostatnią część
rozdziału był opis metod i wyników wybranych prac empirycznych wskazując empirycznie zbadane
czynniki zróżnicowania inflacji. Niezależnie od dwóch (a nawet trzech) istniejących nurtów
metodologicznych takich prac, ujawniane wnioski są często ze sobą zbieżne.
Zadaniem nie było zamieszczenie schematycznego czy chronologicznego przeglądu literatury,
a wybrane pozycje zostały uporządkowane w sposób funkcjonalny, wskazując na grupy podejść
teoretycznych, czy też w wypadku prac empirycznych, na grupy metod, dotyczących analizy
omawianych zagadnień. Z uwagi na wskazaną w rozprawie hipotezę, iż istniejąca teoria
niedostatecznie opisuje funkcjonowanie współczesnej unii monetarnej, takie podejście pokazywało
różnorodność istniejących idei teoretycznych oraz dobrze ujawniało wiązkę zagadnień ogarniających
obszar badań przedstawionych w rozprawie. Umieszczenie prac empirycznych w ramach rozdziału
badającego teoretyczne aspekty było zabiegiem celowym, bowiem można w nich znaleźć wiele
spostrzeżeń i wniosków o takim charakterze dobrze uzupełniającym istniejące w teorii luki .
Trzeci rozdział rozprawy jest pierwszą z dwóch części omawiających własne badania
empiryczne. Główna część analizy jest prowadzona w oparciu o nowe i stale rozwijane metody analizy
4
przestrzennej, co wydaje się być rozszerzeniem w stosunku do tradycyjnych analiz zróżnicowania
w unii monetarnej. Pomocniczo zostały także wykorzystane klasyczne metody statystyczne, głównie
oparte – ze względu na charakter danych – o statystyki pozycyjne. Uzupełnieniem, szczególnie
w odniesieniu do analizy tendencji kształtowania się wybranych wskaźników, było wykorzystanie
macierzy przejść – metody opartej na procesach bazujących na łańcuchach Markowa. Dla zapewnienia
zgodności z metodami przestrzennymi, zaproponowano także macierze przejść oparte o wartości
względne zbudowane z uwzględnieniem informacji o położeniu badanych jednostek.
Rozdział czwarty koncentruje się wyłącznie na analizie inflacji. Wynika to z faktu, iż
w pierwszej części badawczej stwierdzono tendencję do trwałego zróżnicowania tego wskaźnika
w analizowanej unii monetarnej, a także z uwagi na opisywane w literaturze zagrożenia z dywergencji
inflacyjnych. W celu dokładniejszej analizy ścieżek inflacji i ich relacji długookresowej w krajach
strefy euro posłużono się metodą badania kointegracji szeregów czasowych. Zbadano kointegrację
inflacji w kolejnych krajach w stosunku do wyjaśnionego wcześniej opóźnienia przestrzennego tej
zmiennej oraz szeregów inflacji parami pomiędzy krajami. Pierwsza ze wskazanych metod zapewniła
uwzględnienie czynnika przestrzennego, a tym samym komplementarność z wcześniejszymi analizami
i była próbą połączenia metod analizy szeregów czasowych z metodami przestrzennymi. Wskazać
należy, że w dostępnej literaturze, podobne badania zwykle ograniczały się jedynie do analizy stopnia
integracji syntetycznie utworzonej zmiennej obrazującej odchylenia od wybranej średniej.
Ostatni rozdział rozprawy zawiera zestawienie wyników uzyskanych wcześniej oraz
podsumowania i wnioski. W sposób syntetyczny przytacza konkluzje z obu części badawczych pracy
ukazując w pełni stan zróżnicowania oraz możliwe perspektywy jego zmian. Wyniki te są zestawiane
ze wskazówkami płynącymi z teoretycznej części rozprawy, tj. z rozdziału drugiego, co umożliwia
ostateczne odniesienie się do hipotez pomocniczych, jak i do hipotezy głównej, i wypełnienie celu
rozprawy. Z uwagi na to, iż każda praca naukowa otwiera pole do rozwinięć, a nawet odmiennych
badań, ostatnim elementem rozdziału zamykającego dysertację stało się wskazanie potencjalnych
kierunków i tematów, które należałoby kontynuować uzupełniając zaprezentowaną analizę.
Zakres i aparat narzędziowy badań empirycznych. Dane.
Badaniem empirycznym objęto 13 krajów członkowskich UE, które na koniec analizowanego
okresu (1997-2007) w pełni uczestniczyły w III etapie UGW. Prócz 12 krajów, które wprowadziły
walutę euro do obiegu w 2002 r., do analizy w wybranym okresie włączono Słowenię, która stała się
członkiem strefy euro w 2007 r. Dane dla tego kraju stały się ważnym elementem porównawczym
w stosunku do reszty gospodarek, które wcześniej przyjęły wspólną walutę. Zastosowane narzędzia
badawcze (m.in. oparte na statystycznych miarach pozycyjnych, metody analizy przestrzennej)
pozwoliły na uwzględnienie w analizach Słowenii, pomimo posiadania na początku badanego okresu
cech obserwacji odstającej, bez zaburzania wyników.
Dane wykorzystane w części empirycznej pochodziły z bazy EUROSTAT. Było to źródło
w pełni wystarczające dla danych na poziomie krajów oraz o częstotliwości rocznej lub przy badaniu
kointegracji szeregów inflacji o częstotliwości miesięcznej. Stwierdzone braki dotyczą stóp
procentowych dla Słowenii za lata 1997-2001. Nie były one dostępne także w innych bazach.
W efekcie do analiz empirycznych używano (osobno dla inflacji oraz stóp procentowych) trzynastu
szeregów czasowych składających się z jedenastu obserwacji rocznych oraz w części czwartej pracy
odpowiednio trzynastu szeregów wskaźnika inflacji rocznej pobieranych miesięcznie,
5
tj. o 132 obserwacjach.
Odnosząc się do obecnych w literaturze prac empirycznych, można wskazać, iż zestaw użytych
w dysertacji narzędzi stanowi nowość w tego typu badaniach i pogłębia możliwości analizy
zróżnicowania wskaźników makroekonomicznych pomiędzy krajami unii walutowej. Rozdziały
badawcze rozprawy opierają się w znacznej części na metodach proponowanych przez statystykę
przestrzenną. Wybór tych metod był podyktowany przekonaniem, że uwzględnienie informacji
zarówno o czasie i lokalizacji zebrania danej obserwacji rozszerza możliwości wnioskowania. Co
więcej, zastosowane narzędzia nie zakładają prób wyjaśnienia przyczyn i związków pomiędzy
badanymi zmiennymi, a tym samym nie wymagają oparcia się na istniejących lub co najmniej
zakładanych modelach teoretycznych. Użycie metod przestrzennych pozwala badać zjawisko
posługując się statystyczno-matematycznym opisem struktury i natury przestrzeni, w której się ono
odbywa, pozwala także uzupełnić klasyczną analizę o ujawnienie przestrzennego rozkładu globalnego
i lokalnego, w tym bliskości i powiązań przestrzennych. Twierdzenie Toblera: „wszystko jest związane
z wszystkim innym, ale rzeczy [zjawiska] w pobliżu są bardziej związane niż rzeczy [zjawiska]
odległe”1, które też stało się podstawą nowej geografii ekonomicznej, dobrze ujmuję wagę czynnika
przestrzennego w badaniach ekonomicznych. Fakt, że określone czynniki działają na wybranych
obszarach oraz istnieją tendencje do upodabniania się zjawisk w bliskich lokalizacjach, jak i zachodzą
przestrzenne interakcje bazujące na przykład na mobilności osób, towarów, usług i informacji, jest od
dawna uwzględniany w różnym stopniu w ekonomii. Zastosowanie proponowanych w rozprawie
narzędzi analizy przestrzennej (zaczerpniętych pierwotnie z nauk geograficznych) bezpośrednio
pokazuje ewentualne istnienie wskazanych wyżej tendencji w kontekście badanych wskaźników.
W rozprawie strukturę sąsiedztwa używaną w metodach analizy przestrzennej opisano za pomocą
macierzy wag przestrzennych utworzoną jedynie na podstawie kryterium odległości pomiędzy
środkami badanych regionów. Do badań posłużono się macierzą wyznaczoną na podstawie odwrotnej
odległości opartą o 12 najbliższych sąsiadów. Odnosząc się także do teorii optymalnych obszarów
walutowych, stale wykorzystywanej w analizie koncepcji unii monetarnych, podejście przestrzenne
rozszerza klasyczne spojrzenie tej teorii na aspekt regionalny integracji monetarnej z poziomu
funkcjonalnego na przestrzenno-geograficzny.
W rozprawie użyto wybranych metod analizy przestrzennej. Wykorzystano obrazową analizę
danych przestrzennych (visual spatial data analysis), której rezultaty są pokazywane w postaci
kartogramów. Zaletą takiego sposobu prezentacji jest jednocześnie łatwość percepcji przez
niedoświadczonych odbiorców, jak i możliwy duży ładunek informacyjny, który zawiera wiele
dodatkowych informacji dla zaawansowanych czytelników. Posłużono się także wybranymi
globalnymi oraz lokalnymi statystykami przestrzennymi bazującymi na zaproponowanym
modelowaniu struktury sąsiedztwa i wag przestrzennych. Pierwsze z nich pozwalają testować
autokorelację przestrzenną, tj. miarę ogólnego podobieństwa bliskich sobie regionów, grupowanie się
podobnych jednostek. Statystyki lokalne pozwalają wskazać na poziom zróżnicowania z punktu
widzenia lokalnego – analizują heterogeniczność przestrzenną, tym samym wskazują przede
wszystkim na silnie wyróżniające się obszary: pojedyncze jednostki lub ich grupy. W pracy posłużono
się globalną statystyką przestrzenną Moran I oraz jej lokalną odmianą Moran I i. Właściwe analizy
przestrzenne zostały poprzedzone uzyskaniem podstawowych informacji o badanym obszarze za
1
Tobler W., A computer movie simulating urban growth in the Detroit region, Economic Geography 46, 1970, s.234-240
6
pomocą wybranych narzędzi statystyki opisowej.
Z uwagi na niedostateczne możliwości analiz przestrzenno-czasowych w narzędziach badań
przestrzennych, uzupełniono rozprawę o badanie tendencji zróżnicowania wybranych dwóch
wskaźników za pomocą analizy macierzy przejść, których budowa bazuje na procesach opisywanych
przez łańcuchy Markowa, oraz oszacowane na ich podstawie dążenia do przypuszczalnego
długookresowego stanu ustalonego całego rozkładu badanej zmiennej (wektor ergodyczny). Metodę tę
wykorzystano do analizy danych na wartościach bezwzględnych, ale także na wartościach
względnych, gdzie wartość badanej zmiennej dla kraju odniesiono do średniej danego wskaźnika dla
pozostałych krajów ważonej wagami przestrzennymi (opóźnienia przestrzennego). Posłużenie się
wartościami względnymi ułatwiało ujawnienie ewentualnych tendencji do konwergencji „klubowej”.
Wykorzystanie macierzy przejść umożliwiło precyzyjniejsze zbadanie ewolucji w czasie całego
rozkładu badanego zjawiska (kształtu rozkładu), tj. precyzyjne wskazanie polaryzacji lub też
stratyfikacji badanych zmiennych, co można zaobserwować jako m. in. zmiany z rozkładu
jednomodalnego na dwu lub więcej modalny (i odwrotnie) oraz tzw. mobilność jednostek wewnątrz
rozkładu (intradistribution mobility).
W rozdziale czwartym, który stanowi istotne uzupełnienie analiz empirycznych dotyczących
jednej ze wskazanych zmiennych (inflacji), zostało przeprowadzone badanie kointegracji
odpowiednich szeregów czasowych tego wskaźnika w celu zobrazowania długookresowych relacji.
Badanie to obejmowało analogiczną grupę krajów oraz okres, co w uprzednio poczynionych analizach.
Zgodność z ideą uwzględnienia czynnika przestrzennego i kolejną próbę jednoczesnej analizy
przestrzenno-czasowej, osiągnięto poprzez badanie kointegracji szeregów inflacji dla poszczególnych
krajów ze wspomnianą już wartością opóźnienia przestrzennego inflacji dla każdego z obszarów.
Uzupełniono to badanie analizą kointegracji szeregów inflacji dla krajów parami. Do badania
kointegracji w obu przypadkach wykorzystano standardową dwuetapową procedurę Engela-Grangera.
Na każdym z etapów wykorzystywano rozszerzony test Dickey-Fullera (ADF), tak aby usunąć
potencjalną autokorelację reszt w regresjach testowych. Wielkość parametru wskazującego na
pożądaną liczbę opóźnień w teście ADF wyznaczono indywidualnie dla każdej regresji testowej na
podstawie kryterium informacyjnego Akaike (AIC). Regresje testowe dla testu ADF nie uwzględniały
trendu tak, aby wyniki wskazywały na ewentualną konwergencję absolutną. Rezultatem badania
kointegracji było otrzymanie wektora współczynników kointegrujących (wraz ze wskazaniem ich
istotności) dla analizy szeregów inflacji poszczególnych krajów z szeregiem opóźnienia
przestrzennego oraz dla badania kointegracji parami macierz współczynników z ich istotnością.
Wszystkie badania empiryczne w rozprawie przeprowadzono przy użyciu pakietu R-CRAN
(bezpłatnego o wolnym kodzie źródłowym) wykorzystywanego w wielu dziedzinach.
Wyniki badań empirycznych
Zróżnicowanie inflacji
Przeprowadzona w rozprawie analiza zróżnicowania kształtowania się wybranego wskaźnika
wzrostu cen w krajach strefy euro ujawniła zjawiska, które mogą okazać się istotne dla
funkcjonowania takiej formy integracji. Na podstawie wykresu skrzynkowego skumulowanej inflacji
w badanym okresie można stwierdzić, że jedynie dla Słowenii wskaźnik ten należy traktować jako
wartość odstającą. Bez uwzględnienia tego kraju, wszystkie wartości skumulowanej inflacji mieszczą
się w obszarze wielkości typowych. Analizując rozkład inflacji osobno dla każdego roku, należy
7
wskazać, że po 1999 r. nastąpił skokowy wzrost we wszystkich krajach strefy euro wraz
z utrzymującym się, co najmniej do 2003 r., wzrostem rozpiętości obserwacji. Następnie obserwujemy
pewne zmniejszenie się lub chociaż stabilizowanie się różnic. Za pomocą przeprowadzonego testu
Kruskalla-Walisa stwierdzono, że obserwacje inflacji w poszczególnych latach pochodziły z różnych
rozkładów, co potwierdza niejednorodność w rozkładzie inflacji na przestrzeni analizowanego okresu.
Na podstawie wyznaczonej dla analizowanych danych (analogiczną metodą do zapisów Traktatu
z Maastricht) wartości referencyjnej, zbadano potencjalne przekroczenia hipotetycznego progu. Wśród
gospodarek trwale wyróżniających się należy wymienić kraje południa Europy takie jak Grecję,
Portugalię i Hiszpanię, oraz Irlandię i po części Luksemburg, a więc kraje, które cechują się zarówno
najniższym, jak i najwyższym PKB per capita. Słowenia także przekraczała tak wyznaczone
kryterium, z wyjątkiem okresu referencyjnego przed decyzją o przystąpieniu do strefy euro. Na
zaprezentowanych w rozprawie kartogramach – uwzględniając kraje, które później przystępowały do
III etapu UGW – można pokusić się o stwierdzenie, iż zaobserwowano w każdym przypadku, swoiste
odbicie poziomu inflacji po przyjęciu wspólnej waluty. Dokładniejsze analizy rozkładu
przestrzennego, uzyskane za pomocą kolejnych kartogramów opartych o podział na tercyle oraz na
cztery klasy bazujące na średniej i odchyleniu standardowym2, ujawniły istnienie względnie stabilnych
trzech grup gospodarek, którym można przypisać wysoką, umiarkowaną oraz niską inflację. Są to
odpowiednio: 1) Słowenia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Portugalia; 2) Luksemburg, Włochy, Holandia;
3) Finlandia, Niemcy, Francja, Austria oraz z problematycznymi epizodami Belgia. Największą
stabilność w przynależności do swojej grupy wykazują kraje o niskiej inflacji. Pomimo ogólnego
przekonania, co do zagrożenia inflacją we Włoszech, kraj ten zakwalifikowano do grupy
o umiarkowanej stopie wzrostu cen. Analizy rozkładów przestrzennych dokonane za pomocą statystyki
globalnej Moran I nie dały statystycznie istotnych rezultatów. Jedynie w latach 2001-2003 wskazywały
bardzo słabą autokorelację ujemną (istotną na poziomie 10%) – świadczyło to we wskazanych latach
o większym zróżnicowaniu sąsiednich regionów. Statystyka lokalna Moran Ii potwierdziła silną
tendencję do wyróżniania się Słowenii pod względem inflacji, niekiedy wskazując także na Austrię –
ten ostatni kraj wyróżniał się ze względu na niską inflację. Pomimo znacznego powiązania w wybranej
macierzy wag pomiędzy Portugalią i Hiszpanią, jedynie w 2006 r. statystyka lokalna wskazała
podobieństwo Portugalii do krajów sąsiednich (a więc głównie Hiszpanii), co może wskazywać na
rozbieżność cykli inflacyjnych pomiędzy tymi gospodarkami.
Kształtowanie się rozkładu inflacji w omawianych latach, a także przesunięcia gospodarek
wewnątrz tego rozkładu, zostały zbadane za pomocą wielostopniowych macierzy przejść opartych
o ten sam podział na klasy, co wcześniej utworzone kartogramy. Dla utworzonych macierzy
bazujących na wartościach bezwzględnych inflacji najważniejszym wnioskiem jest obserwacja
wysokiej stabilności krajów szczególnie w skrajnych grupach. Wyznaczone wektory ergodyczne
obrazujące długookresowe tendencje potwierdzają tę obserwację tak, że docelowo gospodarki
powinny dążyć do skrajnych przedziałów wg macierzy tercylowej oraz do grupy o umiarkowanie
niskiej oraz wysokiej inflacji w przypadku wyników dla macierzy czteroklasowej. Rezultaty wskazują
na brak tendencji do konwergencji absolutnej oraz utworzenie układu z równomiernym podziałem
pomiędzy wskazanymi klasami. Są to przesłanki do twierdzenia o przejawach konwergencji
„klubowej”. Przy podobnym badaniu na macierzach zbudowanych dla wartości względnych, tj. inflacji
2
Wykorzystanie takich dwóch podziałów bazowało na fakcie, iż podział wg miar pozycyjnych dobrze pokazuje
ewentualne struktury przestrzenne (grupowanie), natomiast drugi podział uwypukla wyróżniające się jednostki.
8
odniesionej do średniej ważonej w pozostałych krajach obszaru z silniejszym uwzględnieniem krajów
sąsiednich, stwierdzono bardzo duży rozstęp tych wartości (od 0,04 do 5,68). Zaobserwowano silną
tendencję dążenia badanej zmiennej do wartości 1, co pokazuje upodobnianie się krajów do regionów
sąsiednich. Istotna wydaje się też być grupa gospodarek skupiająca się w klasie o wartościach
względnych powyżej 1. Spostrzeżenia te potwierdzają istnienie stabilnego rozkładu przestrzennego:
wyodrębnione jądro – ugrupowania składające się z gospodarek o niskiej inflacji, otoczone krajami
cechującymi się trwale wyższą stopą wzrostu cen.
Zróżnicowanie długookresowych stóp procentowych
Zakres przestrzenno-czasowy oraz struktura badania zróżnicowania długookresowych stóp
procentowych jest analogiczna do części rozprawy analizującej empirycznie zjawiska inflacyjne.
Podsumowując uzyskane wyniki dla stóp procentowych można przedstawić następujące wnioski.
W stosunku do 1997 r. uzyskana została duża zbieżność pomiędzy krajami. Pojawiające się gospodarki
z odstającą wartością (w początkowym okresie Grecja, a po 2001 r. Słowenia – brak wcześniejszych
danych dla tego kraju), dość szybko dążyły do wartości podobnej do reszty krajów. Zaobserwowano
skokowy spadek poziomu stóp procentowych pomiędzy 1997 i 1998 rokiem, co mogło wynikać
z bezpośrednich przygotowań do wprowadzenia unii monetarnej. Osiągnięta zbieżność przez kolejne
10 lat obserwacji była trwała, choć występowały wahania w ogólnym poziomie stóp procentowych
w całym badanym obszarze. Odwołując się do wyznaczania analogicznych progów jak przy
traktatowych kryteriach konwergencji, należy stwierdzić, że dla analizowanych danych jedynie
wspomniane wyżej dwa kraje przekraczały taki próg (odpowiednio Grecja w latach 1997 i 1998 oraz
Słowenia w 2002 i 2003r.). Obraz przestrzenny badanej zmiennej należy rozpatrywać w kontekście
wskazanego wąskiego rozstępu. Nawet w takim przypadku zaobserwowano i potwierdzono tendencję
do tworzenia stabilnego układu wraz z upływem czasu, w którym wyróżniał się obszar południowowschodni badanego regionu, tj. trzy kraje: Grecja, Słowenia i Włochy, jako trwale posiadające
nieznacznie wyższe długoterminowe stopy procentowe. Reszta gospodarek znalazła się na drugim
biegunie
ze
sporadycznie
pojawiającymi
się
obserwacjami
lokalnie
odstającymi.
W przeciwieństwie do analizy inflacji, łatwiej było wyodrębnić obszar o stabilnych stosunkowo
wyższych stopach procentowych niż obszar o trwałym względnie niskim poziomie badanego
wskaźnika. Nawet przy niewielkim rozstępie obserwacji, trwale wyższy koszt obsługi zadłużenia dla
wskazanej grupy krajów może mieć narastające negatywne efekty.
Za pomocą współczynnika korelacji rang Spearmana porównano kolejność uszeregowania
badanych gospodarek w latach 1997-2007 ze względu na długookresowe stopy procentowe i wcześniej
badaną inflację. Współczynnik ten wykazał statystycznie istotną umiarkowaną korelację (0,58). Przy
analizie globalnego przestrzennego podobieństwa używana statystyka przestrzenna Moran I ujawniła
niewielką tendencję wskazującą na dodatnią autokorelację przestrzenną, przy czym jedynie w 5 z 11
badanych okresów była wartość tej statystyki istotna na poziomie niższym niż 10%. Lokalna
statystyka Moran Ii, wskazująca na lokalne podobieństwa lub niestabilności przestrzenne, wyróżniła
Grecję jako kraj istotnie odstający nawet w kontekście najbliższych sąsiadów, w późniejszym okresie
taką rolę przejęła Słowenia. W 2005 r. uzyskano wynik, który wskazał na Włochy jako otoczone
regionami o podobnej wielkości stóp procentowych, podkreślając silne wyodrębnienie w tym roku
południowo-wschodniej części strefy euro jako obszaru o wyższej rentowności rządowych papierów
dłużnych.
9
Przy analizie przestrzenno-czasowej za pomocą macierzy przejść zdecydowano się pominąć
rok 1997 (dla macierzy bazujących na wartościach bezwzględnych) z uwagi na wskazane już wysokie
wartości stopy procentowej dla danego okresu. Prezentowane macierze przejść dla bezwzględnych
wielkości badanego wskaźnika pokazują ogólną tendencję dążenia do zbieżności badanej zmiennej –
stabilność pozostawania w wyjściowej klasie jest zachowana tylko częściowo dla dwóch najniższych
klas. Ta ostatnia obserwacja współgra z pokazanymi wcześniej tendencjami do niezbyt silnie
widocznego grupowania się lokalnego. Macierze oparte o wartości względne – odniesione do
opóźnienia przestrzennego stóp procentowych – pokazały duże skupienie wokół wartości 1, co
potwierdza udaną konwergencję w badanym okresie. Wektor ergodyczny, wskazujący na
długookresowe tendencje, potwierdza pozostawanie ok. 20% z badanej grupy krajów w klasie
o wyższych stopach procentowych, co odpowiada wymienianym wcześniej trzem gospodarkom
(Grecja, Słowenia i Włochy) Odnosząc się do wcześniejszych analiz, obecność grupy krajów
o wyższych stopach procentowych jest wzmacniana przez sporadyczne obserwacje skoków kosztu
obsługi długu dla Belgii, Luksemburga oraz Portugalii – te przypadki można wskazać jako
krótkotrwałe lokalne niestabilności.
Analiza współzależności ścieżek inflacji – badanie kointegracji
Przeprowadzone badanie kointegracji składało się z dwóch części. W pierwszej z nich została
przeprowadzona analiza współzależności pomiędzy szeregiem czasowym prezentującym dane dla
wybranego kraju a opóźnieniem przestrzennym wyznaczonym dla tego kraju, tj. przetestowana została
potencjalna równowaga pomiędzy ścieżką zmian badanego wskaźnika w każdym z krajów a całym
systemem (z większą wagą bliższych gospodarek do danego regionu) oraz pokazane zostało na ile taka
równowaga może być uznana za stan stabilny lub też powracający do stabilności. W drugim etapie
została przetestowana kointegracja pomiędzy wszystkimi parami krajów należących do strefy euro.
Wstępne wyniki dla testu integracji szeregów wyjściowych pokazały, że zarówno szeregi inflacji, jak
i opóźnień przestrzennych są zintegrowanie w stopniu pierwszym, co umożliwiło dalsze proponowane
badanie kointegracji. Problematyczny był jedynie szereg opóźnień przestrzennych dla Luksemburga,
aczkolwiek na poziomie istotności nieco przekraczającym 5%, można było zdecydować
o jego integracji stopniu pierwszym. Przeprowadzone badanie w pierwszym etapie ujawniło istnienie
trzech niemalże równolicznych grup krajów: Niemcy, Austria, Słowenia i Francja dla których nie
potwierdzono długookresowej relacji inflacji z jej opóźnieniem przestrzennym; Włochy, Grecja,
Portugalia i Hiszpania gdzie potwierdzono kointegrację na poziomie istotności 5% oraz pozostałe
kraje, gdzie wniosek jest niepewny – można wskazać relację kointegrującą przyjmując poziom
istotności 10%. Wyniki powyższe potwierdzono w znacznej części uzupełniając to badanie analizą
stopnia integracji szeregów różnic inflacji oraz odpowiednich opóźnień przestrzennych, opierając się
na metodzie zaproponowanej przez Busettiego i Gregoriou. Wyniki te były także zgodnie z innymi
cytowanymi badaniami empirycznymi. Dla wyników badań z drugiego zaproponowanego etapu, tj.
kointegracji szeregów inflacji dla krajów parami, uzyskany obraz był – zgodnie z przewidywaniami –
dość złożony. Ogólnie stwierdzono – po odrzuceniu niepewnych statystycznie wyników – iż spośród
78 możliwych par krajów można wskazać 40 powiązanych relacjami kointegrującymi. Największą
wartość informacyjną uzyskano wskazując na liczbę związków kointegracyjnych dla każdej
z gospodarek. Wyróżniono grupę krajów o wyraźnie dużej ich liczbie: Grecja, Portugalia, Hiszpania
oraz Luksemburg i Belgia, a także grupę krajów o nielicznych związkach kointegrujących: Słowenia,
10
Holandia i Niemcy. Należy jednak wspomnieć, że w przypadku Holandii były to związki
długookresowe z krajami, przypisanymi we wcześniej przeprowadzonych w rozprawie badaniach, do
innych grup pod względem poziomu inflacji, natomiast dla gospodarki niemieckiej – do krajów
podobnych pod względem poziomu wzrostu cen.
Wnioski końcowe – weryfikacja hipotez
Prezentowana rozprawa dokonała analizy zróżnicowania krajów tworzących UGW pod
względem wybranych dwóch wskaźników: stóp wzrostu cen oraz długookresowych stóp
procentowych. Badania empiryczne wykonano w kontekście obudowy teoretycznej odnoszącej się do
obecnego stanu wiedzy, z poczynionym zastrzeżeniem o dużym rozproszeniu idei teoretycznych
w podejmowanym temacie. W pracy połączono różne metody badań, w szczególności wykorzystując
informację geolokalizacyjną. Uzyskano szereg informacji odnośnie struktury i tendencji kształtowania
się zróżnicowania inflacji i długoterminowych stóp procentowych na etapie tworzenia i w pierwszych
latach funkcjonowania strefy euro, co wypełniło jeden z głównych założonych na wstępie celów pracy.
Przegląd obecnego stanu wiedzy, w przytoczonych pracach teoretycznych jak i empirycznych,
ujawnił szerokość i złożoność wybranego pola badawczego, a także duże rozproszenie obecnej teorii
unii monetarnej. Pokazano, że główne idee teoretyczne dotyczące funkcjonowania obszarów integracji
walutowej nie w pełni wyczerpująco opisują unie monetarne takie jak funkcjonująca UGW w Europie,
jak i prawdopodobnie przyszłe unie monetarne tworzone na bazie nowoczesnych, ale znacznie
różniących się między sobą gospodarek. Postawiona we wstępie hipoteza pomocnicza, mówiąca o
braku dostateczniej i jasnej teorii integracji walutowej w zakresie wpływu i trwałości zróżnicowania
wskaźników nominalnych na funkcjonowanie unii monetarnej, jawi się jako trafna.
W części empirycznej rozprawy rozłącznie badano wybrane wskaźniki. Nie było też celem
pracy poszukiwanie zależności między nimi (w sensie matematycznym), jednak obraz uzyskany
z przeprowadzonej analizy należy traktować łącznie i tak go rozpatrywać.
Odnosząc się do hipotez pomocniczych, które były podstawą do badań empirycznych
zawartych w rozdziale trzecim dysertacji, należy stwierdzić, że dla inflacji zostało potwierdzone
występowanie znaczących różnic w wartościach tego wskaźnika pomiędzy krajami badanego obszaru.
Konwergencja na początku badanego okresu nie była trwała i stabilna, jedynie uzyskana w celu
wypełnienia warunków przystąpienia do strefy euro. Potwierdzone to zostało analogicznym
zachowaniem się inflacji dla Grecji i prawdopodobnie też dla Słowenii. Pokazano stabilną strukturę
przestrzenną analizowanej zmiennej (jądro i peryferia). Szczególnie w odniesieniu do grupy krajów
o niższej inflacji widoczna była udana konwergencja stóp wzrostu cen. Istnienie również grupy krajów
o dość trwałym wyższym poziomie inflacji wskazuje na występujący efekt konwergencji w ramach
wyróżnionych grup. Ustalony i stosunkowo trwały obraz zróżnicowania inflacyjnego w strefie euro,
w kontekście interpretacji teoretycznej dokonanej w drugim rozdziale pracy, wskazuje na tendencje do
ciągłego zagrożenia narastaniem nierównowag w cenach względnych, a tym samym może zagrażać
stabilności ugrupowania, chociażby w obliczu permanentnej utraty konkurencyjności przez niektóre
regiony, co przy jednolitej polityce monetarnej, braku możliwości manipulowania kursem walutowym,
a także przy nieskoordynowanych politykach fiskalnych, nie wydaje się być do neutralizacji. Można
także postawić tezę, że w zakresie inflacji konwergencja nominalna „na wejściu” nie była poparta
szeroko rozumianą konwergencją struktur gospodarek (realną), a co za tym idzie upodobnienie się
inflacji było antycypowane przez rynki jako nieoptymalne i tylko chwilowe.
11
W stosunku do analizowanych długoterminowych stóp procentowych stwierdzono,
w odniesieniu do roku wyjściowego (1997 r.), znaczącą różnicę stanu badanej zmiennej na korzyść
zjawisk konwergencyjnych, z utrzymaniem trwałego i udanego upodobnienia się badanych obszarów
pod względem tej zmiennej.3 Nie przeczy temu występowanie grupy trzech krajów, które stanowią
silnie stabilny i wyodrębniony obszar nieco wyższych stóp procentowych. W tym przypadku można
mówić, z ostrożnością wynikającą z braku tak stabilnej grupy krajów o niskich stopach procentowych,
o potwierdzeniu w kontekście analizowanego wskaźnika hipotezy o konwergencji „klubowej”.
Przewidywane tendencje dla dłuższego okresu zobrazowane na podstawie analizowanych danych,
potwierdzają stabilność otrzymanego obrazu. Wskazuje to na zachowanie uzyskanego stopnia
konwergencji. W odniesieniu do wyników dla inflacji, należy stwierdzić, że przewidywania rynków,
co do stabilności i wiarygodności analizowanej unii monetarnej jako całości, ujawniane w małym
zróżnicowaniu akceptowalnego oprocentowania rządowych papierów dłużnych, nie współgrały z
trwałym zróżnicowaniem (także, jako wynik, w sferze realnej – np. zmian konkurencyjności)
ujawnionym w badaniu inflacji. Na taki obraz miały wpływ dodatkowe czynniki, jak np. silna wola
polityczna do utrzymania i pokazania udanego funkcjonowania eksperymentu ze stworzeniem
nowoczesnej unii monetarnej w ramach UE. Można stwierdzić, że parametry „wejścia” do unii
monetarnej, zarówno w stosunku do inflacji, jak i stóp procentowych, nie zostały zachowane
w pierwszych latach funkcjonowania tego ugrupowania (inflacja – wzrost zróżnicowania, stopy
procentowe – konwergencja).
Rozszerzona analiza ścieżek inflacji krajów strefy euro w badaniu kointegracyjnym
potwierdziła hipotezę, że utworzenie unii monetarnej prowadzi do kointegracji szeregów inflacji
w stosunku do zaproponowanej miary agregatowej dla takiej unii. Potwierdzenie tej hipotezy nie
oznacza jednak w prosty sposób zdiagnozowania udanych procesów konwergencji inflacji, ale
pozwala potwierdzić zarówno jej istnienie jak i usankcjonowanie istniejących różnic w zależności od
stwierdzonego stanu wyjściowego (jak również poziomów cen relatywnych), a nawet w niektórych
przypadkach możliwość zagrożenia dywergencjami stóp zmian cen. W bardziej zdezagregowanym
badaniu krajów parami, potwierdzono istnienie, zgodnie z postawioną hipotezą, znacznej liczby
związków kointegracyjnych szeregów inflacji pomiędzy krajami unii monetarnej. Jednocześnie
wyłoniono grupy krajów na podstawie różnej liczby związków kointegracyjnych z pozostałymi
członkami strefy euro. Postulowane badania kointegracyjne były użyteczne i wartościowe
w potwierdzeniu ewentualnych zjawisk konwergencyjnych przy odniesieniu się do ujawnionych we
wcześniejszej części badawczej schematów przyporządkowania krajów do określonych grup pod
względem badanego wskaźnika. Istnienie związku kointegracyjnego w przypadku powiązań krajów
podobnych wskazywało na utrzymującą się konwergencję, natomiast dla krajów zróżnicowanych
podkreślało taki stan. Interpretacja przykładów braku kointegracji okazała się łatwiejsza, bowiem
w takim przypadku można spodziewać się niejednorodnych zmian nierównowag cen relatywnych,
brak trwałych zmian w konkurencyjności regionów, a więc ograniczonego zagrożenia nadmiernymi
napięciami. W odniesieniu do badanej unii monetarnej, wyniki analizy kointegracji uwiarygodniły tezę
o wystąpieniu konwergencji „klubowej” dla wskazanych we wcześniejszych badaniach grup krajów.
Dodatkowym rezultatem było wskazanie dalszej możliwości interpretacji wyników w kontekście
3
Trzeba uczynić zastrzeżenie, że potwierdzenie hipotezy o trwałej konwergencji stóp procentowych należy traktować
ostrożnie ze względu na stosunkowo krótki okres badawczy oraz późniejsze zjawiska kryzysowe, które nieco zmieniły
obraz strefy euro pod tym względem.
12
synchronizacji cykli inflacyjnych.
Podsumowane powyżej wnioski przyczyniły się jednoznacznie do wypełnienia celów rozprawy
i umożliwiły odniesienie się do hipotezy głównej. Oczekiwania, co do falsyfikacji tej hipotezy okazały
się nie do końca trafne. W rezultacie przeprowadzone analizy danych dla Unii GospodarczoWalutowej w Europie za lata 1997-2007 potwierdziły postawioną hipotezę dla jednego
z analizowanych wskaźników, tj. stóp procentowych wyznaczonych na podstawie dochodowości
dziesięcioletnich rządowych papierów dłużnych, pokazując, że w badanej unii monetarnej nastąpiła
udana konwergencja tego parametru. Z kolei w stosunku do drugiej z badanych zmiennych – tj.
inflacji, w obliczu przeprowadzenia także bardziej dogłębnych analiz niż dla badanych stóp
procentowych, nie udało się potwierdzić, że utworzenie strefy euro przyniosło trwałe zbliżenie się stóp
wzrostu cen pomiędzy krajami należącymi do tego obszaru. Stwierdzono, że po wypełnieniu kryteriów
konwergencji nominalnej na początku badanego okresu, warunkujących przystąpienie gospodarek do
III etapu budowania UGW, nastąpiło zwiększenie się rozstępu obserwowanych wielkości inflacji,
a następnie niewielkie zmniejszenie się i ustabilizowanie się różnic z zachowaniem struktury
przestrzennej. Inflacja nie osiągnęła jednak stanu z początku wybranego okresu. Taki obraz sugeruje,
że w momencie tworzenia UGW nastąpiła tzw. „gra na konwergencję” wskaźników nominalnych bez
dostosowań struktur gospodarek. Powrót do wyższej inflacji był tego konsekwencją. Zbadane
tendencje dla obu analizowanych zmiennych wskazują, że pokazany stan zostanie utrzymany w dłużej
perspektywie. Przeprowadzenie wnioskowania jedynie na bazie obszaru wspólnej waluty w Europie
dla wskazanych lat, było naturalną konsekwencją funkcjonowania tylko tego przykładu nowoczesnej
unii monetarnej, co powoduje, że należy z ostrożnością podchodzić do generalizowania wniosków
zarówno w odniesieniu do ogólnej idei unii monetarnej, ale również w stosunku do oczekiwań
zachowania się badanych zmiennych w długim okresie pomiędzy krajami strefy euro, co nie powinno
podważać wartości badania, zarówno co do założeń, rezultatów, jak i zaproponowanych metod.
Możliwości rozwinięcia rozprawy
Każda praca naukowa, tak i prezentowana rozprawa, prócz poszukiwania odpowiedzi na
zadane pytania, otwiera dalsze możliwości kontynuacji tematu w niej przedstawionego, jak i może
stanowić punkt wyjścia do kolejnych badań i rozwinięć. Z uwagi na fakt, iż przeprowadzone
w niniejszej pracy badanie w sposób zamierzony dotyczyło okresu 1997-2007, interesującym
i właściwie nieodzownym powinno być przeprowadzenie analiz wykorzystujących analogiczne
metody uwzględniając dane z lat kolejnych. Przy czym powinno się nie tylko rozpatrywać kolejne lata
samoistnie, ale w kontekście porównań zaproponowanego w rozprawie okresu w stosunku do
funkcjonowania UGW w późniejszym czasie. Wstrząsy występujące na rynkach od 2007 r. dostarczyły
niewątpliwie nowego ciekawego materiału badawczego funkcjonowania unii monetarnej i wpływu na
zróżnicowanie wybranych wskaźników, stawiając także nowe wyzwania w ich interpretacji. Temat
stabilności unii walutowej, jakkolwiek przewijający się w prezentowanej pracy, był jedynie tematem
pobocznym i powinien stanowić samoistne zagadnienie do opracowania. Wpisuje się on w propozycję
zawartą w rozprawie zmiany optyki z, postulowanego przez teorię optymalnych obszarów
walutowych, pojęcia optymalności na pojęcie stabilności, co może stanowić krok do uzupełnienia
i odnowienia teorii integracji monetarnej. Powiększanie bazy empirycznej stanowiącej podstawę badań
wskazanych wyżej zagadnień może być też dokonane o analizy porównawcze dla obszarów, które
w rozsądnej perspektywie dążą do utworzenia stref wspólnej waluty.
13
Bibliografia rozprawy
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
Aldaroso J. I., Žďárek V., Inflation Differentials in the Euro Area and their Determinants – an empirical
view, Working Paper 958, William Davidson Institute, Ann Arbor MI, 2009.
Altissimo F., Benigno P., Rodriguez P. D., Long run determinants of inflation differentials in a monetary
union, NBER Working Paper No. 11473, Cambridge MA, 2005.
Angeloni I., Erhmann M., Euro Area Inflation Differentials, The B.E. Journal of Macroeconomics 7 (1),
Walter de Gruyter, 2007.
Anselin L., Local indicators of spatial association – LISA, Geographical Analysis, 27 (2), WileyBlackwell, 1995, s. 93-115
Auerbach A.J., Federal Budget Rules: The US Experience, NBER Working Paper No. 14288,
Cambridge MA, 2008.
Babiński G., Etapy procesu badawczego [w:] Badania empiryczne w socjologii. Wybór tekstów,
Malikowski M., Niezgoda M. (red.), WSSG, Tyczyn, 1997, s. 300-313.
Barro R. J. oraz Sala-i-Martin X. X., Convergence, Journal of Political Economy, 100(2), University of
Chicago, 1992, s. 223–251.
Baumol W. J., Productivity Growth, Convergence, and Welfare, American Economic Review, 76 (5),
1986, s. 1072–1085.
Bazy danych Eurostat, GDP per capita in PPS, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?
tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tec00114 (dostęp 20.08.2009 r.).
Bazy danych Eurostat, General government deficit/surplus,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?
tab=table&init=1&language=en&pcode=tsieb080&plugin=1 (dostęp 20.08.2009 r., 9.06.2012 r.).
[11]
Bazy danych Eurostat, General government gross debt,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?
tab=table&init=1&language=en&pcode=tsieb090&plugin=1 (dostęp 20.08.2009 r., 9.06.2012 r.).
[12]
Bazy danych Eurostat, Maastricht criterion bond yields,
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?
tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00097&plugin=1 (dostęp 9.06.2012 r.).
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
Benigno P., Optimal Monetary policy in a currency area, Journal of International Economics, 63 (2),
Elsevier, 2004, s. 293-320.
Blanchard O., Adjustment within the euro. The difficult case of Portugal, mimeo, MIT, Cambridge MA,
2006.
Busetti F., Forni L., Harvey A., Venditti F., Inflation Convergence and Divergence within the European
Monetary Union, ECB Working Paper no 574, ECB, Frankfurt am Main, 2006.
Charemza W.W., Deadman D.F., Nowa ekonometria, PWE, Warszawa, 1997.
Commission of the European Communities (European Commission), One market, one money. An
evaluation of the potential benefits and costs of forming an economic and monetary union , European
Economy 44, Brussels, 1990.
Convergence Report 1998, European Economy Vol. 65, Directorate General for Economic and Financial
Affairs, European Commission, 1998, s. 23-162.
Convergence Report 2000, European Economy Vol. 70, Directorate General for Economic and Financial
Affairs, European Commission, 2000, s. 87-152.
Convergence Report 2006 on Lithuania, European Economy, Vol. 2, Directorate General for Economic
and Financial Affairs, European Commission, 2006, s. 5-42.
Convergence Report 2006 on Slovenia, European Economy, Vol. 2, Directorate General for Economic
and Financial Affairs, European Commission, 2006, s. 43-83.
Czarczyńska A, Śledziewska-Kołodziejska K., Teoria integracji europejskiej, C.H. BECK, Warszawa,
2003.
De Grauwe P., Economics of Monetary Union, 7th. Editon ,Oxford University Press, Oxford, 2007.
De Long J. B., Productivity Growth, Convergence, and Welfare: Comment, American Economic
Review, 78 (5), 1988, s. 1138–1154.
Decyzja Rady Unii Europejskiej z dnia 11 lipca 2006 r. zgodnie z art. 122 ust. 2 Traktatu w sprawie
przyjęcia jednej waluty przez Słowenię z dniem 1 stycznia 2007 r. (2006/495/WE), Dziennik Urzędowy
UE, L 195/25 z dn. 15.07.2006 r.
Dickey D.A., Said S.A., Testing for Unit Roots in Autoregressive-Moving Average Models of Unknown
Order; Biometrika, 71 (3), London, 1984, s. 599-607.
14
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]
[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
Drazen A., Political contagion in currency crises, NBER Working Paper 7211, Cambridge MA, 1999.
Égert B., Real Convergence, Price Level Convergence and Inflation Differentials in Europe, Working
Paper 895, William Davidson Institute, Ann Arbor MI, 2009.
European Council Presidency conclusions of 22-23 March 2005, European Council 7619/1/05 REV1,
Brussels, 2005.
Final Communique of the Conference of Heads of State or Government of European Communities on 1
and 2 december 1969 at the Hague, EWG, Hague, 1969.
Fleming M., On Exchange Rate Unification, The Economic Journal, 323 (81), Wiley-Blackwell, 1971 s.
467-488.
Friedman M., Do Old Fallacies Ever Die?, Journal of Economic Literature, 30 (4), 1992, s. 2129–2132.
Goodfriend M., King R., Case for Price Stability, Working Paper No. 8423, NBER, Cambridge, 2001.
Goodfriend, M., Monetary Policy in the New Neoclassical Synthesis: A Primer, Federal Reserve Bank
of Richmond, Richmond, 2002.
Gregoriou A., Kontonikas A., Montagnoli A., Euro Area Inflation Differentials: Unit Roots, Structural
Breaks and Non-Linear Adjustment, Discussion Paper Series, 2007-13, Adam Smith Business School,
University of Glasgow, Glasgow, 2006.
Gros D., EMU, the Euro and Enlargement, materiały konferencyjne: Economic Policy in the
Framework of Accession to the European Union and Economic and Monetary Union, European
Commission, Wilno, 2001.
Harmonized Indices of Consumer Prices (HICPs). A Short Guide for Users, European Communities,
Luxemburg, 2004.
Hoffmann B., Remsperger H., Inflation differentials among the euro area countries. Potential causes and
consequences, Journal of Asian Economics, 16 (3), Elsevier, 2005, s. 403-419.
Honohan P., Lane P., Divergent Inflation Rates in EMU, Trinity Economics Paper, 20034, Trinity
College, Dublin, 2003.
Honohan P., Lane P., The Institute for International Integration Studies Discussion Paper Series, 31,
Trinity College, Dublin, 2004.
Hornik K., Trapletti A., Package ‘tseries. Time Series Analysis and Computational Finance. R package
version 0.10-28, CRAN Repository, 2012.
Horváth R., Korpnická K., Inflation Differentials in EU New Member States: An Empirical Evidence,
Working Paper 937, William Davidson Institute, Ann Arbor MI, 2008.
Jenks G.F., Optimal data classification for choropleth maps, Occasional Paper 2, Department of
Geography, The University of Kansas, Lawrence KS, 1977.
Kaminsky G., Lizondo S., Reinhart, Leading Indicators of Currency Crises, IMF Working Paper No.
97/79, IMF, 1997
Kelejian H.H., Prucha I.R., Spatial models with spatially lagged dependent variables and incomplete
data, Journal of Geographical Systems, 12 (3), Springer-Verlag, 2010, s. 241-257.
Kenen P., The Theory of Optimum Currency Areas: An Eclectic View [w:] Monetary Problems of the
International Economy, Mundell R, Swoboda A. [red.], The University of Chicago Press, Chicago,
1969, s. 41-60.
Komunikat z dnia 27 czerwca 2004 r. o włączeniu tolara do ERM II (na portalu Komisji Europejskiej
http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/publication6191_en.pdf(dostęp 20.07.2010 r.).
Kopczewska K., Ekonometria i statystyka przestrzenna z wykorzystaniem programu R CRAN,
CeDeWu, Warszawa, 2006.
Kopczewska K., Kopczewski T., Wójcik P., Metody ilościowe w R. Aplikacje ekonomiczne i finansowe,
CeDeWu, Warszawa, 2009
Kopyt M., Kryzys w Europejskim Systemie Walutowym w latach 1992-1993 w świetle teorii kryzysów
zakaźnych (praca magisterska), WNE UW, Warszawa, 2005.
Koronowski A., Real and nominal divergences in a monetary union – an approach beyond the theory of
optimum currency areas, Bank i Kredyt, 10/2007, NBP, Warszawa, 2007, s. 15-20.
Krugman P., Lessons of Massachusetts for EMU [w:], Adjustment and Growth in the European
Monetary Union, Torres F., Giavazzi F. [red.],Cambridge University Press. London, 1993, s. 241-261.
Kruskal W.H., Wallis W.A., Use of ranks in one-criterion variance analysis, Journal of the American
Statistical Association, 47 (260), 1952, s. 583-621.
MacDonald R., Wójcik C., Inflation Differentials in the Euro Area in a New Neoclassical Synthesis
Framework, Bank i Kredyt, 4/2006, NBP, Warszawa, 2006, s. 19-29.
MacDonald R., Some Exchange Rate Issues for the New Accession Countries: Comments and
15
[56]
[57]
[58]
[59]
Reflections, materiały konferencyjne: Economic Policy in the Framework of Accession to the European
Union and Economic and Monetary Union, European Commission, Wilno, 2001.
Mankiw N.G., Romer D., Weil D.N., A Contribution to the Empirics of Economic Growth, Quarterly
Journal of Economics, 107 (2), Oxford University Press, 1992, s. 407–437.
Masson P., Monetary and Exchange Rate Policy of Transition Economies of Central and Eastern Europe
after the Launch of EMU, IMF Policy Discussion Paper No. 99/5, IMF, 1999.
McKinnon R., Optimum Currency Areas, American Economic Review, 53 (4), 1963, s. 717-725.
Metodologia liczenia długoterminowych stóp procentowych wg EUROSTAT:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/EN/irt_lt_mcby_esms.htm
[60]
(dostęp: 23.06.2010 r.).
Metodologia liczenia HICP wg EUROSTAT:
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/EN/prc_hicp_esms.htm
[61]
[62]
[63]
[64]
[65]
[66]
[67]
[68]
[69]
[70]
[71]
[72]
[73]
[74]
[75]
[76]
[77]
[78]
[79]
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
(dostęp: 23.06.2010 r.).
Mongelli F., New views on the optimum currency area theory: what is EMU telling us?, ECB Working
Paper no 138, ECB, Frankfurt am Main, 2002.
Moran, P.A., Notes on continuous stochastic phenomena, Biometrika, 37 (1-2), London, 1950, s. 17-23.
Mundell R. A., A Theory of Optimum Currency Areas, American Economic Review, 51 (4), 1961, s.
657–665.
Narodowy Bank Polski, Euro, NBP, Warszawa, 2001.
Narodowy Bank Polski, Raport na temat korzyści i kosztów przystąpienia Polski do strefy euro, NBP,
Warszawa, 2004.
Narodowy Bank Polski, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim
etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, NBP, Warszawa, 2009.
Obstfeld M., Models of currency crises with self-fulfilling features, NBER Working Paper 5285,
Cambridge MA, 1994.
Obstfeld M., The logic of currency crises, NBER Working Paper 4640, Cambridge MA, 1994.
Pasławski J., Jak opracować kartogram, wyd. 2 [zm. i rozszerz.], Uniwersytet Warszawski Wydział
Geografii i Studiów Regionalnych, Warszawa, 2003.
Pfaff B., Package ‘urca’. Unit root and cointegration tests for time series data. R package version 1.2-6,
CRAN Repository, 2012, s. 43-44.
Pirovano M., van Poeck A., Eurozone Inflation Differentials and the ECB, Research Paper 2011-014,
University of Antwerp, Antwerpen, 2011.
Protokół (nr 18) w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku
Centralnego, Dziennik Urzędowy UE C 321E/256-280 z dn. 29.12.2006 r. (wersja skonsolidowana).
Protokół (nr 21) w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 121 Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską, Dziennik Urzędowy UE C 321E/295-296 z dn. 29.12.2006r.
(wersja skonsolidowana).
Quah D. T., Galton’s Fallacy and Tests of the Convergence Hypothesis, Scandinavian Journal of
Economics, 95(4), Wiley-Blackwell, 1993, s. 427–443.
Quah D.T., Empirics for economic growth and convergence, European Economic Review, 40 (6),
Elsevier, 1995, s.1353-1375.
Quah D.T., Empirics for Growth and Distribution: Stratification, Polarisation and Convergence of
Clubs, Journal of Economic Growth, 2, Kluwer, Boston, 1997, s. 27-59.
Quah D.T., Twin Peaks: Growth and Convergence in Models of Dystribution Dynamics, The Economic
Journal 106(437), Wiley-Blackwell, 1996, s. 1045-1055.
Quarterly Report on the Euro Area I/2009, Vol. 8 No. 1, European Commission, Directorate General for
Economic and Financial Affairs, European Communities, 2009.
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie rocznego przeglądu sytuacji w
strefie euro 2007, P6_TA(2007)0348, Strasburg, 2007.
Robson P., The Economics of International Integration, Allen and Unwin, London, 1987.
Serwa D., Modele wczesnego ostrzegania przed kryzysami walutowymi – zastosowania dla Polski,
Bank i Kredyt 9/2005, NBP, Warszawa, 2005.
Słownik Języka Polskiego(wersja on-line: http://sjp.pwn.pl/) Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
(dostęp: 10.07.2011 r.).
Sotomska-Krzysztofik P., Utworzenie i upadek izby walutowej w Argentynie , Bank i Kredyt, 2/2003,
NBP, Warszawa, 2003, s. 47-62.
Strona domowa środowiska R: http://www.r-project.org/ (dostęp 30.06.2010 r.).
16
[85]
Strona
[86]
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/gisco/introduction (dostęp 23.06.2010 r.).
Strona pakietów dodatkowych środowiska R: http://r.meteo.uni.wroc.pl/web/packages/ (dostęp
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]
[95]
[96]
[97]
[98]
Geographic
Information
System
of
the
European
Commission
30.06.2010 r.).
Strona programu fGis: http://www.forestpal.com/fgis.html (dostęp 20.07.2010 r.).
Strona programu GeoDa: http://geodacenter.asu.edu/software/downloads (dostęp 20.07.2010r.).
Szapary G., Maastricht and the Choice of Exchange Rate Regimes in Transition Countries during the
Run-Up to EMU, Working Paper 7, National Bank of Hungary, Budapest, 2000.
Tavlas G. S., The ‘New’ Theory of Optimum Currency Areas, The World Economy, 16 (6), WileyBlackwell, 1993, s. 663-685.
The Political Economy of Monetary Union, De Grauwe P. [ed], Edward Elgar Publishing Limited,
Cheltenham, 2001.
Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej, Dziennik Urzędowy UE C 321E/37-186 z dn.
29.12.2006 r. (wersja skonsolidowana).
Tukey J.W., Exploratory Data Analysis, Addison-Wesley, Reading MA, 1977.
Walters A., Britain's Economic Renaissance, Oxford University Press, Oxford, 1986.
Wójcik C., Integracja ze strefą euro. Teoretyczne i praktyczne aspekty konwergencji, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa, 2008.
Wójcik P., Are Polish Regions Converging? Simple spatial approach, WNE UW, Warszawa, 2008.
Wyplosz Ch., Diverging tendencies of competitiveness, Briefing Notes to the Committee for Economic
and Monetary Affairs of the European Parliament, 2006.
Wyplosz Ch., European Monetary Union: the dark sides of a major success, Economic Policy, 21 (46),
Wiley-Blackwell, 2006, s. 207-261.
17