Zewnętrzna ingerencja w strukturę krzepnącego metalu
Transkrypt
Zewnętrzna ingerencja w strukturę krzepnącego metalu
W. WIERZCHOWSKI, T. Grochal, K. Rabczak INSTYTUT ODLEWNICTWA w KRAKOWIE ZEWNĘTRZNA INGERENCJA W STRUKTURĘ KRZEPNĄCEGO METALU Żeliwo o strukturze tiksotropowej – Technika wytwarzania, struktura i potencjalne właściwości 1 Przedstawiono krótki przegląd literaturowy zagadnień związanych z technikami Semi-Sold (SSM). Zaprojektowano i skonstruowano urządzenie do wytwarzania wlewków z żeliwa o globularnej- niedendrytycznej strukturze fazy pierwotnej w oparciu o zasadę przepływu po płycie pochyłej, tj. metodę SCP (Slope Cooling Plate). Wykonano próby z zastosowaniem żeliwa szarego podeutektycznego i żeliwa wysokochromowego. Doprowadzono do fragmentaryzacji i globularyzacji austenitu pierwotnego. Zaobserwowano równoczesny wpływ zastosowanej techniki SCP na postać grafitu w żeliwie szarym. 2 Techniki semi-solid – sposoby oddziaływania zewnętrznego na stopy metalu w stanie półciekłym (ang. Termin: SSM) – tj. gdy stop znajduje się w temperaturze pomiędzy likwidusem TL i solidusem TE. Z punktu widzenia odlewników obróbka ta obejmuje stopy podeutektyczne, a jej istotą jest niedopuszczenie do dendrytycznej krystalizacji fazy pierwotnej. Następuje fragmentaryzacja i globularyzacja (sferoidyzacja) fazy pierwotnej oraz rozdrobnienie składników fazowych eutektyki. Rezultatem jest uzyskanie przez materiał zdolności do płynięcia, co nazwano właściwościami reologicznymi oraz możliwość występowania „efektu tiksotropowego”. 3 U podstaw technik semi-solid - prace przeprowadzone w latach 70-ych w MIT pod kierunkiem prof. M. C. Flemings’a nad stopami Sn- Pb, Al-Cu i Al-Si [MIT]. Pierwsza praca: badania lepkości w stanie półciekłym (izotermiczne) i w trakcie przechodzenia od stanu ciekłego do półciekłego, w oparciu o pomiar naprężeń ścinających (mieszanie mechaniczne wiskozymetrem i pomiar momentu sił ścinających). Wykazano: • Podczas mieszania izotermicznego, przy udziale fazy stałej nieco wyższym niż fs = 0,4, naprężenie ścinające wynosiło około 200kPa, natomiast w tym samym stopie mieszanym od stanu ciekłego i przy tym samym udziale fazy stałej, wynosiło 3 rzędy mniej, tj. około 0,2kPa. 4 • W określonych warunkach (temperatura początkowa, temperatura końcowa, mieszanie izotermiczne albo nieizotermiczne, szybkość mieszania, czas mieszania) lepkość pozorna (ang.:apparent viscosity) stopów w stanie semi-solid osiągała nadzwyczaj niskie wartości – na skali od lepkości oleju poprzez lepkość miodu, pasty do zębów do lepkości melasy zależnie od udziału fazy pierwotnej (rys.1). • Dotyczyło to badanych stopów (Sn- Pb Al-Cu i Al-Si), ale późniejsze doświadczenia pokazały, że również wyżej topliwe stopy wykazywały podobne właściwości w stanie s-s. 5 Rys. 1. Porównanie lepkości stopów w stanie semi-solid ze znanymi cieczami. 6 Obserwacje struktury wyjaśniły przyczynę tak małej lepkości – brak dendrytów fazy pierwotnej: po mieszaniu ścinającym stopu podeutektycznego w zakresie temperatury od powyżej TL do TE faza ta przyjmuje postać zawiesiny sferycznych (globularnych) ziaren w cieczy, która to ciecz po obniżeniu temperatury do TE krzepnie jako eutektyka. Stop uzyskuje właściwości reologiczne i powstaje możliwość wykorzystania „efektu tiksotropowego”. Mechanizm krystalizacji globularnje: odrywanie ramion dendrytów – powstają nowe ziarna, następuje ujednorodnianie zawartości domieszki (dojrzewanie – ripening i wzrost równoosiowy). Poniżej najczęściej demonstrowany rysunek poglądowy rys.2. pokazujący ten mechanizm 7 Wzrost szybkości ścinającej Zwiększenie czasu ścinania Obniżenie szybkości studzenia Rys. 2. Ewolucja kształtu: a) początek; b)wzrost dendrytu; c)kształt rozetkowy; d) dojrzewanie (ripening); e) koniec 8 Wyjaśnienie (def.):Tiksotropia to odwracalna, izotermiczna przemiana żelu w zol zazwyczaj pod wpływem czynników mechanicznych. Stąd efektem tiksotropowym w stopach podeutektycznych z globularną fazą pierwotną – nazwano odwracalność stanu stałego i stanu półciekłego semi-solid, co upodabnia to zjawisko do przemiany tiksotropowej. W stanie stałym ziarna fazy pierwotnej rozłożone sąw przestrzeni wypełnionej eutektyką, a po podgrzaniu do stanu semi-solid (TL do TE) stają się płynną zawiesiną w cieczy powstałej z roztopienia się eutektyki. Po ponownym zakrzepnięciu metal wraca do struktury wyjściowej. Stąd struktura z globularnymi wydzieleniami fazy pierwotnej jest nazywana strukturą tiksotropową albo czasami strukturą globularną. 9 Cechy stopów o strukturze tiksotropowej: • Maksymalne ujednorodnienie struktury • Zminimalizowanie skurczu odlewniczego – w perspektywie wytwarzanie elementów na gotowo ang.: “net-shape” lub “net-to-shape”). • Struktura korzystna dla właściwości mechanicznych (m. in. ciągliwość, udarność, odporność na szoki cieplne) • Możliwość poszerzenia zakresu wykorzystania stopów dotychczas już stosowanych np. do odlewów cienkościennych. • Możliwość powstania nowych stopów (w połączeniu z innymi zabiegami technologicznymi, np. z obróbką cieplną nadzwyczajne właściwości mechaniczne) 10 Proces semi-solid w praktyce technologicznej składa się z dwóch następujących elementarnych procesów: 1.Wytwarzanie struktury tiksotropowej; 2.Kształtowanie elementów. Metody wytwarzania struktury tiksotropowej: •Mieszanie mechaniczne, •Mieszanie magnetohydrodynamiczne (często odlewanie ciągłe), •New rheo-castning (NRC) – do stopów Mg (2-stopniowe, wlewanie stopu do stalowego tygla, odlewanie w zakresie s-s, •Formowanie natryskowe (Sprayformed), •Rekrystalizacja z częściowym topieniem (RAP) i SIMA – metody polegające na poddaniu stopu zgniotowi, rekrystalizacji i podgrzaniu do temperatury powyżej likwidusa, 11 •Metoda chłodzącej płyty pochyłej (SCP), •Metoda As-cast do żeliwa sferoidalnego nadeut. (nowość) i do żeliwa sferoidalnego wysokochromowego, •Metoda szybkiego nagrzewania (odmiana As-cast) wykorzystana jest niejednorodność składu w fazie pierwotnej (działa przy szybkości 80°/min) •Do wytwarzania struktury tikso w żeliwie – metoda SCP jako podstawowa Metody kształtowania elementów: • Formowanie bezpośrednie (Rheoforming): odlewanie (w tym odlewanie ciągłe) – reokasting (Rheocastng) lub kucie – reofordżing (Rheoforging). • Formowanie tiksotropowe (Thixoforming) – formowanie z wlewków uprzednio wykonanych poprzez reokasting: odlewanie tiksotropowe (Thixocasting) i kucie tiksotropowe (Thixoforging). 12 Formowanie bezpośrednie stosowane jest w ograniczonym zakresie w maszynach ciśnieniowych, a głównie do produkcji wlewków o strukturze tiksotropowej w szczególności mieszanie MHD + odlewanie ciągłe (jako surowiec do tiksoformingu). Przeważa kształtowanie tiksotropowe. 13 Technikę SSM zdołano wdrożyć do produkcji tylko w przypadku stopów nisko-topliwych, przeważnie Al i Mg. Stopy wysokotopliwe czekają na swój czas. Z powodu wysokich temperatur procesu brak jest jeszcze opłacalnych rozwiązań przemysłowych, w szczególności odnośnie formowania elementów. Wytwarzanie przemysłowe wlewków o strukturze tiksotropowej jest już możliwe, chociaż jest wiele problemów do rozwiązania. Prace badawcze trwają, jest ich coraz więcej i obejmują obydwa obszary technologii SSM: •wytwarzanie struktury tikso + badanie właściwości stopów + poszukiwanie nowych materiałów •kształtowanie elementów techniką s-s. 14 Celem moich prac jest opracowanie skutecznego wytwarzania struktury tiksotropowej przy użyciu krystalizatora typu SCP. Zbudowano urządzenie, którego zasadniczym elementem jest miedziana płyta pochyła z wydrążonym rowem o kształcie „U” wzdłuż powierzchni górnej (długość płyty 600mm i 1000mm). Rów stanowi drogę przepływu ciekłego metalu. Dolna powierzchnia zawiera chłodnicę wodną. Kąt pochylenia płyty reguluje specjalny mechanizm. Krystalizator zawiera również mechanizm regulacji długości drogi przepływu. Kadź wylewowa zatyczkowa z waty mineralnej z otworem w dnie i wypływem skierowanym w stronę formy. Zatyczka z rury kwarcowej zasklepionej kuliście. 15 Płyta, kadź i zatyczka pokrywano roztworem wodnym BN Układ pomiarowy Rys. 3. Zasada działania metody SCP 16 Dotychczasowe badania obejmowały żeliwo podeutektyczne szare, żeliwo chromowe, wykonano także próby z żeliwem sferoidalnym. Podstawą były obserwacje struktury i w przypadku żeliwa szarego także morfologia grafitu. Zastosowano metodę trawienia selektywnego. Topienie prowadzono w piecu indukcyjnym średniej częstotliwości Radyne w tyglu o nominalnej objętości żeliwa około 30kG. Każda próba wykonywana była z kąpieli metalowej około 20kg. Obróbka SCP poprzedzana była wyznaczeniem temperatury likwidus TL ; T i TW (wylewania)= TL+ T. W formie temperatura TM. 17 Rys 4. Układ doświadczalny okiem kamery termowizyjnej 18 Zastosowana metoda okazała się skuteczna dla podeutektycznego żeliwa szarego i żeliwa chromowego, w szczególności żeliwa o zawartości około13wag%Cr. Próby z żeliwem sferoidalnym nie były pomyślne – problemem był czas oczekiwania na temperaturę wylewania metalu na płytę. Poniżej przykłady struktury żeliwa szarego opisanego w Tablicy1 przed i po obróbce SCP (rys. 6 i 7) Oraz przykłady struktury żeliwa chromowego opisanego w tablicy 2 przed i po obróbce SCP (rys. 8 i 9). Stwierdzono, że obróbka SCP ma duży wpływ na strukturę eutektyki, w tym w szczególności na morfologię grafitu. Widać to na rys. 6b i 7b, a dokładneij przedstawiono w tablicy 3. 19 Tablica1 Dane dla żeliwa szarego Próba Zawartość pierwiastków, % C Si Zakres temperatury: likwidus TL; solidus TE, C Mn CE, % 01 3,15 2,07 0,47 1189 ; 1149 3,84 02 3,10 2,06 0,46 1199 ; 1147 3,79 20 Tablica2 Dane dotyczące żeliwa chromowego Próba Zawartość pierwiastków, % C Mn Cr Zakres temperatury: likwidus TL; solidus TE, C 01 C 2,80 0,57 12,60 1275 ; 1216 02 C 2,70 0,53 12,70 1281 ; 1219 21 a) c) skala: 200 m skala: 500 m b) d) skala: 200 m skala: 500 m Rys. 6. Próba 01; droga przepływu 600mm; kąt pochylenia 10° a) c) skala: 200 m skala: 500 m b) skala: 200 m d) skala: 500 m Rys. 7. Próba 02; droga przepływu 600mm; kąt pochylenia 10° 23 a) traw. LBI [skala: 500 m] b) traw. LBI [skala: 500 m] Rys. 8. Próba 01 C; droga przepływu 600mm; kąt pochylenia 10° 24 a) traw. LBI [skala: 500 m] b) traw. LBI [skala: 500 m] Rys. 9. Próba 02 C; droga przepływu 600mm; kąt pochylenia 10° 25 Tablica 3 Morfologia grafitu Oznaczenie próby 01 02 Struktura grafitu Specimen metal state Zgodnie z: PN-EN ISO 945 As-cast Po obróbce SCP As-cast Po obróbce SCP IA4 – 100% ID6 – 30%; ID8 – 70% IA4 – 50%; ID5 – 50% ID5 – 40%; ID8 – 60% 26 27 Na podstawie wykonanych prób ustalono następujące warunki brzegowe dla zbudowanego krystalizatora: •Długość drogi przepływu strugi metalu przy kącie pochylenia 10° nie mniejsza niż 300mm i nie większa niż 550mm •Kąt pochylenia płyty 9-12° •Intensywność chłodzenia taka, by temperatura płyty w warunkach ustalonych wynosiła około 40-50°C •Temperatura wylewania metalu na płytę im niższa, tym lepiej, dolną granicę limitują problemy z niszczeniem się kadzi. 27 Wnioski: 1. Metoda chłodzącej płyty pochyłej SCP może służyć do wytwarzania struktury tiksotropowej w żeliwie szarym podeutektycznym i w żeliwie wysokochromowym; konstrukcja autorów pozwala na wytwarzanie wlewków o wadze do 2kg. 2. Prace autorów dają podstawy do stworzenia modelu dla konstruowania urządzeń o innej wielkości opartych o metodę płyty pochyłej 28 THE END 29 Stirring modes: (a) mechanical stirring; (b) passive stirring; (c) electromagnetic .vertical. stirring; (d) electromagnetic .horizontal. stirring 30 Ostatnio pojawiły się nowe następujące metody techniki Semi-Solid: •Low Superheat Casting •Single Slug Production Method (SSP Method)odmiana MHD •The Continuous Rheoconversion Process (CRP) reaktor cieplny powodujący silne zarodkowani ei wymuszoną konwekcję •The SEED Process-nie znalazłem wyjaśnienia •Low Superheat Pouring with a Shear Field (LSPSF) •The Gas Bubbles Technique- odmiana metody mieszania mechanicznego 31