ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I
Transkrypt
ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I
Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2010 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Wydział Inżynierii Produkcji ZASOBY PRACY, DZIAŁALNOŚĆ PRODUKCYJNA I INWESTYCYJNA W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH RODZINNYCH1) Streszczenie W pracy przedstawiono strukturę użytków rolnych oraz zatrudnienie i nakłady pracy w 13 wybranych gospodarstwach rolnych. Określono także obsadę zwierząt w sztukach i w DJP, przypadającą na 100 ha UR. Omówiono produkcję towarową, wyposażenie w techniczne środki pracy i działalność inwestycyjną w badanych gospodarstwach. Słowa kluczowe: zasoby pracy, produkcja towarowa, gospodarstwo rodzinne Wstęp Istotnym czynnikiem, zazwyczaj warunkującym podjęcie określonej działalności rolniczej, zarówno produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej, są zasoby pracy, jakimi dysponuje gospodarstwo rodzinne. Badania prowadzone przez Baer-Nawrocką [2008], Radwana [2008], Tabora i Prusak [2008] oraz innych potwierdzają rolę tego czynnika w procesie zarządzania i organizacji gospodarstwa rolnego. Zasoby pracy często determinują kierunek i poziom produkcji w gospodarstwach rolnych, a działalność inwestycyjna gospodarstw jest ukierunkowana głównie na zmniejszenie uciążliwości pracy i poprawę opłacalności produkcji. Znając zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny gospodarstwa, można je racjonalnie modernizować i rozwijać, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Celem artykułu jest przedstawienie potencjału produkcyjnego oraz nakładów pracy w 13 gospodarstwach wybranych do realizacji założeń, zawartych w projekcie rozwojowym NR 12 004306) pt.: „Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”. W artykule przedstawiono ogólną charakterystykę badanych obiektów, potencjał siły roboczej oraz działania inwestycyjne w ostatnich 10 latach, a także produkcję tych gospodarstw w 2009 r. Praca zrealizowana w ramach projektu rozwojowego (NR 12 004306) pt.: „Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych”, finansowanego przez NCBiR. 51 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Wyniki badań Charakterystyka badanych gospodarstw rolnych Badania rozpoczęto w 2009 r., przeprowadzając z właścicielami gospodarstw wywiady standaryzowane, oparte na dokumentach i zapiskach przedstawionych przez rolnika. Do badań wybrano 13 gospodarstw – osiem z województwa lubelskiego i pięć z mazowieckiego. Ogólna powierzchnia analizowanych gospodarstw wynosiła średnio 38,9 ha i zawierała się w przedziale 15,4–75,5 ha (tab. 1). Bonitacja gleb w badanych gospodarstwach była bardzo zróżnicowana, a powierzchnia gospodarstw, wyrażona w hektarach przeliczeniowych, wynosiła średnio 30,4 ha (od 4,6 do 87,4 ha). W gospodarstwach tych przeważały grunty orne (z wyjątkiem gospodarstwa nr 2, w którym powierzchnia trwałych użytków przekraczała powierzchnię gruntów ornych). Tabela 1. Powierzchnia analizowanych gospodarstw w 2009 r. Table 1. The acreage of surveyed farms in 2009 Powierzchnia ogółem Nr Total gospodarstwa acreage Farm no. Grunty orne Arable land Trwałe użytki zielone Pozostałe Permanent Other grassland Powierzchnia przeliczeniowa Re-calculated area [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Średnio On average 15,4 21,0 25,0 25,5 26,2 28,5 28,8 30,0 32,4 52,0 70,7 75,0 75,5 13,0 9,0 12,0 16,5 19,5 13,0 20,6 28,0 31,7 51,0 33,3 71,0 55,7 0,7 10,0 10,5 7,6 5,5 7,0 7,1 1,0 0 0 19,0 1,0 18,0 1,7 2,0 2,5 1,4 1,2 8,5 1,1 1,0 0,7 1,0 18,4 3,0 1,9 12,0 4,6 16,2 31,1 14,5 10,4 30,4 18,6 27,3 41,0 17,0 85,2 87,4 38,9 28,8 8,0 3,4 30,4 Źródło: wyniki własne. Source: own study. Zatrudnienie i obciążenie pracą Średnia liczba osób w badanych gospodarstwach wynosiła 5,8. Najwięcej osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci) liczyła rodzina w gospodarstwie o najmniejszej powierzchni − 15,4 ha (tab. 2). W dwóch gospodarstwach mieszkało po trzy osoby, w jednym cztery, a w czterech po sześć osób. Sie- 52 Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... dorośli adults dzieci children emeryci/renciści retired/pensioned Liczba zatrudnionych Number of employed Szacunkowe zatrudnienie poza gospodarstwem [rbh] Estimated employment apart from the farm [work h] ogółem number of persons Obciążenie pracą –1 [rbh⋅os. ] Burdening with labour –1 [(work h)·person ] Nr gospodarstwa Farm no. Liczba osób In total Szacunkowa pracochłonność produkcji [rbh] Estimated labour inputs on production [work h] Tabela 2. Liczba osób i szacunkowe zatrudnienie w analizowanych gospodarstwach w 2009 r. Table 2. Number of persons and estimated employment on surveyed farms in 2009 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Średnio On average 10 6 3 5 3 7 7 4 5 6 6 6 7 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 4 2 2 8 3 0 1 1 4 3 2 3 2 0 2 3 0 1 2 2 0 1 2 0 0 2 2 2 2 2 2 1 3 2 2 4 2 3 2 3 2 4 4000 5700 2500 6200 6100 6000 6500 4400 6000 5000 6500 4500 6000 2000 2850 2500 2067 3050 3000 1625 2200 2000 2500 2167 2250 1500 0 360 250 0 200 50 0 0 0 50 0 0 50 5,8 2,1 2,9 1,8 2,5 5339 2169 160 Źródło: wyniki własne. Source: own study. dem osób zamieszkiwało trzy gospodarstwa, pięć osób dwa gospodarstwa. Jedno gospodarstwo zamieszkiwało dziesięć osób (dwie osoby dorosłe i ośmioro dzieci). W siedmiu gospodarstwach pracowały dwie osoby. Tylko w jednym gospodarstwie pracowała jedna osoba. W pozostałych gospodarstwach pracowały trzy lub cztery osoby. Jedynie pięciu rolników pracowało dodatkowo poza własnym gospodarstwem. Największe obciążenie pracą w przeliczeniu na osobę zatrudnioną zaobserwowano w gospodarstwie nr 5 (3050 rbh⋅os.–1). Średnie obciążenie pracą w analizowanej grupie gospodarstw wynosiło 2169 rbh⋅os.–1 (tab. 2). Wartość ta jest zbliżona do przyjmowanego obciążenia pracą w innych działach gospodarki. Pogłowie i obsada zwierząt We wszystkich badanych gospodarstwach prowadzono chów zwierząt, w tym w dziesięciu krów mlecznych. Na jedno gospodarstwo przypadało średnio 14 szt. krów mlecznych, najwięcej (po 35 szt.) w gospodarstwach o powierzchni 51,0 i 55,7 ha UR (tab. 3). Prowadzono w nich także chów innego bydła – 53 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Tabela 3. Pogłowie i obsada zwierząt w badanych gospodarstwach w 2009 r. Table 3. Animal population and livestock density in surveyed farms in 2009 Nr gospodarstwa Farm no. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Średnio On average Inne bydło Trzoda chlewna Obsada Other cattle Swine Krowy mleczne bukaty Dairy ogółem i opasy ogółem lochy tuczniki [DJP⋅gospo–1 cows in total beef in total sows porkers darstwo–1] [DJP⋅ha–1 ] [LU⋅ha ] cattle [LU·farm–1] [szt.] [heads] 0 1 0 21 2 0 2,0 0,13 22 10 1 0 0 0 27,5 1,45 16 17 5 11 2 4 28,8 1,30 16 6 0 0 0 0 19,2 0,80 2 16 5 24 3 0 14,4 0,58 15 15 6 9 1 0 26,0 1,30 14 8 0 4 0 4 18,7 0,67 0 0 0 100 10 30 10,4 0,37 2 1 0 450 0 225 49,9 1,57 35 45 11 0 0 0 63,1 1,24 25 18 16 11 10 1 45,8 0,88 0 0 0 464 14 200 38,0 0,53 35 15 10 0 0 0 47,6 0,86 14 7,5 4,2 84,2 3,2 53 30,1 0,88 Źródło: wyniki własne. Source: own study. odpowiednio 45 i 15 szt., w tym 11 i 10 szt. bukatów i opasów. W gospodarstwach mlecznych, nawet z największą obsadą zwierząt, wyrażoną w dużych jednostkach przeliczeniowych (DJP), nie przekroczono zalecanej w „Kodeksie dobrej praktyki rolniczej” [2002] maksymalnej obsady zwierząt (1,5 DJP⋅ha–1 UR). Wynosiła ona odpowiednio 1,24 i 0,86 DJP⋅ha–1 UR. W dziewięciu gospodarstwach prowadzono chów trzody chlewnej, przy czym w dwóch spośród nich był to chów na potrzeby własne. Największą obsadę trzody chlewnej odnotowano w gospodarstwach o powierzchni 31,7 i 72,0 ha UR, ukierunkowanych na produkcję tuczników. W tych gospodarstwach obsada zwierząt wynosiła odpowiednio 1,57 i 0,53 DJP⋅ha–1 UR, podczas gdy średnia obsada to 0,88 DJP⋅ha–1 UR (tab. 3). Nie jest to dużo, więc w większości gospodarstw można zwiększać produkcję zwierzęcą, nie przekraczając zalecanych limitów. Produkcja towarowa W ośmiu gospodarstwach spośród 13 badanych zajmowano się towarową produkcją mleka. Jedynie w trzech uprawiano buraki cukrowe. Uprawą zbóż na sprzedaż zajmowało się siedem gospodarstw, pozostałe zużywały zboże na pasze dla zwierząt. Jedno gospodarstwo uprawiało marchew, przeznaczając ją na sprzedaż (tab. 4). 54 Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... Tabela 4. Produkcja towarowa w badanych gospodarstwach w 2009 r. Table 4. Commercial production of surveyed farms in 2009 Buraki Zboża Oleiste Nr Mleko Jaja Ziemniaki cukrowe Marchew Mięso Oil gospo[tys. l] [szt.] Cereal Potatoes Sugar Carrot Meat grain crops darstwa Milk Eggs beets [t] Farm no. [thous. l] [pieces] [t] 1 0 0 0 0 0 0 0 2 138 3,0 0 0 0 0 0 0 3 84 7,0 0 0 0 25 0 0 4 90 0 0 60 0 0 150 0 5 9 13,5 8500 75 0 100 0 80 6 68 3,0 0 0 0 0 0 0 7 89 0 0 70 0 0 140 0 8 0 0 0 120 6 0 0 0 9 9 54,0 0 90 18 0 0 0 10 245 11,0 0 0 0 10 0 0 11 135 7,2 0 0 0 0 0 0 12 0 25,0 0 70 0 0 0 0 13 198 6,5 0 95 21 0 250 0 Średnio 81,9 10,2 654 44,6 3,5 10,4 41,5 6,2 On average Źródło: wyniki własne. Source: own study. Wyposażenie i działalność inwestycyjna W każdym gospodarstwie był przynajmniej jeden ciągnik rolniczy, natomiast średnio na gospodarstwo przypadało 2,2 ciągnika. Moc zainstalowana w przeliczaniu na 100 ha UR zawierała się w przedziale 168–542 kW (średnio 356 kW⋅100 ha–1 UR) – tabela 5. Wszystkie gospodarstwa prowadziły działalność inwestycyjną i rozwojową, polegającą na zakupie lub dzierżawie ziemi i wyposażaniu w techniczne środki pracy. Średnio na jedno gospodarstwo przypada zakup lub dzierżawa ziemi o powierzchni 14,4 ha UR. Najmniej zwiększyło swoją powierzchnię gospodarstwo nr 7, tylko o 3,5 ha UR, a najwięcej gospodarstwo nr 12, aż o 46 ha UR (tab. 5). Średni przyrost powierzchni analizowanych gospodarstw jest prawie dwukrotnie większy od średniej powierzchni gospodarstw rolnych w województwie lubelskim. Osiem gospodarstw miało płyty gnojowe, a 12 zbiornik na gnojowicę. Od 2000 r. w dziewięciu gospodarstwach rozszerzono świadczenia lub częściej korzystano z usług mechanizacyjnych. Tylko jedno podjęło kooperacyjną działalność produkcyjną i handlową. Spośród 13 badanych gospodarstw pięć rozpoczęło lub planuje produkcję zgodną z zasadami zrównoważonego rozwoju. Od 2000 r. siedem gospodarstw skorzystało z kredytów preferencyj- 55 Sławomir Kocira, Stanisław Parafiniuk, Marcin Ścibura Tabela 5. Wyposażenie w ciągniki rolnicze i działalność inwestycyjna w latach 2000−2009 Table 5. Equipment with agricultural tractors and investment activity within 2000–2009 Nr gospodarstwa Farm no. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Średnio On average Ciągniki [szt.] Tractors [units] Zakup lub dzierżawa ziemi w okresie 2000–2009 [kW⋅(100 ha)–1 UR] Land purchase or lease –1 within 2000–2009 [kW⋅(100 ha) AL] [ha] 227 4,8 542 10,0 490 5,0 366 7,5 485 14,0 221 10,0 484 3,5 381 10,0 394 14,0 240 20,0 408 19,0 168 46,0 227 23,1 Moc zainstalowana w ciągnikach Power installed in tractors –1 [kW⋅ha UR] –1 [kW⋅ha AL] 1 2 2 2 3 1 3 2 2 3 4 2 2 2,3 5,4 4,9 3,7 4,9 2,2 4,9 3,8 4,0 2,4 4,1 1,7 2,3 2,2 3,6 356 14,4 Źródło: wyniki własne. Source: own study. nych krajowych lub innych programów rozwojowych, finansowanych ze środków Unii Europejskiej. Podsumowanie Zasoby pracy, aktywa i potencjał produkcyjny w badanych gospodarstwach umożliwiają podjęcie procesu ich modernizacji w celu prowadzenia zrównoważonego gospodarowania. W ostatnich dziesięciu latach właściciele inwestowali w swoje gospodarstwa, zwiększając powierzchnię i ulepszając wyposażenie, m.in. w techniczne środki pracy. Tylko jedno gospodarstwo nieznacznie przekroczyło zalecenia środowiskowe, dotyczące obsady zwierząt; wynosiła ona 1,57 DJP⋅ha–1 UR. W niektórych zaś odnotowano zbyt duże obciążenie pracą osób zatrudnionych, wynosiło ono nawet 3050 rbh na osobę. W ośmiu gospodarstwach produkcja mleka stanowiła główne źródło dochodu. Wszystkie gospodarstwa były dobrze wyposażone w urządzenia do gromadzenia i przechowywania nawozów organicznych. W pięciu spośród badanych gospodarstw należy zmniejszyć obciążenie pracą osób zatrudnionych. W celu ustalenia kierunku modernizacji poszczególnych gospodarstw należy zbadać odnawialność substancji organicznej oraz ich dochodowość. 56 Zasoby pracy, działalność produkcyjna i inwestycyjna... Bibliografia Baer-Nawrocka A. 2008. Zasoby pracy jako przesłanka konkurencyjności rolnictwa nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe SERiA. T. X. Z. 1, s. 16−22 Kodeks dobrej praktyki rolniczej. 2002. Redakcja I. Duer, M. Fotyma, A. Madej. MRiRW, MŚ. Warszawa, ss. 93 Radwan A. 2008. Zasoby pracy w rolnictwie polskim (analiza przestrzenno-czasowa). Roczniki Naukowe SERiA. T. X. Z. 2, s. 216−222 Tabor S., Prusak A. 2008. Wykorzystanie zasobów pracy ludzkiej w wybranych gospodarstwach rolnych małopolski. Inżynieria Rolnicza. Nr 10(108), s. 253−259 LABOUR RESOURCES, PRODUCTIVE AND INVESTMENT ACTIVITIES IN SELECTED FAMILY FARMS Summary Studies analyzed the structure of agricultural land (AL) as well as the employment and labour inputs in 13 selected family farms. The livestock density was determined in heads and livestock units (LU) per 100 ha AL. Commercial production, equipment with the technical means of work and the investment activity in surveyed farms were also described. Key words: labour resources, commercial production, family farm Praca wpłynęła do Redakcji: 26.03.2010 r. Recenzenci: prof. dr hab. Józef Kowalski prof. dr hab. Zdzisław Wójcicki Adres do korespondencji: dr inż. Sławomir Kocira Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Katedra Eksploatacji Maszyn i Zarządzania w Inżynierii Rolniczej ul. Głęboka 28, 20-612 Lublin e-mail: [email protected] 57