poczucie koherencji (soc) a stan poczucia

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 1, 30–34
KRYSTYNA KUROWSKA, JUSTYNA JOŃCZYK
POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STAN POCZUCIA POSIADANEJ WIEDZY O CHOROBIE
U OSÓB Z ROZPOZNANIEM PRZEWLEKŁEJ NIEWYDOLNOŚCI ŻYLNEJ
THE SENSE OF COHERENCE (SOC) AND PERCEPTION OF KNOWLEDGE
ABOUT THE DISEASE IN PATIENTS WITH DIAGNOSED CHRONIC VENOUS INSUFFICIENCY
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej
CM w Bydgoszczy UMK Toruń
Kierownik: dr n. med. Mirosława Felsmann
Streszczenie
Wstęp. W przypadku choroby istotne jest pozytywne nastawienie chorego na wyleczenie, a czynnikiem wpływającym na postęp
leczenia jest poczucie koherencji (SOC). Osoby o wysoko rozwiniętym poczuciu koherencji radzą sobie łatwiej i skuteczniej ze
stresem.
Cel. Celem pracy było określenie poziomu SOC oraz stanu posiadanej wiedzy u osób z przewlekłą niewydolnością żylną, jako miernika optymalnego powrotu do zdrowia.
Materiał i metoda badawcza. Badania przeprowadzono wśród 81 pacjentów Oddziału Chirurgicznego w Szpitalu w Nakle
n/Notecią. Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza Antonovsky’ego SOC-29 a pomiar stanu posiadanej wiedzy o schorzeniu ankietą konstrukcji własnej, odnoszącą się do różnych aspektów życia.
Wyniki. Osoby badane różniły się od siebie poziomem poczucia koherencji i jego składowymi oraz w zakresie stanu posiadanej
wiedzy na temat schorzenia. Poziom poczucia koherencji miał znaczny wpływ na rozwój choroby.
Wnioski. Konieczna jest zatem psychoedukacja, aby chory nie pozostawał sam z sytuacją trudną (choroba), bazę tej edukacji powinno stanowić SOC.
SŁOWA KLUCZOWE: przewlekła niewydolność żylna, stres, poczucie koherencji (SOC).
Summary
Introduction. In case of a disease it is important for the patient to be oriented toward regaining health and sense of coherence (SOC)
is an important factor which positively influences the process of treatment. People with high level of SOC cope with stress better than
those with low SOC level.
Aim. The aim of the study was to estimate the level of SOC and knowledge about the disease in patients with chronic venous insufficiency as determinant of regaining optimum health.
Material and methods. The study included 81 patients of surgical ward of hospital in Nakło on Noteć. The level of SOC was assessed using Antonovsky SOC-29 and level of knowledge was measured using original questionnaire constructed by the authors of
the study.
Results. The examined patients differed in the level of SOC (and its components) and knowledge about the disease. The level of
SOC significantly influenced the course of illness.
Conclusions: Therefore, psycho-education based on SOC is necessary to help patients cope with their disease.
KEY WORDS: chronic venous insufficiency, stress, sense of coherence (SOC).
Wstęp
Przewlekła niewydolność żylna stanowi problem społeczny, socjalny, a także ekonomiczny, gdyż jak z badań
wynika jest rozpoznawana u co trzeciej kobiety i u co dziesiątego mężczyzny [1]. Każda choroba wpływa niekorzystnie na prawidłowe, homeostatyczne funkcjonowanie organizmu. Przyczynia się do tego, że ludzie upadają na duchu,
przez co zmniejsza się ich poczucie wartości, a proste sytuacje decyzyjne przeradzają się w coś bardzo trudnego. Poczucie koherencji stanowi bardzo istotną kwestię, a wręcz
element radzenia sobie ze stresem. Zdaniem autora tej koncepcji (A. Antonovsky) ludzie chorujący o wysokim poziomie koherencji szybciej wychodzą ze stanu załamania,
zmartwienia, powracają szybciej do rutyny życia, w odróż-
nieniu od ludzi o niskim poziomie koherencji [2]. Celem
badań było określenie poziomu koherencji oraz stanu posiadanej wiedzy u osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej, jako miernika w powrocie do optymalnego
stanu zdrowia.
Materiał i metoda badawcza
Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji
szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej kończyn dolnych.
Badania przeprowadzono w okresie od października 2008
do kwietnia 2009 roku w grupie 81 osób (47 kobiet i 34
mężczyzn) z przewlekłą niewydolnością żylną, hospitalizowanych na oddziale chirurgicznym w Samodzielnym Publicznym Zakładzie Opieki Zdrowotnej w Nakle n/Notecią,
Poczucie koherencji (SOC) a stan poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaniem przewlekłej …
za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im.
L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/917/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do
badania poczucia koherencji (SOC-29) Aarona Antonovsky`ego, który służy do pomiaru indywidualnego poczucia
koherencji. Kwestionariusz Orientacji Życiowej składa się
z 29 pytań, gdzie badany ocenia każde pytanie w siedmiopunktowej skali. Skala SOC odpowiada trzem trzonom
poczucia koherencji (zrozumiałości, zaradności sensowności) oraz ankietę konstrukcji własnej, odnoszacą się do
różnych aspektów naszego życia. Ankieta składała się
z dwóch części: pierwsza zawierała dane demograficzne,
druga pytania ukierunkowane na problemy zdrowotne,
ocenę wiedzy o chorobie, objawach, leczeniu, badaniach,
stylu życia oraz o ogólnym stanie zdrowia.
Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe
(średnia arytmetyczna minimum, maksimum, odchylenie
standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Szacowania różnic
dokonano na podstawie jednoczynnikowej analizy wariancji testu F Fishera. Badanie związków przeprowadzono za
pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Za
istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające
warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano przy pomocy
pakietu statystycznego STATISTIKA 6.0.
Wyniki
Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła 62 lata, większość miała wykształcenie średnie (39,50%) i zawodowe (25,92%), pozostawała w związkach małżeńskich (58,02%), posiadała potomstwo (80,24%)
i mieszkała na wsi (60,49%), z rodziną (74,07). Badani w
większości to osoby nieaktywne zawodowo. Z pracy zawodowej utrzymywało się (43,20%), równoliczne były grupy
osób będących na rencie i emeryturze (38,30%). 38,27%
osób potwierdza rodzinne występowanie choroby, u 8,64%
doszło do przewlekłych owrzodzeń i rozległych ran. Większość pacjentów pozostawała pod stałą opieką specjalistyczną. Badani potwierdzili znaczący wpływ na powstanie
przewlekłej niewydolności tętniczej: uwarunkowań genetycznych (72%), nadwagi (67%), stojącego charakteru
pracy zawodowej (67,9%). U 34,56% często dochodziło do
zakrzepowego zapalenia żył. Zdaniem 82% badanych,
żylaki leczy się chirurgicznie, 79% wskazało na farmakoterapię. Badani podali, że średnia miesięcy, w których chorują to 35 (0–240), odchylenie standardowe było równe 40, co
31
oznaczało, że badani generalnie chorowali od rozpoznania
aż do 75 miesięcy, czyli do 6–7 lat.
Tabela 1. przedstawia statystyki opisowe wyników
uzyskanych przez badaną grupę w Kwestionariuszu
Orientacji Życiowej (SOC–29). Badani poziom zrozumiałości mieli na poziomie 43 punktów (23–72), odchylenie standardowe wynosiło 7,78 i było zbliżone do 20%
średniej, w związku z czym można powiedzieć, że zrozumiałość różniła badanych od siebie w sposób istotny
statystycznie. Średnia zaradności 36,9 punktów (25–64),
odchylenie standardowe kształtowało się na poziomie
6,09, co oznacza, że przekracza 15% średniej, czyli badani różnili się od siebie w sposób istotny statystycznie.
W przypadku sensowności średnia wynosiła 29,01 punktu (18–44), odchylenie standardowe równe 4,59, co
oznaczało, że są znacznie zróżnicowane statystycznie.
W przypadku globalnego SOC średnia wynosiła 109
punktów (83–157), odchylenie standardowe równe było
12,72, przekraczało 10% średniej, czyli nie można powiedzieć, że globalnym poczuciem koherencji badani się
różnili. Uzyskana średnia była poniżej normatywnych
Antonovsky’ego (133–160) [1]. Podsumowując, znaleziono potwierdzenie zróżnicowania w zakresie podskal
poczucia koherencji. Badani różnili się w tym przypadku
istotnie statystycznie, natomiast nie różnili się globalnym poczuciem koherencji.
Dalszej analizie poddano stan wiedzy o schorzeniu (tabela 2.). Zaprezentowane zostały przyczyny, objawy i powikłania związane z przewlekłą niewydolnością żylną. Średni
poziom wiedzy na zadane pytania oscylował w granicach
między 5 a 6 punktów. Właściwie badani zapełniali pełną
skalę od 1 do 10, czyli widoczny był rozrzut wyników.
Odchylenie standardowe w każdym z tych przypadków
przekraczało 15% średniej, w związku z czym można powiedzieć, że badani między sobą różnili się poziomem wiedzy w sposób istotny statystycznie, bez względu na to, czy
pytania dotyczyły objawów, przyczyn czy powikłań.
Określono również związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a stanem posiadanej
wiedzy o chorobie, jako wykładnika w powrocie ich do
optymalnego dla nich stanu zdrowia (tabela 3.). W powyższej tabeli przedstawiono zestawienie współczynników
korelacji liniowej Pearsona. W żadnym przypadku nie
uzyskano istotnych statystycznie współczynników korelacji. W przypadku poczucia zrozumiałości związki były
Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych
Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components
N ważnych
Średnia
Minimum
Maksimum
Odchylenia
standardowe
Zrozumiałość
81
43,69
23
72
7,78
Zaradność
81
36,90
25
64
6,09
Sensowność
81
29,01
18
44
4,59
Globalny SOC
81
109,60
83
157
12,72
32
Krystyna Kurowska, Justyna Jończyk
5,95 punktu, a osoby ze wsi – 4,56 punktu. Posiadanie
dzieci różnicowało wiedzę na temat wpływu diety na
chorobę (F = 5,9552; p < 0, 0169) w taki sposób, że
osoby, które deklarowały posiadanie dzieci miały zdecydowanie wyższy poziom wiedzy na temat wpływu diety
zarówno związkami zgodnymi, jak i przeciwnymi, podobnie jak w przypadku zaradności, sensowności i globalnego
SOC. W związku z powyższym nie znaleziono potwierdzenia ścisłego związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji, a samym poczuciem wiedzy.
Tabela 2. Zróżnicowanie poziomu wiedzy
Table 2. Knowledge level diversity
N ważnych
Średnia
Minimum
Maksimum
Odchylenia
standardowe
Czy zna Pan/Pani
objawy choroby?
81
5,49
1
10
2,70
Czy zna Pan/Pani
przyczyny choroby?
81
5,37
1
10
2,61
Czy zna Pan/Pani
powikłania choroby?
81
5,40
1
10
2,59
Czy zna Pan/Pani
wpływ palenia papierosów na chorobę?
81
5,62
1
10
2,75
Czy zna Pan/Pani
wpływ diety na chorobę?
81
5,58
1
10
2,62
Czy zna Pan/Pani
wpływ pielęgnacji nóg
i stóp na chorobę?
81
6,12
1
10
2,64
Tabela 3. Związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a stanem posiadanej wiedzy o chorobie
Table 3. Relationship between the level of SOC (and its components) and knowledge about the disease
Czy zna Pan/Pani
objawy choroby?
Czy zna Pan/Pani
przyczyny choroby?
Czy zna Pan/Pani
powikłania choroby?
Czy zna Pan/Pani wpływ
palenia papierosów na chorobę?
Czy zna Pan/Pani
wpływ diety na chorobę?
Czy zna Pan/Pani
wpływ pielęgnacji nóg i stóp
na chorobę?
Zrozumiałość
0,0335
p = 0,767
0,0511
p = 0,650
0,1004
p = 0,372
0,1581
p = 0,159
0,0223
p = 0,843
0,0485
Zaradność
0,0479
p = 0,671
0,0785
p = 0,486
0,0283
p = 0,802
0,0885
p = 0,432
0,1050
p = 0,351
0,0721
Sensowność
0,0468
p = 0,678
0,0807
p = 0,474
0,0740
p = 0,511
0,0220
p = 0,845
0,0493
p = 0,662
0,0854
Globalne SOC
0,0145
p = 0,898
0,0229
p = 0,839
0,0747
p = 0,508
0,0624
p = 0,580
0,0817
p = 0,468
0,0356
p = 0,667
p = 0,522
p = 0,449
p = 0,752
Z analizy danych demograficznych, które zostały obliczone w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji
testu F-Fischera wynika, że ani poziom SOC ani stan
posiadanej wiedzy o schorzeniu nie był zależny od płci,
wieku, stanu cywilnego badanych. Różnicowała badanych znajomość objawów choroby (F = 4,9412; p <
0,0290) oraz znajomość powikłań chorobowych (F =
5,9688; p < 0,0167), nie różnicowało natomiast poziomu
poczucia koherencji. Osoby mieszkające w mieście miały zdecydowanie wyższy poziom wiedzy na temat objawów choroby – średni poziom to 6,02, natomiast osoby
ze wsi miały 4,68 punktu w zakresie objawów choroby.
W zakresie powikłań również osoby z miasta posiadały
znacznie wyższy poziom wiedzy, bo średnia ta wynosiła
na chorobę. Wynika z tego, że posiadanie dzieci oraz
rodziny przypomina starszym osobom o koniecznych
pozytywnych zachowaniach. Wykształcenie było czynnikiem różnicującym dla wszystkich pytań dotyczących
wiedzy z zakresu choroby przewlekłej niewydolności
żylnej. Zdecydowanie najniższy poziom wiedzy w przypadku objawów choroby wykazały te osoby, które mają
najniższy poziom wykształcenia. Wraz ze wzrostem
poziomu wykształcenia wzrastał poziom wiedzy. Ta
zasada była zachowana dla wszystkich pytań. Im wyższy
poziom wykształcenia, tym badani lepiej znali objawy
choroby, znali przyczyny, powikłania, wpływ diety oraz
zasady pielęgnacji. Praca zawodowa okazała się czynnikiem różnicującym dla wszystkich pytań z zakresu po-
Poczucie koherencji (SOC) a stan poczucia posiadanej wiedzy o chorobie u osób z rozpoznaniem przewlekłej …
siadanej wiedzy. Niestety, w tym przypadku trudno było
odnaleźć tendencję charakterystyczną liniową do przedstawienia poziomu wiedzy ze względu na określony typ
pracy. Zdecydowanie najniższe wartości wykazywały te
osoby, które wykonywały prace fizyczne, natomiast
połączenie pracy fizycznej i umysłowej było korzystniejsze dla wiedzy. Największy poziom wiedzy wykazały
osoby prowadzące własną działalność gospodarczą,
podobnie jak osoby prowadzące własne gospodarstwo
rolne. Jednak wpływ pracy na wiedzę nie był tak duży,
gdyż wiedza w dużym stopniu uwarunkowana była wykształceniem. Sytuacja materialna okazała się czynnikiem
różnicującym dla podskali poczucia zrozumiałości (F =
3,0624; p < 0,0214) oraz dla pytań dotyczących wiedzy o
chorobie. W przypadku zrozumiałości, im gorsza sytuacja
materialna, tym zdecydowanie niższy poziom zrozumiałości; było to widoczne najbardziej w przypadku tych badanych, którzy wskazali najniższy poziom zrozumiałości.
W przypadku pozostałych nie było już tej tendencji liniowej, co ważne i istotne dla badań, najlepsza sytuacja materialna nie sprzyjała jednocześnie wysokiemu poziomowi
zrozumiałości. Jednocześnie poziom wiedzy zdecydowanie wzrastał u badanych wraz z poziomem sytuacji materialnej, bowiem za każdym razem zostaje zachowana
tendencja liniowa wzrostu.
Dyskusja
Przewlekła niewydolność żylna może przytrafić się
każdemu człowiekowi. Jedni ludzie są obciążeni bardziej
ryzykiem, inni mniej. Jednak wiadomość o zachorowaniu
niesie za sobą poczucie zagrożenia, niepewność w stosunku
do dnia jutrzejszego, a także lęk i niepokój. W przedstawionych wynikach badań celem zamierzonym było uzyskanie
odpowiedzi na pytanie: Jaki jest stan wiedzy o schorzeniu
osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności żylnej,
i czy jest on zależny od poziomu poczucia koherencji?
W przypadku, gdy stopień poczucia zrozumiałości sytuacji
chorych był wyższy, to radząc sobie z problemem przyjmowali styl zadaniowy, co powodowało, że chorzy mobilizowali się i chcieli przezwyciężyć chorobę i cierpienie.
Podobne wyniki uzyskali Słowik, Wysocka-Pleczyk [3],
którzy mówią o zależności łatwiejszego radzenia sobie
z trudną sytuacją osób o wysokim poczuciu koherencji, w
stosunku do stylu zadaniowego i podejmowania szybkiego
działania w sytuacji zagrożenia. Taka zależność uwarunkowana była wysokim poziomem globalnego SOC, która
przejawiała się także w innych obszarach funkcjonowania
życia codziennego. Powyższe założenia i tezy mają swoje
odzwierciedlenie w analizach i badaniach Antonovsky’ego,
który podobnie uważa, że poczucie koherencji ma bardzo
istotny wpływ na radzenie sobie w trudnych sytuacjach,
a także w przekonaniu, że pomimo sytuacji trudnej życie
ma sens, a włożony wysiłek w przezwyciężenie choroby
znajdzie w egzystencji swoje szczęśliwe zakończenie [4].
Z badań własnych wynika, że ludzie o silnym SOC szybciej
mobilizują się w trudnej sytuacji, a stresory traktują jako
wyznaczniki działania. Podobne wyniki uzyskali badacze:
Marszałek i Domańska [5], którzy w badaniach nad osoba-
33
mi po udarze mózgu stwierdzili, że poczucie koherencji, ma
bardzo duży wpływ na wiedzę, którą posiadają chorzy, a także obieranie sposobów jak wyjść szybko z zaawansowanej
choroby, minimalizując jej objawy.
Analiza statystyczna wyników badań własnych potwierdziła, że zmienne socjodemograficzne częściowo mają
wpływ na poziom poczucia koherencji. Do tych zmiennych
zaliczyć można wiek, płeć, miejsce zamieszkania, czy też
wykształcenie. W porównaniu do badań jakie prowadzili
Słowik i Wysocka-Pleczyk [3] można stwierdzić, że stopień
poczucia zrozumiałości i zaradności w trudnej sytuacji jest
uzależniony od stopnia poczucia sensowności. W badaniu
podjęto wątek wpływu poczucia koherencji na stan posiadanej wiedzy o chorobie, jej długość oraz sposoby radzenia
sobie z nią. Wykazano, że osoby z wysokim poczuciem
koherencji wykazywały lepsze nastawienie i współpracę
z zespołem terapeutycznym w walce o uzyskanie optymalnego stanu zdrowia. Ważne jest też, aby wzmacniać organizm pod względem psychologicznym, dlatego że w momencie dowiedzenia się o chorobie następuje różnicowanie
się poziomu zrozumiałości, sensowności, a także globalnego SOC. Z przedstawionych badań wynika, że pacjenci
reagują na chorobę zgodnie z ich poziomem poczucia koherencji, a także wykorzystywanym przez nich stylem radzenia sobie zgodnie z miernikiem SOC. Niektóre grupy chorych wybierają walkę z chorobą poprzez styl zadaniowy,
a inne – bierność działania z chorobą, poprzez styl emocjonalny. Ważne dla dobra nauki i postępowania w leczeniu
choroby przewlekłej niewydolności żylnej, jest to, aby
podejmować badania dotyczące radzenia sobie z nią przez
pacjentów. Konieczna jest psychoedukacja, aby chory nie
pozostawał sam z sytuacją trudną (choroba), bazę tej edukacji powinno stanowić SOC.
Wnioski
Poziom poczucia koherencji u chorych hospitalizowanych z przewlekłą niewydolnością żylną był znacznie niższy (109,60), niż wartości normatywne wskazane przez
Antonowsky’ego (133–160). Prawdopodobnie w wyniku
pojawienia się choroby przewlekłej procedury diagnostyczne oraz lecznicze, którym to chorzy są poddawani wywołują ogromny stres psychologiczny i przeciążenie, blokujące
umiejętność radzenia sobie z sytuacją trudną.
Określenie poziomu SOC z przewlekłą chorobą może posłużyć jako wykładnik w prognozowaniu opieki
nad pacjentem na różnych jej etapach. Istnieje potrzeba
podjęcia działań ze strony zespołu terapeutycznego o charakterze psychoedukacyjnym dostosowanym do poziomu
i sytuacji życiowej chorych.
Piśmiennictwo
1. Gloviczki P., Yao J.: Kliniczny przewodnik chorób żył.
Wytyczne Amerykańskiego Forum Żylnego (AVF) BielskoBiała 2003, 1-18.
2. Sęk H.: Salutogeneza i funkcjonowanie właściwości poczucia koherencji. W: Zdrowie – stres – zasoby. Sęk H.,
Pasikowski T. (red.). Wyd. Fundacji Humaniora. Poznań
2001, 46-53.
34
Krystyna Kurowska, Justyna Jończyk
3. Słowik P., Wysocka-Pleczyk M.: Poczucie koherencji a style
i sposoby radzenia sobie. Sztuka Lecz., 1998, 1, 43-48.
4. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić
sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa 2005, 37-42.
5. Marszałek Ł., Domańska Ł.: Poczucie koherencji a poczucie
posiadania wiedzy o chorobie u osób po udarze. Post.
Psychiat. Neurol., 2004, 13 (4), 317-324.
Adres do korespondencji:
dr n med. Krystyna Kurowska
Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej
CM w Bydgoszczy, UMK Toruń
85-801 Bydgoszcz
ul. Techników 3
tel.: 052/585-21-94
mail: [email protected]