oprac. prof. dr hab. Zbigniew Kwiatkowski

Glosa do postanowienia SN z dnia 24.I.2008 r.
GLOSY
Zbigniew Kwiatkowski
Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego
z dnia 24 stycznia 2008 r., sygn. II KK 290/071
Streszczenie
W glosie przedstawiono zagadnienie dowodowego wykorzystania „opinii
prywatnej” w procesie karnym. Problem ten jest sporny w literaturze. Stąd
teŜ zostały przedstawione rozbieŜne poglądy doktryny na ten temat i w rezultacie sformułowano pogląd, Ŝe opinia prywatna opracowana na zlecenie
strony lub jej przedstawiciela procesowego i przedstawiona w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji lub w postępowaniu odwoławczym nie jest
dowodem w sprawie, lecz stanowi informację o dowodzie. W konkluzji przeprowadzonych rozwaŜań zaaprobowano pogląd Sądu NajwyŜszego, Ŝe opinie prywatne, czyli pisemne opracowania zlecone przez innych uczestników
postępowania aniŜeli uprawnione organy procesowe, nie są opiniami w rozumieniu art. 193 § 1 k.p.k. w zw. z art. 200 § 1 k.p.k. i nie stanowią dowodu
w sprawie.
Opinie prywatne, czyli pisemne opracowania zlecone przez innych
uczestników postępowania aniŜeli uprawnione organy procesowe, nie są
opiniami w rozumieniu art. 193 k.p.k. w zw. z art. 200 § 1 k.p.k. i nie mogą
stanowić dowodu w sprawie. Koniecznym warunkiem do uznania pisemnej
wypowiedzi biegłego za opinię jest nie tylko sporządzenie jej przez biegłego
sądowego, ale takŜe poprzedzenie jej postanowieniem organu procesowego
1
Postanowienie zostało opublikowane w: Prokuratura i Prawo 2008, dodatek „Orzecznictwo”,
nr 7–8, poz. 20, s. 12–13.
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
159
Z. Kwiatkowski
o zasięgnięciu opinii tej osoby jako biegłego. Dopiero więc z chwilą wydania
postanowienia o powołaniu biegłego celem sporządzenia opinii staje się on
uczestnikiem postępowania, zaś wydana przez niego opinia uzyskuje cechy
opinii w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania karnego.
Zagadnienie podniesione przez Sąd NajwyŜszy w glosowanym orzeczeniu było przedmiotem wypowiedzi w doktrynie2 i w judykaturze3 juŜ w czasie
obowiązywania Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Sformułowanie
zatem przez najwyŜszą instancję sądową kolejnego judykatu w kwestii dotyczącej „opinii prywatnej” w procesie karnym oznacza, Ŝe w dalszym ciągu
wywołuje ona wątpliwości w praktyce sądowej. Brak jest równieŜ na ten temat jednolitego stanowiska w literaturze procesu karnego. To skłania do
podjęcia bliŜszych rozwaŜań dotyczących powyŜszej problematyki.
Teza glosowanego postanowienia jest niewątpliwie słuszna. Zgodnie
z treścią art. 193 § 1 k.p.k. „jeŜeli stwierdzenie okoliczności mających istotne
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych zasięga się opinii biegłego albo biegłych”. Cytowany przepis stanowi dla organu procesowego podstawę prawną do podjęcia decyzji o powołaniu biegłego, jeŜeli do wydania orzeczenia w sprawie niezbędne jest ustalenie okoliczności wymagających wiadomości specjalnych. Chodzi więc o tego rodzaju okoliczności, które wykraczają poza normalną wiedzę, jaką dysponuje
organ procesowy4. Z przepisem art. 193 § 1 k.p.k. koresponduje art. 194
k.p.k., który określa formę decyzji procesowej w przedmiocie dopuszczenia
dowodu z opinii biegłego oraz elementy składowe dotyczące tej kwestii.
2
S. H o c, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, Przegląd
Sądowy 2003, nr 6, s. 161–166; A. B o j a ń c z y k, Glosa do wyroku Sądu NajwyŜszego
z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, Palestra 2003, nr 7–8, s. 245–255; R. K m i e c i k, Glosa
do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Państwo i Prawo 2005, nr 6, s. 116 i n.; A. B o j a ń c z y k, T. R a z o w s k i, Glosa do postanowienia Sądu
NajwyŜszego z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Prokuratura i Prawo 2006, nr 1, s. 109
i n.; Z. K w i a t k o w s k i, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 4 stycznia
2005 r., V KK 388/04, Palestra 2006, nr 3–4, 259 i n.; t e g o Ŝ, Przeprowadzenie dowodu
z dokumentu w polskim procesie karnym, (w:) Wokół problematyki dokumentu. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Antoniemu Felusiowi, pod red. T. W i d ł y, Katowice
2005, s. 78 i n.; K. W o ź n i e w s k i, Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia
4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, Gdańskie Studia Prawnicze, Przegląd orzecznictwa 2005,
nr 3, s. 91 i n.
3
Zob. Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 10 maja 2002 r., Wa 22/02, OSNKW, nr 9–10, poz. 77;
wyrok z dnia 24 października 2000 r., Wa 37/00, niepubl.; postanowienie Sądu NajwyŜszego
z dnia 4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, OSNKW 2005, nr 1, poz. 12; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 21 kwietnia 1998 r., II AKa 14/98, OSA 1999, nr 9, poz. 63; wyrok
Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 15 stycznia 2004 r., II AKa 24/03, Krakowskie Zeszyty
Sądownicze 2004, nr 5, poz. 27.
4
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, S. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego, t I: Komentarz
do artykułów 1–296, pod red. P. H o f m a ń s k i e g o, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 912.
160
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
Glosa do postanowienia SN z dnia 24.I.2008 r.
Tak więc, jeśli organ procesowy decyduje się na dopuszczenie dowodu
z opinii biegłego, wydaje postanowienie, w którym powinien wskazać:
– imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a wypadku opinii instytucji, w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny
wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy,
– przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby,
pytań szczegółowych,
– termin dostarczenia opinii.
W świetle przytoczonego przepisu dopuszczenie dowodu z opinii biegłego zawsze wymaga formy postanowienia. Dotyczy to takŜe sytuacji, w której
sąd rozstrzyga o tym na rozprawie, uwzględniając wniosek dowodowy strony
w tym zakresie. Wydanie postanowienia o powołaniu biegłego w celu sporządzenia opinii konstytuuje jego pozycje procesową, wskutek czego staje
się on uczestnikiem postępowania. Wydana zaś przez niego opinia jest dowodem w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego. Świadczy
to o szczególnym potraktowaniu dowodu z opinii biegłego na tle innych dowodów przeprowadzonych w postępowaniu karnym.
Warto zwrócić uwagę, iŜ w zaleŜności od polecenia organu procesowego
biegły składa opinię ustną lub na piśmie (arg. ex art. 200 § 1 k.p.k.). Opinia
powinna zawierać elementy wskazane w art. 200 § 2 k.p.k.
Do pełnienia czynności biegłego jest zobowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz takŜe kaŜda inna osoba, o której wiadomo, Ŝe ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (arg. ex art. 195 k.p.k.). Z chwilą zatem powołania
określonej osoby do przeprowadzenia badań i złoŜenia opinii uzyskuje ona
status biegłego5.
W świetle dotychczasowych wywodów naleŜy uznać, Ŝe „opinia prywatna” sporządzona na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego
przez osobę mającą wiadomości specjalne nie spełnia wymogów określonych w przepisach art. 193 k.p.k. i 194 k.p.k. Nie stanowi ona zatem opinii
biegłego w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania karnego, wobec
tego nie jest dowodem, na podstawie którego organ procesowy mógł by
dokonać ustaleń faktycznych w sprawie.
Powstaje więc pytanie, czym jest „opinia prywatna” sporządzona na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego? W doktrynie na ten temat
są zdania podzielone. R. Kmiecik6 stoi na stanowisku, Ŝe „opinia prywatna
rzeczoznawcza” moŜe stanowić „dowód”, jako źródło dowodu swobodnego
i tym samym podstawę informacyjną rozstrzygnięć incydentalnych, a nawet
rozstrzygnięć wydawanych przez sąd apelacyjny w ramach funkcji kontrolnej
(gdy sąd apelacyjny uchyla wyrok sądu meriti)”. Wskazany autor słusznie
5
6
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, S. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego, t I: Komentarz
do artykułów 1–296..., s. 923.
R. K m i e c i k, Glosa..., s. 116–117.
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
161
Z. Kwiatkowski
zauwaŜa, iŜ „opinia prywatna” nie moŜe stanowić dowodu ścisłego, jedynie
w ramach „merytorycznego” nurtu postępowania dowodowego, dotyczącego
kształtowania ustaleń faktycznych relewantnych dla „istoty sprawy” (kwestii
odpowiedzialności prawnej oskarŜonego). Z tym poglądem polemizują
A. Bojańczyk i T. Razowski7, którzy twierdzą, Ŝe „przepis art. 452 k.p.k., regulując w zupełności problematykę dowodową w toku postępowania apelacyjnego, róŜnicuje dowody nie z punktu widzenia tego, czy są to dowody
«ścisłe» (dowody w sprawie) lub «swobodne», lecz z punktu widzenia tego,
czy są to dowody «co do istoty sprawy» albo – arg. a contrario ex art. 452 § 1
k.p.k. – «dowody nie będące co do istoty sprawy». Zatem zarówno te pierwsze, jak i te ostatnie wolno wyłącznie przeprowadzać w trybie art. 452 k.p.k.,
z uwzględnieniem wszystkich rygorów ustawowych odnoszących się do przeprowadzania w postępowaniu odwoławczym dowodów co do istoty sprawy”.
Stanowisko to jest trafne tylko częściowo, iŜ przepis art. 452 k.p.k. nie
róŜnicuje dowodów w aspekcie tego, czy są to „dowody ścisłe”, czy „dowody
swobodne”, gdyŜ podział ten jest stosowany w literaturze procesu karnego8.
Nie moŜna natomiast zgodzić się z poglądem A. Bojańczyka i T. Razowskiego, Ŝe „przepis art. 452 k.p.k. róŜnicuje dowody z punktu widzenia tego, czy
są to dowody «co do istoty sprawy» albo – arg. a contrario ex art. 452 § 1
k.p.k. – «dowody nie będące dowodami co do istoty sprawy»”.
Warto zauwaŜyć, iŜ przepis art. 452 k.p.k. w § 1 expressis verbis stanowi,
Ŝe „Sąd odwoławczy nie moŜe przeprowadzić postępowania dowodowego
co do istoty sprawy”. Pojęcie „istoty sprawy” (verba legis) w rozumieniu wyŜej cytowanego przepisu odnosi się – nie do dowodu (uwaga autora), lecz –
do przedmiotu procesu, a więc do kwestii odpowiedzialności karnej oskarŜonego za zarzucany mu czyn przestępny9. To w konsekwencji oznacza, iŜ
wynikający z art. 452 § 1 k.p.k. zakaz przeprowadzenia postępowania dowodowego „co do istoty sprawy”, dotyczy zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej formy przeprowadzenia „dowodu ścisłego”10, gdyŜ tylko taki dowód
moŜe stanowić podstawę rozstrzygnięcia o winie i karze11, a więc o przedmiocie procesu.
7
A. B o j a ń c z y k, T. R a z o w s k i, Glosa..., s. 123–124.
R. K m i e c i k, (w:) R. K m i e c i k, E. S k r ę t o w i c z, Proces karny. Cześć ogólna, wyd. VI,
Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2006, s. 359; K. M a r s z a ł, (w:) K. M a r s z a ł, S.
S t a c h o w i a k, K. Z g r y z e k, Proces karny, pod red. K. M a r s z a ł a, wyd. II, Katowice
2005, s. 234; S. W a l t o ś, Proces karny. Zarys systemu, wyd. dziewiąte poprawione i uzupełnione, Warszawa 2008, s. 354–355.
9
Z. D o d a, A. G a b e r l e, Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu
NajwyŜszego, t. II, Warszawa 1997, s. 336 i 343.
10
R. K m i e c i k, Dowód ścisły w procesie karnym, Lublin 1983, s. 237–238; t e g o Ŝ, Z problematyki dowodu ścisłego i swobodnego w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym, Prokuratura i Prawo 2003, nr 1, s. 14.
11
S. W a l t o ś, Proces karny..., s. 354.
8
162
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
Glosa do postanowienia SN z dnia 24.I.2008 r.
Sąd odwoławczy moŜe natomiast w wyjątkowych wypadkach, uznając
potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeŜeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest
konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu sądowego w całości lub
w znacznej części (...) (arg. ex art. 452 § 2 k.p.k.). Przepis ten dopuszcza
więc, w wypadkach w nim wymienionych, moŜliwość uzupełnienia w postępowaniu odwoławczym przewodu sądowego przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji za pomocą „dowodu ścisłego”, np. w formie złoŜenia
wyjaśnień przez oskarŜonego lub opinii biegłego. JeŜeli natomiast sąd ad
quem dostrzeŜe konieczność przeprowadzenia postępowania „co do istoty
sprawy”, wówczas nie moŜe orzekać co do tej istoty, lecz powinien uchylić
zaskarŜone orzeczenie i sprawę przekazać sądowi pierwszej instancji do
ponownego rozpoznania12.
Z tego co dotychczas powiedziano wynika, Ŝe sąd odwoławczy na rozprawie moŜe przeprowadzić „dowód ścisły” na podstawie wyjątku (arg. ex
art. 452 § 2 k.p.k.) od zasady określonej w art. 452 § 1 k.p.k., bez ograniczeń natomiast moŜe przeprowadzić „dowód swobodny”, a więc taki, który
nie dotyczy odpowiedzialności karnej oskarŜonego za zarzucane mu przestępstwa13. Nie moŜe jednak tego uczynić na podstawie art. 452 § 2 k.p.k.,
który przewiduje „uzupełnienie przewodu sądowego” w trybie dowodzenia
ścisłego14, lecz na podstawie art. 453 § 2 k.p.k.
W literaturze procesu karnego15 występuje pogląd, iŜ „złoŜoną w postępowaniu apelacyjnym tzw. «opinię prywatną» zamówioną przez stronę naleŜy potraktować jako wniosek o wydanie postanowienia o powołaniu biegłego
będącego autorem opinii uprzednio złoŜonej do akt sprawy oraz dopuszczenie dowodu z opinii biegłego w postępowaniu odwoławczym”. Według tego
zapatrywania „strona składając do akt sprawy tzw. «opinię prywatną» w sposób wyraźny ujawniła, Ŝe jej intencją było złoŜenie wniosku o powołanie
przez sąd w postępowaniu odwoławczym biegłego”. W kwestii tej reprezentuję odmienny punkt widzenia. UwaŜam bowiem, iŜ na gruncie stanu de lege
lata nie moŜna przyjąć, Ŝe opinia prywatna złoŜona przez stronę lub jej
przedstawiciela procesowego w postępowaniu apelacyjnym lub przed sądem
pierwszej instancji stanowi wniosek o wydanie postanowienia o powołaniu
biegłego, a ściślej mówiąc − wniosek dowodowy. Wymogi formalne wniosku
dowodowego są expressis verbis określone w art. 169 § 1 k.p.k. Według
12
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, S. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego, t. II: Komentarz do artykułów 297–467, pod red. P. H o f m a ń s k i e g o, wyd. 3, Warszawa 2007, s. 765
i powołane tam poglądy doktryny.
13
K. M a r s z a ł, System apelacyjno-kasacyjny w polskim procesie karnym, (w:) Wybrane
zagadnienia procedury karnej. Księga ku czci Profesora Andrzeja Murzynowskiego, Studia
Iuridica, nr 33, Warszawa 1997, s. 166.
14
R. K m i e c i k, Glosa..., s. 117.
15
A. B o j a ń c z y k, T. R a z o w s k i, Glosa..., s. 126.
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
163
Z. Kwiatkowski
tego przepisu „we wniosku dowodowym naleŜy podać oznaczenie dowodu
oraz okoliczności, które mają być udowodnione. MoŜna takŜe określić sposób przeprowadzenia dowodu”. W doktrynie16 zwraca się uwagę, Ŝe jeŜeli
wnioskodawca domaga się przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego, to
wystarczające jest na ogół wskazanie specjalności biegłego, a nie osoby,
która miała by sporządzić ekspertyzę. Jest tak dla tego, Ŝe to organ procesowy decyduje o osobie biegłego i przedmiocie ekspertyzy. Uznanie zatem
„opinii prywatnej” za wniosek dowodowy nie odpowiadałoby jego warunkom
formalnym określonym w przepisie art. 169 § 1 k.p.k., a w konsekwencji
oznaczałoby, Ŝe strona zainteresowana wynikiem rozstrzygnięcia w sprawie
wskazuje jednocześnie określonego biegłego, autora opinii prywatnej złoŜonej uprzednio do akt sprawy, który według niej miałby formalnie sporządzić
opinię w sprawie.
W świetle powyŜszych rozwaŜań naleŜy zatem podzielić pogląd, Ŝe „opinia prywatna opracowana na zlecenie strony lub jej przedstawiciela procesowego i przedłoŜona w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji lub
w postępowaniu odwoławczym jest informacją o dowodzie”17. Stanowi ona
bowiem jedynie „oświadczenie wiedzy” strony18, co do moŜliwości przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego. MoŜe być zatem wykorzystana jako
„dowód swobodny”, podlegający odczytaniu na rozprawie odwoławczej, na
podstawie art. 452 § 3 k.p.k. W razie złoŜenia „opinii prywatnej” do akt sprawy moŜna na jej podstawie przyjąć, iŜ niezbędne jest poszerzenie materiału
dowodowego, chociaŜ tak wcale być nie musi. W związku z tym moŜliwe są
dwa rozwiązania.
Po pierwsze, jeŜeli sąd meriti uzna, Ŝe „opinia prywatna” stanowiąca informację o dowodzie stwarza moŜliwość uzyskania nowych okoliczności,
dotychczas nieuwzględnionych w opinii złoŜonej przez biegłego formalnie
powołanego w toku procesu albo w ogóle niebędących przedmiotem opinii
procesowej, to powinien z urzędu (arg. ex art. 167 k.p.k. w związku
z art. 193 § 1 k.p.k. i art. 194 k.p.k.) wydać postanowienie o dopuszczeniu
dowodu z opinii biegłego, powołując w tym charakterze osobę, która jest
autorem opinii albo innego biegłego sądowego.
Po drugie, jeŜeli sąd meriti uzna, Ŝe „opinia prywatna” nie daje podstawy
do powołania jej autora – ani teŜ biegłego sądowego – w charakterze biegłego w celu opracowania opinii, gdyŜ okoliczności mające istotne znaczenie
16
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, S. Z g r y z e k, Kodeks Postępowania Karnego, t. I: Komentarz do artykułów 1–296..., s. 748.
17
S. W a l t o ś, Proces karny..., s. 394; zob. teŜ postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia
4 stycznia 2005 r., V KK 388/04, OSNKW 2005, nr 1, poz. 12.
18
R. K m i e c i k stoi na stanowisku, Ŝe „opinia prywatna” jest oświadczeniem wiedzy jej autora
(rzeczoznawcy), które strona przedstawiła jako „załącznik” do swojego oświadczenia. Zob.
R. K m i e c i k, Glosa..., s. 117.
164
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
Glosa do postanowienia SN z dnia 24.I.2008 r.
dla rozstrzygnięcia sprawy zostały juŜ wyjaśnione, wówczas powinien wydać
postanowienie o oddaleniu wniosku dowodowego – złoŜonego przez którąkolwiek ze stron – w przedmiocie przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego
na rozprawie.
Reasumując przeprowadzone rozwaŜania naleŜy stwierdzić, iŜ stanowisko Sądu NajwyŜszego wyraŜone w glosowanym orzeczeniu zasługuje na
aprobatę.
Commentary on the Supreme Court Decision of
24 January 2008, II KK 290/07
Abstract
The commentary addresses the issue of using a “private opinion” as evidence in criminal proceedings. This problem is a matter of debate in the literature. Therefore, the divergent attitudes have been presented to form
grounds for the view expressed herein that any private opinion issued at the
request of any party or its legal representative, and presented either at the
Court of First Instance, or during any appeal proceedings, shall not serve as
evidence in any court case but as information about evidence only. In concluding this paper, the author shares the view of the Supreme Court that any
private opinion, i.e. written study developed at the request of participants in
the proceedings, these participants being other that competent authorities
conducting proceedings at law, shall not be the opinion within the meaning
of Article 193 § 1 in connection with Article 200 § 1 of the Code of Penal
Procedure, and shall not serve as evidence in any case whatsoever.
Prokuratura
i Prawo 1, 2009
165