POL-2010-2-005

Transkrypt

POL-2010-2-005

Seite 1 von 42
POL-2010-2-005
K 63/07
15/07/2010
précis décision abrégée
WYROK
z dnia 15 lipca 2010 r.
Sygn. akt K 63/07*1
W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej
Trybuna³ Konstytucyjny w sk³adzie:
Bohdan Zdziennicki – przewodnicz¹cy
Stanis³aw Biernat – sprawozdawca
Zbigniew Cieœlak
Maria Gintowt-Jankowicz
Wojciech Hermeliñski
Adam Jamróz
Marek Kotlinowski
Teresa Liszcz
Ewa £êtowska
Marek Mazurkiewicz
Andrzej Rzepliñski
S³awomira Wronkowska-Jaœkiewicz,
protokolant: Krzysztof Zalecki,
po rozpoznaniu, z udzia³em wnioskodawcy oraz Sejmu i Prokuratora Generalnego, na rozprawie
w dniu 15 lipca 2010 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodnoœci:
art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ
Spo³ecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze zm.) z art. 32 i art. 33 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej,
o r z e k a:
Art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 oraz z 2010 r. Nr 40, poz. 224) w
http://www.codices.coe.int/NXT/gateway.dll/CODICES/full/eur/pol/pol/pol-2010-2-005 04.04.2014
Seite 2 von 42
zakresie, w jakim przewiduje, ¿e ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r.
przys³uguje emerytura po osi¹gniêciu wieku emerytalnego wynosz¹cego co najmniej 60 lat
dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê¿czyzn, jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej.
UZASADNIENIE
I
1. Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej te¿: Rzecznik, wnioskodawca) we wniosku z 27 listopada
2007 r. wyst¹pi³ o stwierdzenie niezgodnoœci art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, ze
zm.; dalej: ustawa lub ustawa emerytalna) z art. 32 i art. 33 Konstytucji. Zaskar¿ony przepis ustala
powszechny wiek emerytalny dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. na co
najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê¿czyzn.
Formu³uj¹c zarzut niezgodnoœci z Konstytucj¹ wskazanej regulacji, Rzecznik przedstawi³
obszern¹ analizê polskiego systemu emerytalnego, ze szczególnym uwzglêdnieniem reformy
emerytalnej przeprowadzonej w 1998 r. Zdaniem wnioskodawcy, utrzymanie w nowym systemie
emerytalnym zró¿nicowanego wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn skutkuje
dyskryminacyjnym traktowaniem kobiet w zabezpieczeniu spo³ecznym. Krótszy wiek emerytalny
kobiet, a tym samym krótszy okres podlegania ubezpieczeniu, prowadzi do sytuacji, w której
kobiety krócej oszczêdzaj¹ na swoj¹ emeryturê, natomiast d³u¿ej j¹ pobieraj¹, co powoduje istotne
zró¿nicowanie wysokoœci pobieranych œwiadczeñ w porównaniu z mê¿czyznami.
Rzecznik wskaza³, ¿e nowy system zabezpieczenia ryzyka staroœci, obejmuj¹cy ubezpieczonych
urodzonych po 31 grudnia 1948 r., oznacza odejœcie od repartycyjnego systemu
solidarnoœciowego, który charakteryzowa³ siê roz³o¿eniem ciê¿aru ryzyka staroœci na wspólnotê
ubezpieczonych z tworzonych w tym celu funduszy ubezpieczeniowych. W czêœci nowego
systemu, któr¹ zarz¹dza Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych, obowi¹zuje œcis³e uzale¿nienie
wymiaru emerytur od wysokoœci zgromadzonych sk³adek i prognozowanej d³ugoœci dalszego
¿ycia. Wysokoœæ emerytury dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. uzale¿niona zosta³a od
kwoty wp³aconych sk³adek, wskaŸników waloryzacji w okresie przed nabyciem prawa do
emerytury, wieku przejœcia na emeryturê oraz wielkoœci kapita³u pocz¹tkowego. Zdaniem
wnioskodawcy, wskazana metoda obliczania emerytury prowadzi do sytuacji, w której
opóŸnienie momentu przejœcia na emeryturê powoduje wyraŸny wzrost miesiêcznego wymiaru
œwiadczenia.
Rzecznik zwróci³ uwagê, ¿e przy zgromadzeniu jednakowego kapita³u sk³adkowego
zró¿nicowanie wieku emerytalnego mê¿czyzn i kobiet powoduje istotne zró¿nicowanie
wysokoœci wyp³acanej emerytury. Z przedstawionych przez wnioskodawcê wyliczeñ wynika, ¿e
kobieta, przechodz¹c na emeryturê w wieku 60 lat, uzyska emeryturê w wysokoœci
odpowiadaj¹cej zaledwie 66% emerytury mê¿czyzny uzyskanej z tytu³u rozpoczêcia pobierania
œwiadczenia emerytalnego po ukoñczeniu 65 lat. Zaœ opóŸnienie momentu przejœcia na
emeryturê o piêæ lat spowoduje wzrost wysokoœci œwiadczenia o oko³o 40% i wzrost
wysokoœci stopy zast¹pienia o oko³o 20%. Zdaniem wnioskodawcy, nale¿y równie¿ uwzglêdniæ
inne czynniki wystêpuj¹ce poza systemem emerytalnym, które negatywnie wp³ywaj¹ na
wysokoœæ emerytur wyp³acanych kobietom. Rzecznik wskaza³ w szczególnoœci na uzyskiwanie
przez kobiety relatywnie ni¿szych wynagrodzeñ ni¿ wynagrodzenia przys³uguj¹ce mê¿czyznom z
tytu³u wykonywania porównywalnej pracy, a tak¿e znacznie czêstsze, w porównaniu z
mê¿czyznami, wykorzystywanie przez kobiety przerw w pracy zarobkowej, zwi¹zanych z
macierzyñstwem i wychowywaniem dzieci.
Seite 3 von 42
Zdaniem wnioskodawcy, nie ma racjonalnych argumentów za utrzymaniem regulacji okreœlaj¹cej
powszechny wiek emerytalny na poziomie zró¿nicowanym wed³ug kryterium p³ci. Obecnie nie da
siê bowiem wykazaæ, ¿e ró¿nice biologiczne i spo³eczne miêdzy kobietami i mê¿czyznami maj¹
charakter relewantny, a wiêc pozostaj¹ w bezpoœrednim i koniecznym zwi¹zku ze
zró¿nicowaniem prawnym w zakresie regulacji wieku emerytalnego. Ponadto z uwagi na d³u¿sze
przeciêtne trwanie ¿ycia kobiet i brak obiektywnych wskaŸników œwiadcz¹cych o ich gorszym
stanie zdrowia, wiele krajów zrealizowa³o ideê wyrównania wieku emerytalnego lub wst¹pi³o na
drogê stopniowego wprowadzania tej idei. Na poparcie swoich twierdzeñ wnioskodawca
przedstawi³ opracowanie zawieraj¹ce zestawienie obrazuj¹ce wiek emerytalny w wybranych
krajach europejskich. Rzecznik zwróci³ uwagê, ¿e podwy¿szanie wieku emerytalnego jest obecnie
cech¹ charakterystyczn¹ reform systemów emerytalnych podejmowanych w wielu krajach Unii
Europejskiej, maj¹cych na celu dostosowanie tych systemów do zmieniaj¹cych siê uwarunkowañ,
w tym do osi¹gniêcia za³o¿onych w Strategii Lizboñskiej wskaŸników zatrudnienia, w
szczególnoœci kobiet maj¹cych 55-64 lat.
Przedstawiaj¹c zarzuty dotycz¹ce niezgodnoœci z Konstytucj¹ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej,
wnioskodawca odwo³a³ siê do regulacji prawa Unii Europejskiej i prawa miêdzynarodowego w
zakresie wieku emerytalnego osób obu p³ci. Rzecznik wskaza³, ¿e z przepisów prawa unijnego nie
wynika bezwzglêdny wymóg zrównania wieku emerytalnego mê¿czyzn i kobiet w ramach
ustawowych systemów zabezpieczeñ spo³ecznych. Zalecenie zrównania wieku emerytalnego
kobiet i mê¿czyzn dotyczy jedynie œwiadczeñ z dobrowolnych systemów ubezpieczeñ, czyli
pracowniczych programów emerytalnych. Z wi¹¿¹cych Polskê regulacji prawa miêdzynarodowego
w zakresie œwiadczeñ z systemu zabezpieczenia spo³ecznego, takich jak Konwencja nr 102
Miêdzynarodowej Organizacji Pracy (Dz. U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775) oraz Europejska Karta
Spo³eczna (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.), nie wynika nakaz zrównania wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Rzecznik zauwa¿y³, ¿e osi¹gniêcie wieku emerytalnego nie musi byæ to¿same z rozpoczêciem
pobierania œwiadczenia z ubezpieczeñ spo³ecznych. W ocenie wnioskodawcy ustalenie wieku
emerytalnego kobiet na ni¿szym poziomie staje siê jednak przyczyn¹ wywierania na kobiety
nacisku na wycofanie siê z rynku pracy, zw³aszcza w okresach podwy¿szonego bezrobocia.
Wnioskodawca przytoczy³ w tym kontekœcie art. 39 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks
pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.), ustanawiaj¹cy zakaz wypowiedzenia umowy o
pracê pracownikowi, któremu brakuje nie wiêcej ni¿ cztery lata do osi¹gniêcia wieku
emerytalnego, je¿eli okres zatrudnienia umo¿liwia mu uzyskanie prawa do emerytury z
osi¹gniêciem tego wieku. Wnioskodawca zwróci³ uwagê, ¿e zakaz wypowiadania umów o pracê
nie dotyczy kobiet, które osi¹gnê³y 62 lata, podczas gdy odnosi siê do mê¿czyzn w tym wieku.
Rzecznik przytoczy³ równie¿ stanowisko doktryny i orzecznictwo S¹du Najwy¿szego, które
wskazuje, ¿e nabycie uprawnieñ emerytalnych mo¿e byæ traktowane jako uzasadniona przyczyna
wypowiedzenia umowy o pracê. Zdaniem wnioskodawcy, tak¿e mo¿liwoœæ kontynuowania
pracy po osi¹gniêciu wieku emerytalnego nie stanowi alternatywy dla podwy¿szenia wieku
emerytalnego. Zgodnie bowiem z art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej prawo do emerytury ulega
zawieszeniu, bez wzglêdu na wysokoœæ przychodu uzyskiwanego przez emeryta z tytu³u
zatrudnienia, które jest kontynuowane bez uprzedniego rozwi¹zania stosunku pracy z pracodawc¹.
W ocenie wnioskodawcy, funkcjonowanie wskazanego przepisu, którego celem by³o zniechêcenie
osób czynnych zawodowo do rozpoczêcia pobierania emerytury, doprowadzi³o do ograniczenia
mo¿liwoœci kontynuowania zatrudnienia po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. W takiej sytuacji
podjêcie przez kobiety zatrudnienia po osi¹gniêciu wieku emerytalnego bêdzie powodowa³o w
wielu przypadkach nabycie œwiadczeñ emerytalnych na ni¿szym poziomie ni¿ mog¹ nabyæ
mê¿czyŸni przed 65 rokiem ¿ycia.
Rzecznik wskaza³, ¿e pozostawiaj¹c tradycyjn¹ w polskim systemie emerytalnym instytucjê
zró¿nicowanego wieku emerytalnego, ustawodawca b³êdnie za³o¿y³, i¿ nowa formu³a ustalania
Seite 4 von 42
wysokoœci emerytury umo¿liwia zapewnienie kobietom wy¿szego poziomu œwiadczenia poprzez
redystrybucjê czêœci kapita³u emerytalnego zgromadzonego przez mê¿czyzn. Skoro jednak w
obowi¹zuj¹cym systemie prawnym pracodawca ma pe³n¹ swobodê podejmowania decyzji o
wypowiedzeniu umowy o pracê ze wzglêdu na nabycie przez pracownika uprawnieñ
emerytalnych, to mo¿na mówiæ o zró¿nicowaniu sytuacji prawnej kobiet i mê¿czyzn wy³¹cznie ze
wzglêdu na p³eæ. W ocenie wnioskodawcy utrzymanie wieku emerytalnego na poziomie 60 lat
stanowi pozbawienie kobiet mo¿liwoœci kontynuowania dzia³alnoœci zawodowej na równi z
mê¿czyznami, a w konsekwencji nie tylko równych szans osi¹gniêcia takiej samej pozycji
zawodowej, ale tak¿e statusu materialnego po przejœciu na emeryturê. Ni¿szy wiek emerytalny
powoduje równie¿ ograniczenie dostêpu kobiet do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji
zawodowych. Zdaniem wnioskodawcy, efektem tego procesu mo¿e byæ dalsze zmniejszanie
wysokoœci wynagrodzeñ kobiet w ostatnim okresie pracy zawodowej, pog³êbiaj¹ce istniej¹ce ju¿
dysproporcje w tym zakresie pomiêdzy kobietami i mê¿czyznami.
W konsekwencji, zdaniem Rzecznika, wszystkie wskazane czynniki wp³ywaj¹ ujemnie na
wysokoœæ emerytury kobiety rozpoczynaj¹cej pobieranie emerytury w nowym systemie w wieku
60 lat. Przy za³o¿eniu zebrania jednakowego kapita³u sk³adkowego decyduj¹cego o wysokoœci
emerytury, jedynym i ostatecznym czynnikiem ró¿nicuj¹cym pozycjê kobiet i mê¿czyzn jest wiek
emerytalny. W ocenie wnioskodawcy, kwestionowana regulacja ma charakter dyskryminuj¹cy ze
wzglêdu na p³eæ, a tym samym narusza art. 32 i art. 33 Konstytucji. Dlatego te¿, zdaniem
Rzecznika, z punktu widzenia zasady równego traktowania p³ci, je¿eli chodzi o prawo do
zabezpieczenia spo³ecznego, konieczne jest zrównanie okresu aktywnoœci zawodowej kobiet i
mê¿czyzn, czyli ustalenie jednolitego wieku emerytalnego.
2. W piœmie z 24 czerwca 2008 r. Marsza³ek Sejmu zaj¹³ w imieniu Sejmu stanowisko w sprawie
wniosku Rzecznika, wnosz¹c o orzeczenie, ¿e art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej jest zgodny z art.
32 i art. 33 Konstytucji.
Marsza³ek Sejmu wskaza³, ¿e w nowym systemie emerytalnym, respektuj¹cym w pe³ni zasadê
wzajemnoœci, wystêpuje œcis³a zale¿noœæ pomiêdzy okresem op³acania i wysokoœci¹ sk³adki
ubezpieczeniowej a prawem do emerytury i jej wysokoœci¹. Zale¿noœæ ta powoduje, ¿e w
interesie ubezpieczonego le¿y zarówno wyd³u¿enie okresu pobierania wynagrodzenia, jak i wzrost
poziomu tego wynagrodzenia, stanowi¹cego podstawê obliczania sk³adki ubezpieczenia
spo³ecznego odprowadzanej na indywidualne konto. Marsza³ek Sejmu podkreœli³, ¿e ani przepisy
prawa pracy, ani przepisy emerytalno-rentowe nie ustanawiaj¹ przymusu przejœcia na emeryturê
po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. Kobieta, która ukoñczy³a 60 lat, mo¿e wiêc kontynuowaæ
pracê u dotychczasowego pracodawcy, wyd³u¿aj¹c w ten sposób okres op³acania sk³adki. W tym
wzglêdzie Marsza³ek Sejmu zwróci³ jednak uwagê, ¿e w orzecznictwie s¹dowym znalaz³a
aprobatê teza, ¿e nabycie przez pracownika prawa do emerytury mo¿e stanowiæ uzasadnion¹
przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê zawartej na czas okreœlony. Restrykcyjny charakter
ma równie¿ art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej. Powo³any przepis przewiduje zawieszenie prawa
do emerytury w razie uzyskiwania przez emeryta przychodu z tytu³u kontynuacji pracy u
dotychczasowego pracodawcy, bez uprzedniego rozwi¹zania stosunku pracy. W konsekwencji
mo¿liwoœæ dalszego zatrudnienia w dotychczasowym wymiarze i za dotychczasowym
wynagrodzeniem zarówno przez kobietê, jak i mê¿czyznê w wieku emerytalnym jest niepewna. W
warunkach zró¿nicowania wieku emerytalnego ze wzglêdu na p³eæ, kobiety nie maj¹ równych z
mê¿czyznami szans kontynuowania zatrudnienia i op³acania sk³adek ubezpieczeniowych w
wymiarze gwarantuj¹cym emeryturê w wysokoœci równej œwiadczeniu emerytalnemu
mê¿czyzny.
Marsza³ek Sejmu wskaza³, ¿e zrównanie powszechnego wieku emerytalnego mê¿czyzn i kobiet
przeciwstawia³oby siê jednak wywiedzionej z orzecznictwa Trybuna³u Konstytucyjnego zasadzie
uprzywilejowania wyrównawczego. Przewidziana w ustawie mo¿liwoœæ wczeœniejszego
Seite 5 von 42
przechodzenia kobiet na emeryturê jest wyrazem d¹¿enia ustawodawcy do z³agodzenia ujemnych
skutków faktycznej nierównoœci kobiet i mê¿czyzn. Marsza³ek Sejmu zwróci³ uwagê, ¿e nie jest
oczywiste, czy w obecnej sytuacji spo³eczno-gospodarczej i de-mograficznej Polski, decyzja
ustawodawcy o zrównaniu wieku emerytalnego mê¿czyzn i kobiet znalaz³aby powszechn¹
akceptacjê. Nale¿y bowiem uwzglêdniæ to, ¿e znaczna czêœæ kobiet, maj¹c na wzglêdzie
obowi¹zki wychowawcze wobec dzieci i wnuków, jest zain-teresowana utrzymaniem w mocy
przepisów umo¿liwiaj¹cych przejœcie na eme-ryturê w wieku 60 lat b¹dŸ nawet wczeœniej.
Marsza³ek Sejmu wskaza³ równie¿, ¿e statystycznie d³u¿szy czas trwania ¿ycia kobie-t nie mo¿e
stanowiæ decyduj¹cego argumentu za zrównaniem wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Wskazana okolicznoœæ w najmniejszym stopniu nie œwiadczy o malej¹cym znacze-niu
istniej¹cych ró¿nic biologicznych miêdzy kobiet¹ i mê¿czyzn¹, które maj¹ charakter obiektywny,
niezale¿ny od warunków egzystencji kolejnych pokoleñ.
3. Prokurator Generalny w piœmie z 2 paŸdziernika 2008 r. zaj¹³ stanowisko, ¿e art. 24 ust. 1
ustawy emerytalnej, w zakresie, w jakim stanowi, ¿e wiek emerytalny wynosi co najmniej 60 lat
dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê¿czyzn, jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, z analizy argumentacji przedstawionej przez wnioskodawcê
wynika, ¿e kwestionowany przepis zosta³ poddany kontroli konstytucyjnoœci jedynie w zakresie,
w jakim ustalaj¹c w systemie powszechnym osi¹gniêcie wieku emerytalnego jako przes³ankê
nabycia uprawnieñ do emerytury, ró¿nicuje ten wiek wed³ug kryterium p³ci. Wnioskodawca nie
kwestionuje natomiast przyjêtego w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej rozwi¹zania, zgodnie z
którym jedyn¹ przes³ank¹ nabycia prawa do emerytury jest osi¹gniêcie wieku emerytalnego, jak
równie¿ regulacji zastrzegaj¹cej odstêpstwa od przyjêtej zasady dla niektórych grup
ubezpieczonych.
W ocenie Prokuratora Generalnego powstaje w¹tpliwoœæ, czy problem przedstawiony we
wniosku Rzecznika dotyczy art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, czy w istocie regulacji prawa pracy.
Chodzi bowiem o ocenê konsekwencji, jakie wywo³uje osi¹gniêcie przez pracownika minimalnego
wieku emerytalnego w stosunku pracy. Na poparcie swojego stanowiska Prokurator Generalny
wskaza³, ¿e wiek emerytalny okreœlony w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej jest wiekiem
minimalnym, z osi¹gniêciem którego ubezpieczony mo¿e skorzystaæ z prawa do emerytury.
Wskazany przepis dotyczy „uprawnienia, a zatem przywileju kobiety”, polegaj¹cego na
wczeœniejszym ni¿ w przypadku mê¿czyzny zaprzestaniu pracy zarobkowej, nie zaœ na
zró¿nicowaniu obowi¹zków ograniczaj¹cych szanse zawodowe kobiet. Ponadto z momentem
osi¹gniêcia wieku emerytalnego powstaje jedynie prawo do emerytury, nie zaœ obowi¹zek
zaprzestania przez ubezpieczonego aktywnoœci zawodowej. Prokurator Generalny wskaza³
równie¿ przypadki szczególne, w których przepisy reguluj¹ wiek emerytalny w sposób odmienny
w zale¿noœci od tego, której grupy spo³ecznej lub pracowniczej dotycz¹.
Prokurator Generalny dostrzeg³, ¿e okreœlone w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej uprawnienie
kobiet do wczeœniejszego, ni¿ mê¿czyŸni, zakoñczenia pracy zawodowej, a tym samym
wczeœniejszego uzyskania œwiadczeñ emerytalnych, nale¿y uznaæ za rozwi¹zanie maj¹ce
charakter uprzywilejowania wyrównawczego. Jest ono bowiem uzasadnione wystêpuj¹cymi
pomiêdzy kobietami i mê¿czyznami ró¿nicami biologicznymi i spo³ecznymi. Prokurator
Generalny zwróci³ równie¿ uwagê, ¿e Konstytucja pozostawia ustawodawcy swobodê w zakresie
realizacji prawa do zabezpieczenia spo³ecznego okreœlonego w art. 67 ust. 1 Konstytucji. Tym
samym ustawodawca jest uprawniony do wyboru rozwi¹zañ dotycz¹cych kszta³towania systemu
emerytalnego, które uwa¿a za optymalne z punktu widzenia potrzeb obywateli i rozwoju
gospodarczego kraju. Nale¿y jednak mieæ na wzglêdzie, ¿e swoboda ustawodawcy nie jest
nieograniczona, gdy¿ uchwalane regulacje nie mog¹ naruszaæ istoty prawa do zabezpieczenia
spo³ecznego. Zdaniem Prokuratora Generalnego uregulowanie przewidziane w art. 24 ust. 1
Seite 6 von 42
ustawy emerytalnej, zgodnie z którym kobiety nabywaj¹ prawo do emerytury wczeœniej ni¿
mê¿czyŸni, jest konstytucyjnie usprawiedliwione. Ma ono bowiem na celu zmniejszenie realnych
ró¿nic w ¿yciu spo³ecznym, które wystêpuj¹ pomiêdzy kobietami a mê¿czyznami.
II
Na rozprawie w dniu 15 lipca 2010 r. przedstawiciel wnioskodawcy, przedstawiciel Sejmu oraz
Prokurator Generalny podtrzymali, rozwinêli i uœciœlili stanowiska pisemne oraz odnieœli siê do
stanowisk pozosta³ych uczestników postêpowania.
Przedstawiciel wnioskodawcy wyjaœni³ w odniesieniu do zakresu zaskar¿enia objêtego treœci¹
wniosku, ¿e kwestionuje zgodnoœæ z Konstytucj¹ regulacji powoduj¹cej zró¿nicowanie wieku
emerytalnego wed³ug kryterium p³ci w nowym systemie emerytalnym. W tym kontekœcie
podstawowe znaczenie ma dyskryminacja kobiet ze wzglêdu na uzyskiwanie ni¿szych ni¿
mê¿czyŸni œwiadczeñ emerytalnych. Przedstawiciel wnioskodawcy stwierdzi³, ¿e zró¿nicowanie
wieku emerytalnego w nowym systemie emerytalnym nie mo¿e znaleŸæ uzasadnienia w
koncepcji uprzywilejowania wyrównawczego. W odniesieniu do nowej linii orzeczniczej S¹du
Najwy¿szego, zgodnie z któr¹ nabycie uprawnieñ emerytalnych nie mo¿e stanowiæ samodzielnej
przes³anki wypowiedzenia umowy o pracê przez pracodawcê, przedstawiciel wnioskodawcy
wskaza³, ¿e tego rodzaju zmiana w orzecznictwie modyfikuje tylko jeden element w sytuacji
prawnej osób, które naby³y prawa emerytalne. Nie zapewnia to jednak pe³nej ochrony przed
dyskryminacj¹ kobiet, bowiem nie stwarza gwarancji dalszego zatrudnienia. Jeœli chodzi o skutki
ewentualnego orzeczenia przez Trybuna³ o niekonstytucyjnoœci zaskar¿onego przepisu,
przedstawiciel wnioskodawcy stwierdzi³, ¿e pozwoli to na rozpoczêcie dyskusji na temat
zrównania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Przedstawiciel Sejmu zwróci³ uwagê na spo³eczne, ekonomiczne i kulturowe uwarunkowania
zró¿nicowania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Prokurator Generalny wskaza³, ¿e zmiana linii orzeczniczej dotycz¹cej wypowiedzenia umowy o
pracê z powodu osi¹gniêcia wieku emerytalnego ma w rozpatrywanej sprawie istotne znaczenie.
W jego ocenie pozostawienie kobiecie prawa do decydowania o chwili przejœcia na emeryturê
jest dopuszczalne w œwietle norm konstytucyjnych, gdy¿ stanowi realizacjê koncepcji
uprzywilejowania wyrównawczego. Przy ocenie zaskar¿onej regulacji ustawowej nale¿y
uwzglêdniaæ, oprócz norm przywo³anych jako wzorzec kontroli, równie¿ inne normy
konstytucyjne. Skutki orzeczenia Trybuna³u Konstytucyjnego o niezgodnoœci art. 24 ust. 1
ustawy emerytalnej z Konstytucj¹ mog³yby byæ ró¿ne w zale¿noœci od sposobu sformu³owania
sentencji, ale w ka¿dym przypadku by³yby trudne do przewidzenia.
III
Trybuna³ Konstytucyjny zwa¿y³, co nastêpuje:
1. Przedmiot i zakres zaskar¿enia.
1.1. W petitum wniosku Rzecznik Praw Obywatelskich wskaza³ jako przedmiot zaskar¿enia art.
24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ
Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.; wnioskodawca pos³ugiwa³ siê tekstem
jednolitym, aktualnym w dniu z³o¿enia wniosku do Trybuna³u, opublikowanym w Dz. U. z 2004
r. Nr 39, poz. 353, ze zm.; dalej: ustawa emerytalna). Kwestionowany przez wnioskodawcê
przepis brzmi nastêpuj¹co:
Seite 7 von 42
„Ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przys³uguje emerytura po osi¹gniêciu
wieku emerytalnego, wynosz¹cego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mê¿czyzn,
z zastrze¿eniem art. 46, 47, 50, 50a i 50e i 184”.
Art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej normuje ogóln¹ zasadê dotycz¹c¹ wieku emerytalnego, jako
przes³anki nabycia prawa do emerytury, dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r.
Wskazany w kwestionowanym przepisie wiek, który wynosi 60 lat dla kobiet i 65 lat dla
mê¿czyzn, jest okreœlany w literaturze jako tzw. podstawowy wiek emerytalny (por. I. JêdrasikJankowska, Pojêcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia spo³ecznego, Warszawa 2009, s. 245). W
omawianym przepisie przewidziano szereg wyj¹tków od zasady ogólnej, umo¿liwiaj¹c
ubezpieczonym nabycie prawa do emerytury przed osi¹gniêciem podstawowego wieku
emerytalnego. Wyj¹tki zosta³y przewidziane dla osób spe³niaj¹cych warunki do uzyskania
wczeœniejszej emerytury (art. 46 ustawy emerytalnej), a tak¿e emerytury nauczycielskiej (art. 47
ustawy emerytalnej), kolejowej (art. 50 ustawy emerytalnej), górniczej (art. 50a i art. 50e ustawy
emerytalnej) oraz emerytury dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze (art. 184 ustawy emerytalnej).
1.2. Z petitum wniosku i jego uzasadnienia wynika, ¿e po pierwsze Rzecznik kwestionuje
zgodnoœæ wskazanej regulacji z Konstytucj¹, w zakresie, w jakim regulacja ta przewiduje, w
powszechnym systemie emerytalnym, zró¿nicowanie wieku emerytalnego wed³ug kryterium p³ci.
Wnioskodawca nie kwestionuje natomiast regulacji zastrzegaj¹cej odstêpstwa od przyjêtej zasady
ogólnej dla grup ubezpieczonych objêtych szczególnymi systemami emerytalnymi, wskazanymi w
art. 24 ust. 1 in fine. Po drugie zarzuty podniesione przez Rzecznika odnosz¹ siê do tzw. nowego
systemu emerytalnego. Wnioskodawca nie kwestionuje natomiast tzw. starego systemu
emerytalnego, w którym zró¿nicowanie wieku emerytalnego wed³ug kryterium p³ci jest, zdaniem
Rzecznika, przejawem konstytucyjnie dopuszczalnego uprzywilejowania wyrównawczego. Po
trzecie zarzuty Rzecznika dotycz¹ œwiadczeñ wyp³acanych w ramach bazowego
(obowi¹zkowego) systemu ubezpieczeñ emerytalnych, tj. zarówno pierwszego (repartycyjnego)
jak i drugiego (kapita³owego) filara ubezpieczeñ emerytalnych. Zarzuty Rzecznika nie odnosz¹ siê
do œwiadczeñ wyp³acanych w ramach dodatkowego (uzupe³niaj¹cego) systemu ubezpieczeñ
emerytalnych, tj. trzeciego filara, obejmuj¹cego pracownicze programy emerytalne oraz
indywidualne konta emerytalne.
1.3. Zasadniczy zarzut wnioskodawcy wobec art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej dotyczy
pogorszenia sytuacji materialnej kobiet pobieraj¹cych emeryturê wed³ug zasad ukszta³towanych w
nowym systemie emerytalnym. W ocenie wnioskodawcy, ni¿szy wiek emerytalny kobiet prowadzi
do sytuacji, w której oszczêdzaj¹ one krócej na swoj¹ emeryturê, a zarazem d³u¿ej j¹ pobieraj¹, co
w porównaniu z mê¿czyznami skutkuje istotnym zró¿nicowaniem w wysokoœci pobieranych
œwiadczeñ. Zdaniem Rzecznika, wskazane zró¿nicowanie pog³êbia stosowana w ramach nowego
systemu metoda obliczania wymiaru emerytury, która powoduje, ¿e opóŸnienie momentu
przejœcia na emeryturê skutkuje wyraŸnym wzrostem miesiêcznego wymiaru œwiadczenia.
Z przedstawionymi powy¿ej argumentami zwi¹zany jest zarzut wnioskodawcy dotycz¹cy
dyskryminacyjnego traktowania kobiet w zatrudnieniu. W tym wzglêdzie Rzecznik nawi¹za³ do
orzecznictwa S¹du Najwy¿szego, stosownie do którego osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie
prawa do emerytury stanowi przyczynê uzasadniaj¹c¹ wypowiedzenie pracownikowi umowy o
pracê. Zdaniem wnioskodawcy, zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn skutkuje
pozbawieniem kobiet szans na rozwój kariery zawodowej oraz podwy¿szanie kwalifikacji
zawodowych. Rzecznik wskaza³ na zwi¹zek obu powy¿szych zarzutów. Skutkiem utraty
zatrudnienia jest bowiem mniejsza suma odprowadzanych sk³adek, a przez to ni¿sza wysokoœæ
œwiadczeñ emerytalnych.
Seite 8 von 42
Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê, ¿e zarzuty Rzecznika Praw Obywatelskich nie dotycz¹ w
istocie samego zró¿nicowania wieku emerytalnego wynikaj¹cego z zaskar¿onego przepisu ustawy
emerytalnej, ale konsekwencji tego zró¿nicowania, wynikaj¹cych z innych przepisów tej ustawy,
jak równie¿ z innych ustaw. Okolicznoœæ tê nale¿y braæ pod uwagê w zwi¹zku z zasad¹
skargowoœci obowi¹zuj¹c¹ w postêpowaniu przed Trybuna³em Konstytucyjnym, (art. 66 ustawy z
dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym; Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej:
ustawa o TK).
2. Za³o¿enia reformy systemu emerytalnego.
2.1. System emerytalny obowi¹zuj¹cy przed 1 stycznia 1999 r., na podstawie ustawy z dnia 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267, ze
zm.), mia³ charakter systemu repartycyjnego, w którym emerytury by³y finansowane z bie¿¹cych
sk³adek ubezpieczonych, uzupe³nianych dotacj¹ z bud¿etu pañstwa. W tym systemie emerytura
by³a wymierzana w formule zdefiniowanego œwiadczenia, która zak³ada³a uzale¿nienie
wysokoœci œwiadczenia od wk³adu ubezpieczonego, mierzonego sta¿em pracy oraz wysokoœci¹
osi¹ganych zarobków. Podstawê wymiaru emerytury stanowi³a przeciêtna zwaloryzowana kwota
wynagrodzenia lub dochodu, od której wymierzono sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne z
okreœlonej liczby kolejnych lat kalendarzowych, wybranych przez zainteresowanego z ustawowo
wyznaczonego okresu przed z³o¿eniem wniosku o ustalenie prawa do œwiadczenia. Wyp³acane
œwiadczenie sk³ada³o siê z dwóch czêœci. Pierwsza czêœæ, tzw. socjalna, stanowi³a 24% kwoty
bazowej, tj. przeciêtnego wynagrodzenia w kraju, stanowi¹cego podstawê ostatniej waloryzacji
emerytur i rent. Druga czêœæ emerytury, tzw. sk³adkowa, by³a obliczana na podstawie
indywidualnego wynagrodzenia (dochodu), nazywanego podstaw¹ wymiaru, w procencie
zale¿nym od d³ugoœci posiadanego przez ubezpieczonego sta¿u emerytalnego.
2.2. Celem reformy ubezpieczeñ spo³ecznych, która zosta³a wprowadzona 1 stycznia 1999 r., by³o
zast¹pienie dotychczasowego systemu emerytalno-rentowego, finansowanego repartycyjnie, przez
system „wielofilarowy”, ³¹cz¹cy powszechny i obowi¹zkowy filar repartycyjny (pierwszy filar),
powszechny i obowi¹zkowy filar kapita³owy (drugi filar) oraz filar dobrowolnych ubezpieczeñ
dodatkowych (trzeci filar).
Emerytura przys³uguj¹ca z pierwszego filara jest wymierzana w systemie zdefiniowanej sk³adki,
tj. wed³ug formu³y uwzglêdniaj¹cej sumê sk³adek i hipotetyczny okres pobierania œwiadczenia.
Wysokoœæ emerytury ustala siê sumuj¹c kwotê zwaloryzowanych sk³adek na ubezpieczenie
emerytalne zewidencjonowanych na indywidualnym koncie ubezpieczonego oraz kwotê kapita³u
pocz¹tkowego (jeœli wystêpuje), a nastêpnie dziel¹c otrzyman¹ kwotê przez liczbê obrazuj¹c¹
œrednie dalsze trwanie ¿ycia ubezpieczonego. Œrednie dalsze trwanie ¿ycia wyra¿ane jest w
miesi¹cach i ustalane wspólnie dla kobiet i mê¿czyzn (por. szerzej w tym zakresie I. JêdrasikJankowska, Emerytura i inne œwiadczenia zwi¹zane z wiekiem, Warszawa 2007, s. 102 i n.).
Podstawê wyp³aty emerytury z drugiego filara stanowi kapita³ powsta³y ze sk³adek
zgromadzonych przez ubezpieczonego na koncie jednego z otwartych funduszy emerytalnych,
zarz¹dzanego przez powszechne towarzystwa emerytalne. Emerytura z otwartych funduszy
emerytalnych pochodzi z czêœci obowi¹zkowej sk³adki i stanowi integraln¹ czêœæ œwiadczenia
zabezpieczaj¹cego ryzyko osi¹gniêcia wieku emerytalnego. Na indywidualny rachunek
ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym wp³ywa sk³adka emerytalna w wysokoœci
7,3% podstawy wymiaru sk³adki, która jest czêœci¹ ca³kowitej sk³adki emerytalnej p³aconej w
wysokoœci 19,52% w po³owie przez pracownika i pracodawcê. Prawo do emerytury kapita³owej
(okresowej lub do¿ywotniej) oraz jej wysokoœæ ustala Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych (dalej:
ZUS). Okresowa emerytura kapita³owa przys³uguje do ukoñczenia 65 lat osobie urodzonej po 31
grudnia 1948 r., która jest cz³onkiem otwartego funduszu emerytalnego oraz ma ustalone prawo
do emerytury na nowych zasadach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Do¿ywotnia emerytura
Seite 9 von 42
kapita³owa przys³uguje osobie spe³niaj¹cej powy¿sze warunki, która ukoñczy³a 65 lat. Zasady i
tryb przyznawania emerytur kapita³owych oraz zasady ustalania wysokoœci i wyp³aty tych
emerytur reguluje ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapita³owych (Dz. U. Nr 228,
poz. 1507).
Uzupe³nieniem dwóch obowi¹zkowych filarów nowego systemu jest trzeci filar, okreœlony jako
dobrowolny system kapita³owy, oparty na tworzonych przez pracodawców pracowniczych
programach emerytalnych, których ustrój i funkcjonowanie reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia
2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1207, ze zm.). Od 1
wrzeœnia 2004 r. w sk³ad trzeciego filara wchodz¹ nie tylko zbiorowe formy oszczêdzania, ale
tak¿e indywidualne – w postaci indywidualnych kont emerytalnych, których dotyczy ustawa z
dnia 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (Dz. U. Nr 116, poz. 1205, ze
zm.). Jakkolwiek wykorzystanie wskazanych form oszczêdzania w trzecim filarze nie jest
obowi¹zkowe, to w myœl za³o¿eñ reformy emerytalnej, jest warunkiem zagwarantowania
ubezpieczonym odpowiednio wysokich dochodów po przejœciu na emeryturê (por.
Bezpieczeñstwo dziêki ró¿norodnoœci. Reforma systemu emerytalno-rentowego w Polsce, Biuro
Pe³nomocnika Rz¹du ds. Reformy Zabezpieczenia Spo³ecznego, Warszawa 1997).
2.3. Reforma systemu emerytalnego zosta³a wprowadzona wraz z rozwi¹zaniami przejœciowymi
polegaj¹cymi na „wygaszaniu” œwiadczeñ, utrzymanych ze wzglêdu na zasadê ochrony praw
nabytych. Nowym systemem emerytalnym zosta³y objête osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r.,
które w dniu wejœcia w ¿ycie reformy nie ukoñczy³y 30 roku ¿ycia. Osoby urodzone przed 1
stycznia 1949 r., czyli te, które przekroczy³y 50 lat, zosta³y objête systemem dotychczasowym, a¿
do wygaœniêcia ich œwiadczeñ. Osoby urodzone miêdzy 1 stycznia 1949 r. a 1 stycznia 1969 r.
mia³y natomiast mo¿liwoœæ wyboru systemu ubezpieczeniowego. Kwestiê nabycia prawa do
emerytury dla pierwszych roczników œwiadczeniobiorców z nowego systemu emerytalnego, tj.
dla osób, które osi¹gn¹ wiek uprawniaj¹cy do emerytury w latach 2009-2013, reguluje art. 183
ustawy emerytalnej. Zgodnie ze wskazanym przepisem emerytura sk³ada siê z czêœci ustalanej
zgodnie z art. 53 ustawy emerytalnej (wed³ug systemu zdefiniowanego œwiadczenia) oraz z art.
26 ustawy emerytalnej (wed³ug systemu zdefiniowanej sk³adki) w nastêpuj¹cych proporcjach w
kolejnych latach: 2009 (80%-20%), 2010 (70%-30%), 2011 (55%-45%), 2012 (35%-65%) i 2013
(20%-80%). Emerytura wyp³acana w latach 2009-2013, która dotyczy osób urodzonych w latach
1949-1953, jest w doktrynie okreœlana mianem emerytury „mieszanej” (por. I. JêdrasikJankowska, Pojêcia…, s. 153).
2.4. W kwestii za³o¿eñ nowego systemu emerytalnego wielokrotnie wypowiada³ siê Trybuna³
Konstytucyjny. Trybuna³ wskaza³, ¿e celem omawianej reformy by³o „stworzenie stabilnego
systemu emerytalno-rentowego w warunkach niekorzystnych trendów demograficznych,
prowadz¹cych do wzrostu liczby œwiadczeniobiorców przy jednoczesnym spadku liczby osób
p³ac¹cych sk³adki na ubezpieczenia spo³eczne. (…) Ustawodawca d¹¿y³ do stworzenia jednolitego
systemu emerytalno-rentowego obejmuj¹cego mo¿liwie najszerszy zakres osób, podlegaj¹cych
ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym na gruncie dotychczasowych przepisów” (wyrok z 22
czerwca 1999 r., sygn. K 5/99, OTK ZU nr 5/1999, poz. 100). Jak stwierdzi³ Trybuna³, „celem
nowego systemu emerytalnego by³o stworzenie mechanizmu gromadzenia œrodków finansowych
³agodz¹cych w (…) przysz³oœci zwiêkszenie wydatków zwi¹zanych z postêpuj¹cym procesem
starzenia siê ludnoœci, przy ograniczeniu roli pañstwa. Uleg³a zmianie istota emerytury, lecz
pozosta³a jej nazwa. [Emerytura] przekszta³ci³a siê ze œwiadczenia ubezpieczenia spo³ecznego,
przys³uguj¹cego na wypadek utraty zdolnoœci do pracy z powodu wieku, w prawo ¿¹dania, z
osi¹gniêciem okreœlonego wieku, wyp³aty zgromadzonych na nowych zasadach oszczêdnoœci z
tytu³u op³acanych sk³adek ubezpieczeniowych i wp³at na fundusz, w formie renty miesiêcznej,
skalkulowanej na podstawie rachunku ubezpieczeniowego, czyli aktuarialnego” (wyrok z 25
paŸdziernika 2005 r., sygn. P 13/04, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 102; oraz por. z 11 grudnia 2006
r., sygn. SK 15/06, OTK ZU nr 11/A/2006, poz. 170; z 18 listopada 2008 r., sygn. P 47/07, OTK
Seite 10 von 42
ZU nr 9/A/2008, poz. 156). W orzecznictwie konstytucyjnym utrwali³ siê równie¿ pogl¹d, ¿e
przeprowadzona reforma systemu ubezpieczeñ spo³ecznych znajduje oparcie w wartoœciach i
normach konstytucyjnych, urzeczywistniaj¹c prawo do zabezpieczenia spo³ecznego w aktualnych
warunkach demograficznych i gospodarczych (por. wyroki w powo³anych wy¿ej sprawach o sygn.
K 5/99, sygn. P 13/04 i sygn. SK 15/06, a tak¿e z 4 stycznia 2000 r., sygn. K 18/99, OTK ZU nr
1/2000, poz. 1; z 12 wrzeœnia 2000 r., sygn. K 1/00, OTK ZU nr 6/2000 poz. 185; z 24 kwietnia
2006 r., sygn. P 9/05, OTK ZU nr 4/A/2006, poz. 46; z 23 paŸdziernika 2007 r., sygn. P 10/07,
OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 107).
3. Regulacje prawa Unii Europejskiej dotycz¹ce wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Jakkolwiek wzorcem kontroli zaskar¿onego przepisu ustawy emerytalnej s¹ normy Konstytucji
Trybuna³ uwa¿a za celowe przedstawienie stanu prawa Unii Europejskiej w kwestii
dopuszczalnoœci ró¿nicowania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn. Jest to uzasadnione w
œwietle art. 9 oraz art. 90 ust. 1, art. 91 ust. 2 i 3 Konstytucji.
3.1. Zasada równego traktowania bez wzglêdu na p³eæ stanowi jedn¹ z podstawowych zasad
prawa Unii Europejskiej. Realizacjê wskazanej zasady, w odniesieniu do powszechnych
(pañstwowych, ustawowych) systemów zabezpieczenia spo³ecznego (ang. statutory social security
schemes), zapewnia dyrektywa Rady nr 79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie
stopniowego wprowadzania w ¿ycie zasady równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie
zabezpieczenia spo³ecznego (Dz. Urz. WE L 6 z 10.01.1979, s. 24, ze zm.; dalej: dyrektywa nr
79/7). Obejmuje ona swoim zakresem zagadnienia objête treœci¹ przepisu ustawy emerytalnej,
zaskar¿onego w niniejszej sprawie. Art. 7 ust. 1 lit. a wskazanej dyrektywy przyznaje pañstwom
cz³onkowskim uprawnienie do wy³¹czenia z zakresu jej obowi¹zywania m.in. kwestii dotycz¹cych
ustalania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn dla celów przyznania rent i emerytur oraz
skutków wynikaj¹cych z tej regulacji w odniesieniu do innych œwiadczeñ. Z powy¿szego
uregulowania wynika, ¿e prawo unijne zezwala pañstwom cz³onkowskim na utrzymywanie
zró¿nicowanego wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn. Jednoczeœnie art. 7 ust. 2 dyrektywy
zobowi¹zuje pañstwa cz³onkowskie do przeprowadzania okresowych badañ, celem
zweryfikowania w œwietle zmian spo³ecznych zachodz¹cych we wskazanej dziedzinie, czy
uzasadnione jest podtrzymywanie odpowiednich wy³¹czeñ. Z uwagi na cel dyrektywy nr 79/7,
jakim jest stopniowe wprowadzanie w ¿ycie równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie
zabezpieczenia spo³ecznego, pañstwa cz³onkowskie powinny informowaæ Komisjê o
przes³ankach uzasadniaj¹cych utrzymanie obowi¹zuj¹cych przepisów odnosz¹cych siê do wy³¹czeñ,
których dotyczy art. 7 ust. 1, oraz o mo¿liwoœciach ich póŸniejszej zmiany (art. 8 ust. 2
dyrektywy).
Chocia¿ preambu³a dyrektywy nr 79/7 nie wyjaœnia ratio legis odstêpstw przewidzianych w
omawianej dyrektywie, to z charakteru wyj¹tków zawartych w art. 7 ust. 1 mo¿na wywnioskowaæ,
¿e prawodawca unijny zaaprobowa³ tymczasowe utrzymanie przez pañstwa cz³onkowskie
pewnych szczególnych rozwi¹zañ przys³uguj¹cych kobietom w dziedzinie emerytur. Ma to
umo¿liwiæ pañstwom cz³onkowskim przyst¹pienie do stopniowej zmiany systemów
emerytalnych, bez zak³ócenia równowagi finansowej tych systemów.
Uprawnienie pañstw cz³onkowskich do zachowania zró¿nicowanego wieku emerytalnego dla
kobiet i mê¿czyzn znajduje równie¿ odzwierciedlenie w ustalonym orzecznictwie Trybuna³u
Sprawiedliwoœci Wspólnot Europejskich (obecnie: Unii Europejskiej). Trybuna³
Sprawiedliwoœci stwierdza, ¿e prawo Unii nie narusza w³aœciwoœci pañstw cz³onkowskich w
zakresie organizacji systemów zabezpieczenia spo³ecznego. W zwi¹zku z brakiem harmonizacji na
poziomie unijnym, do ustawodawstwa ka¿dego pañstwa cz³onkowskiego nale¿y okreœlenie
przes³anek uzyskania prawa lub obowi¹zku przynale¿noœci do systemu zabezpieczenia
spo³ecznego oraz przes³anek uprawnienia do œwiadczeñ. Jednak¿e przy korzystaniu z tej
Seite 11 von 42
kompetencji pañstwa cz³onkowskie musz¹ przestrzegaæ prawa Unii (por. wyroki z 12 lipca 2001 r.
w sprawie C-157/99, Geraets-Smits i Peerbooms, oraz z 4 grudnia 2003 r. w sprawie C-92/02,
Kristiansen).
Wiele rozwi¹zañ prawnych w pañstwach cz³onkowskich przewiduje mo¿liwoœæ wczeœniejszego
korzystania z uprawnieñ emerytalnych przez kobiety ni¿ przez mê¿czyzn zgodnie z brzmieniem
art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy nr 79/7. Z uwagi na mo¿liwoœæ zak³ócenia równowagi finansowej
systemów emerytalnych w przypadku natychmiastowego wprowadzenia zasady równych praw dla
osób obu p³ci, prawodawca wspólnotowy (unijny) za³o¿y³ stopniow¹ implementacjê tej zasady,
która nie mog³aby zostaæ osi¹gniêta, gdyby zakres wy³¹czenia przewidziany w art. 7 ust. 1 lit. a
by³ interpretowany zawê¿aj¹co (por. wyrok z 7 lipca 1992 r. w sprawie C-9/91, Equal
Opportunities Commission). W zakres zastosowania art. 7 ust. 1 lit. a dyrektywy nr 79/7 wchodz¹
tak¿e inne œwiadczenia socjalne, które s¹ obiektywnie zwi¹zane ze zró¿nicowanym wiekiem
emerytalnym, je¿eli jest to konieczne dla utrzymania równowagi systemu ubezpieczeñ
spo³ecznych lub zapewnienia spójnoœci pomiêdzy systemem emerytalnym i innym systemem
œwiadczeñ socjalnych (por. wyrok z 30 marca 1993 r. w sprawie C-328/91, Thomas, z 11 sierpnia
1995 r. w sprawie C-92/94, Graham, z 23 maja 2000 r. w sprawie C-196/98, Hepple).
3.2. Dla pe³nego obrazu prawa Unii Europejskiej nale¿y tak¿e zaznaczyæ, ¿e w odniesieniu do
uzupe³niaj¹cych (dodatkowych, zawodowych) systemów zabezpieczenia spo³ecznego (ang.
occupational social security schemes), kwestiê równych praw kobiet i mê¿czyzn reguluje
dyrektywa nr 2006/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie
wprowadzenia w ¿ycie zasady równoœci szans oraz równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w
dziedzinie zatrudnienia i pracy (wersja przeredagowana), (Dz. Urz. UE L 204 z 26.07.2006, ze
zm.:, s. 23; dalej: dyrektywa nr 2006/54). Art. 9 ust. 1 lit. f dyrektywy nr 2006/54 uznaje
ustanowienie ró¿nego wieku emerytalnego za jeden z przejawów dyskryminacji ze wzglêdu na
p³eæ. W œwietle orzecznictwa Trybuna³u Sprawiedliwoœci œwiadczenia emerytalne wynikaj¹ce z
dodatkowych systemów ubezpieczeñ emerytalnych stanowi¹ wynagrodzenie w rozumieniu art.
157 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawniej art. 141 TWE; por. wyrok z 17 maja
1990 r. w sprawie C-262/88, Barber). Oznacza to, ¿e w odniesieniu do tego typu œwiadczeñ nie
jest dopuszczalne ró¿nicowanie sytuacji uprawnionych ze wzglêdu na p³eæ (por. w tym wzglêdzie
L. Mitrus, Rozwój prawa wspólnotowego w dziedzinie równego traktowania mê¿czyzn i kobiet w
zatrudnieniu, „Praca i Zabezpieczenie Spo³eczne” nr 1/2007, s. 5-6).
W odniesieniu do polskiego systemu ubezpieczeñ spo³ecznych zasady wynikaj¹ce z dyrektywy nr
2006/54 odnosz¹ siê do tzw. trzeciego filara, obejmuj¹cego pra-cownicze programy emerytalne
oraz indywidualne konta emerytalne. Nale¿y stwierdziæ, ¿e zagadnienie to znajduje siê poza
zakresem zaskar¿enia w niniejszej sprawie.
3.3. Jak wynika z powy¿szej analizy, rozwi¹zania prawne dotycz¹ce wieku emerytalnego
obowi¹zuj¹ce w Polsce s¹ zgodne z wymaganiami prawa unijnego. Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e
prawo unijne przewiduje perspektywicznie zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
4. Regulacje prawa miêdzynarodowego dotycz¹ce wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
4.1. Kwestia zgodnoœci zaskar¿onej regulacji z prawem miêdzynarodowym wymaga zbadania z
uwagi na wymagania art. 9 oraz art. 91 Konstytucji.
Jeœli chodzi o wi¹¿¹ce Polskê Ÿród³a prawa miêdzynarodowego dotycz¹ce zakazu dyskryminacji
w zakresie zabezpieczenia spo³ecznego, nale¿y wskazaæ w pierwszej kolejnoœci na
Miêdzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spo³ecznych i Kulturalnych, otwarty do podpisu w
Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 169; dalej: Pakt). Zgodnie z
art. 3 wskazanego dokumentu pañstwa – strony Paktu – zobowi¹zuj¹ siê zapewniæ mê¿czyznom i
kobietom równe prawo do korzystania z wszystkich praw gospodarczych, spo³ecznych i
Seite 12 von 42
kulturalnych w nim wymienionych. W tym wzglêdzie istotny jest art. 9 Paktu, który stanowi, ¿e
pañstwa uznaj¹ prawo ka¿dego do zabezpieczenia spo³ecznego, w³¹czaj¹c w to ubezpieczenia
spo³eczne. Komitet Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych w komentarzu ogólnym do
art. 3 Paktu, komentarz nr 16 z 2005 r., U.N. Doc. E/C.12/2005/4 (2005), pkt 26, oraz do art. 9
Paktu, komentarz nr 19 z 2007 r., U.N. Doc. E/C.12/GC/19 (2008), pkt 32, wskaza³, ¿e
implementacja art. 3 w zwi¹zku z art. 9 Paktu wymaga, miêdzy innymi, zrównania
obowi¹zkowego wieku przejœcia na emeryturê kobiet i mê¿czyzn (ang. compulsory retirement
age). Komitet zwróci³ uwagê, ¿e implementuj¹c postanowienia Paktu do porz¹dków krajowych,
ka¿de z pañstw – stron Paktu – ma margines uznania w przyjmowaniu odpowiednich œrodków w
celu zapewnienia kobietom i mê¿czyznom równych praw gospodarczych, socjalnych i
kulturalnych. Jednoczeœnie pañstwa mog¹, a w pewnych przypadkach powinny, przyj¹æ
tymczasowe œrodki szczególne (ang. temporary special measures), aby przyspieszyæ osi¹gniêcie
faktycznej równoœci kobiet i mê¿czyzn w korzystaniu z wymienionych praw. Charakter, czas
trwania i œrodki powinny byæ dostosowane do konkretnego zagadnienia, kontekstu i
okolicznoœci, a rezultaty monitorowane celem zaprzestania stosowania œrodków w przypadku
osi¹gniêcia zak³adanych celów (por. komentarz nr 16 z 2005 r., pkt 32-36).
4.2. Wœród umów miêdzynarodowych istotn¹ rolê pe³ni równie¿ Konwencja w sprawie likwidacji
wszelkich form dyskryminacji kobiet, przyjêta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r., ratyfikowana przez Polskê 30 lipca 1980 r. (Dz. U. z
1982 r. Nr 10, poz. 71; dalej: Konwencja z 1979 r.). Zgodnie z art. 11 ust. 1 pañstwa – strony
Konwencji z 1979 r. – s¹ zobowi¹zane do podjêcia wszelkich stosownych kroków w celu
likwidacji dyskryminacji kobiet w dziedzinie zatrudnienia, zmierzaj¹cych do zapewnienia im na
zasadzie równoœci mê¿czyzn i kobiet takich samych praw. Jedn¹ z dziedzin wymienionych w art.
11 ust. 1 lit. e jest prawo do zabezpieczenia spo³ecznego, w szczególnoœci w razie przejœcia na
emeryturê, bezrobocia, choroby, inwalidztwa i staroœci lub niezdolnoœci do pracy z innych
przyczyn. Zakazuj¹c dyskryminacji kobiet, Konwencja z 1979 r. przyjmuje te¿ ideê
uprzywilejowania wyrównawczego. Artyku³ 4 ust. 1 Konwencji z 1979 r. przewiduje, ¿e
stosowanie przez strony tej Konwencji tymczasowych œrodków szczególnych zmierzaj¹cych do
przyspieszenia faktycznej równoœci mê¿czyzn i kobiet nie bêdzie uwa¿ane za akt dyskryminacji.
Wytyczne dotycz¹ce wyk³adni art. 4 ust. 1 Konwencji z 1979 r. zosta³y zawarte przez Komitet ds.
Likwidacji Dyskryminacji Kobiet w adresowanych do pañstw zaleceniach ogólnych nr 25 z 2004
r. (HRI/GEN/1/Rev.9, vol. II). Zgodnie ze wskazanymi wytycznymi pañstwa s¹ zobowi¹zane
zastosowaæ tymczasowe œrodki szczególne, jeœli s¹ one konieczne i s³u¿¹ przyspieszeniu
osi¹gniêcia pe³nej równoœci formalnej lub materialnej kobiet. W odniesieniu do tymczasowego
charakteru œrodków, Komitet wskazuje, ¿e okres stosowania œrodków powinien byæ zale¿ny od
celu, któremu dany œrodek s³u¿y, a niekiedy stosowany nawet przez d³u¿szy okres, dopóki nie
zostan¹ osi¹gniête oczekiwane rezultaty w zakresie równoœci szans i równego traktowania (pkt 20
zaleceñ).
4.3. W odniesieniu do umów zawartych pod auspicjami Miêdzynarodowej Organizacji Pracy,
nale¿y wymieniæ Konwencjê nr 102 dotycz¹c¹ minimalnych norm zabezpieczenia spo³ecznego.
Konwencja zosta³a przyjêta w Genewie dnia 28 czerwca 1952 r. i ratyfikowana przez Polskê 21
sierpnia 2003 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775). Art. 26 ust. 2 Konwencji przewiduje, ¿e
ustalony przez pañstwa wiek emerytalny nie powinien przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat,
jednak¿e wy¿szy wiek mo¿e byæ ustalony przez w³aœciwe w³adze ze wzglêdu na zdolnoœæ do
pracy osób starszych w danym kraju. Podobne postanowienie zawiera art. 15 ust. 2 Konwencji nr
128 z dnia 7 czerwca 1967 r. dotycz¹cej œwiadczeñ w razie inwalidztwa, na staroœæ i w razie
œmierci ¿ywiciela rodziny (która nie zosta³a ratyfikowana przez Polskê). Zgodnie ze wskazanym
przepisem ustalony wiek emerytalny nie powinien przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat;
jednak¿e wy¿szy wiek mo¿e byæ ustalony przez w³aœciwe w³adze ze wzglêdu na odpowiednie
kryteria demograficzne, ekonomiczne i spo³eczne, uzasadnione statystykami.
Seite 13 von 42
4.4. Poœród umów zawartych w ramach Rady Europy na uwagê zas³uguje Europejska Karta
Spo³eczna, sporz¹dzona w Turynie dnia 18 paŸdziernika 1961 r., ratyfikowana przez Polskê 10
czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67, ze zm.). Art. 12 ust. 2 Karty nakazuje pañstwom
utrzymywanie systemu zabezpieczenia spo³ecznego na zadowalaj¹cym poziomie, równym co
najmniej poziomowi niezbêdnemu dla ratyfikowania Konwencji nr 102 Miêdzynarodowej
Organizacji Pracy. Wskazany przepis zosta³ zmieniony w Zrewidowanej Europejskiej Karcie
Spo³ecznej, przyjêtej w Strasburgu 3 maja 1996 r. (podpisanej przez Polskê 25 paŸdziernika 2005
r., lecz dotychczas nieratyfikowanej). Art. 12 ust. 2 nawi¹zuje obecnie do standardów
przewidzianych w Europejskim kodeksie zabezpieczenia spo³ecznego. Wskazana umowa
miêdzynarodowa podpisana w Strasburgu 16 kwietnia 1964 r. i zrewidowana 6 listopada 1990 r.
(nieratyfikowana przez Polskê) w odniesieniu do przepisów zwi¹zanych z ustaleniem wieku
emerytalnego zawiera podobne postanowienia jak konwencje Miêdzynarodowej Organizacji
Pracy. Art. 26 ust. 2 stanowi, ¿e ustalony przez pañstwa wiek emerytalny nie powinien
przekraczaæ szeœædziesiêciu piêciu lat, chyba ¿e odpowiednie kryteria demograficzne,
ekonomiczne i socjalne uzasadniaj¹ przyjêcie wy¿szego wieku.
4.5. Europejska Konwencja o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci, sporz¹dzona w
Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) nie
zawiera postanowieñ gwarantuj¹cych prawa socjalne. Kwestie dotycz¹ce zró¿nicowanego wieku
emerytalnego pojawi³y siê jednak w orzecznictwie Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka w
Strasburgu (dalej: ETPC) dotycz¹cym zakazu dyskryminacji na podstawie art. 14 Konwencji.
Nale¿y wskazaæ, ¿e ten przepis nie ma znaczenia samoistnego i mo¿e byæ stosowany tylko w
powi¹zaniu z prawami i wolnoœciami wymienionymi w Konwencji lub poszczególnych
protoko³ach. W wyroku z 12 kwietnia 2006 r. w sprawie nr 65731/01, Stec i inni przeciwko
Zjednoczonemu Królestwu ETPC przyj¹³, ¿e w przypadku regulacji krajowej dotycz¹cej
zró¿nicowanego wieku emerytalnego dla kobiet i mê¿czyzn wzorcem kontroli mo¿e byæ art. 14
Konwencji w zwi¹zku z art. 1 protoko³u nr 1 gwarantuj¹cym ochronê w³asnoœci. Sprawa
dotyczy³a zasi³ku wyrównawczego wyp³acanego w razie zmniejszenia wynagrodzenia z powodu
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, przys³uguj¹cego w Wielkiej Brytanii pracownikom
do chwili osi¹gniêcia przez nich wieku emerytalnego. ETPC stwierdzi³, ¿e zakaz dyskryminacji
dotyczy równie¿ dodatkowych praw mieszcz¹cych siê w ogólnej materii Konwencji, które
pañstwa, wykraczaj¹c poza jej granice, dobrowolnie zdecydowa³y siê zapewniæ. Mimo, ¿e art. 1
protoko³u nr 1 nie wymaga od stron Konwencji utworzenia systemu opieki socjalnej, to je¿eli
pañstwo zdecydowa³o siê wprowadziæ legislacjê przewiduj¹c¹ prawo do uzyskania œwiadczeñ
socjalnych, prawo to musi byæ uwa¿ane za prawo maj¹tkowe objête zakresem art. 1 protoko³u nr
1. W odniesieniu do regulacji krajowej ustalaj¹cej zró¿nicowany wiek emerytalny ETPC
stwierdzi³ wyraŸnie, ¿e art. 14 Konwencji nie zakazuje traktowania przez pañstwo okreœlonych
grup w sposób zró¿nicowany w celu skorygowania faktycznych nierównoœci. W szczególnoœci
pañstwa korzystaj¹ z szerszego marginesu uznania w przypadku œrodków przyjêtych w ramach
ogólnej strategii socjalnej i gospodarczej (w tym przypadku z uwagi na daleko id¹ce i powa¿ne
konsekwencje zarówno dla kobiet, jak i ca³ej gospodarki). W opinii ETPC, utrzymywanie przez
pañstwo regulacji ustalaj¹cej zró¿nicowany wiek emerytalny jest uzasadnione, dopóki warunki
socjalne nie zmieni¹ siê do tego stopnia, ¿e kobiety przestan¹ byæ znacz¹co gorzej traktowane.
Zdaniem ETPC zmiana rozwi¹zañ prawnych dotycz¹cych wieku emerytalnego ze swej natury musi
byæ stopniowa i okreœlenie konkretnego momentu, w którym sytuacja kobiet nie bêdzie ju¿
wymaga³a dalszych œrodków wyrównawczych, jest bardzo trudne lub wrêcz niemo¿liwe. W
przypadku Zjednoczonego Królestwa, od chwili rozpoczêcia badañ spo³ecznych do chwili
planowanego zakoñczenia reformy w 2020 r. ma up³yn¹æ 30 lat. Istotny jest równie¿ fakt, ¿e
wœród pañstw – stron Konwencji – nie ma jednolitej praktyki co do ustalania wieku emerytalnego
mê¿czyzn i kobiet. W konsekwencji ETPC nie stwierdzi³ naruszenia art. 14 Konwencji w zwi¹zku
z art. 1 protoko³u nr 1. Podobn¹ argumentacjê zastosowa³ ETPC w kolejnych orzeczeniach
dotycz¹cych zró¿nicowanego wieku emerytalnego. Orzek³ w nich, ¿e tego rodzaju regulacje
krajowe nie stanowi¹ naruszenia art. 14 Konwencji w zwi¹zku z art. 1 protoko³u nr 1 (por. wyrok z
Seite 14 von 42
22 sierpnia 2006 r. w sprawie nr 42735/02, Barrow przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, z 22
sierpnia 2006 r. w sprawie nr 37212/02, Walker przeciwko Zjednoczonemu Królestwu oraz z 22
sierpnia 2006 r. w sprawie nr 8374/03, Pearson przeciwko Zjednoczonemu Królestwu).
Nale¿y równie¿ wskazaæ, ¿e 4 listopada 2000 r. zosta³ przyjêty protokó³ nr 12 do Konwencji
wprowadzaj¹cy ogólny zakaz dyskryminacji, który wszed³ w ¿ycie 1 kwietnia 2005 r. W art. 1
protoko³u zakaz dyskryminacji odniesiono do „ka¿dego uprawnienia ustanowionego przez prawo
[krajowe]”. W razie zarzutu dyskryminacji opartego na innych podstawach ni¿ korzystanie z praw
chronionych w Konwencji i protoko³ach, ETPC mo¿e przyj¹æ za podstawê orzekania Protokó³ nr
12, rozci¹gaj¹c w ten sposób swoj¹ jurysdykcjê w sprawach o dyskryminacjê na sytuacje, które nie
s¹ objête art. 14 Konwencji. Wobec tego, z punktu widzenia zakazu dyskryminacji, kontroli ETPC
zostaj¹ poddane równie¿ krajowe regulacje przyznaj¹ce prawa ekonomiczne i socjalne. W sposób
zasadniczy rozszerza to zakres dzia³ania ETPC. Nie wszystkie pañstwa (w tym Polska)
zdecydowa³y siê jak dot¹d na ratyfikacjê omawianego protoko³u (por. L. Garlicki, [w:] Konwencja
o Ochronie Praw Cz³owieka i Podstawowych Wolnoœci. Komentarz do art. 1-18, t. 1, red. L.
Garlicki, P. Hofmañski, A. Wróbel, Warszawa 2010).
4.6. Tak wiêc zaskar¿ona regulacja odpowiada wymaganiom wi¹¿¹cego Polskê prawa
miêdzynarodowego, jakkolwiek w przysz³oœci nale¿y d¹¿yæ do zrównywania wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn, uwzglêdniaj¹c odpowiednie kryteria demograficzne,
ekonomiczne i socjalne.
5. Orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego dotycz¹ce równych praw kobiet i mê¿czyzn.
5.1. W orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego dotycz¹cym równych praw osób obu p³ci
wystêpuje znaczna zgodnoœæ co do przyjmowanych wzorców kontroli (por. wyrok z 11 grudnia
2008 r., sygn. K 33/07, OTK ZU nr 10/A/2008, poz. 177). Trybuna³ wydawa³ orzeczenia o
zgodnoœci (albo niezgodnoœci) zarówno z ogóln¹ zasad¹ równoœci wyra¿on¹ w art. 32
Konstytucji, jak i z zasad¹ równoœci ze wzglêdu na p³eæ wyra¿on¹ w art. 33 Konstytucji (por.
wyroki z 5 grudnia 2000 r., sygn. K 35/99, OTK ZU nr 8/2000, poz. 295; z 28 marca 2000 r.,
sygn. K 27/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 62; z 29 czerwca 2006 r., sygn. P 30/05, OTK ZU nr
6/A/2006, poz. 70; z 23 paŸdziernika 2007 r., sygn. P 10/07, a tak¿e powo³any powy¿ej wyrok o
sygn. K 33/07).
W dotychczasowym orzecznictwie zasada równego traktowania kobiet i mê¿czyzn stanowi³a
wzorzec kontroli przede wszystkim w sprawach dotycz¹cych prawa emerytalnego. Mo¿na
wskazaæ jedynie dwa orzeczenia, które dotyczy³y innej problematyki, z czego jedno z nich
zosta³o wydane jeszcze przed wejœciem w ¿ycie Konstytucji z 1997 r. (por. orzeczenie z 3 marca
1987 r., sygn. P 2/87, dotycz¹ce podzia³u miejsc w równej proporcji dla kobiet i mê¿czyzn na
studiach w akademiach medycznych, OTK w 1987 r., poz. 2, oraz wyrok z 29 czerwca 2006 r. o
sygn. P 30/05, dotycz¹cy urlopów wychowawczych pracowników Agencji Bezpieczeñstwa
Wewnêtrznego i Agencji Wywiadu).
Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w orzeczeniach dotycz¹cych prawa emerytalnego, Trybuna³
Konstytucyjny orzeka³ na temat dopuszczalnoœci zró¿nicowania wieku emerytalnego w œwietle
przepisów, które z osi¹gniêciem wieku emerytalnego ³¹czy³y rozwi¹zanie lub wygaœniêcie
stosunku pracy. Trybuna³ wypowiada³ siê g³ównie na temat regulacji ró¿nicuj¹cych wiek
emerytalny kobiet i mê¿czyzn w szczególnych systemach emerytalnych, dotycz¹cych
poszczególnych zawodów uregulowanych w odrêbnych ustawach. Dotyczy³o to: nauczycieli
akademickich (por. orzeczenie z 24 wrzeœnia 1991 r., sygn. Kw 5/91, OTK w 1991 r., poz. 5),
urzêdników s³u¿by cywilnej (por. orzeczenie z 29 wrzeœnia 1997 r., sygn. K 15/97, OTK ZU nr
3-4/1997, poz. 37), nauczycieli mianowanych (por. wyrok z 28 marca 2000 r., sygn. K 27/99),
kierowników aptek (por. wyrok z 13 czerwca 2000 r., sygn. K 15/99, OTK ZU nr 5/2000, poz.
Seite 15 von 42
137), urzêdników pañstwowych i samorz¹dowych (por. postanowienie TK z 7 wrzeœnia 1994 r.,
sygn. Tw 7/94, niepubl.; wyrok z 5 grudnia 2000 r., sygn. K 35/99), pracowników Najwy¿szej
Izby Kontroli (por. wyrok z 11 grudnia 2008 r., sygn. K 33/07). Jeœli chodzi o po³o¿enie prawne
kobiet i mê¿czyzn w powszechnym systemie emerytalnym (opartym na modelu zdefiniowanego
œwiadczenia), Trybuna³ Konstytucyjny wypowiada³ siê w kwestii zgodnoœci z Konstytucj¹
regulacji przewiduj¹cej nabycie prawa do emerytury w obni¿onym wieku emerytalnym. W wyroku
z 23 paŸdziernika 2007 r., sygn. P 10/07, Trybuna³ Konstytucyjny orzek³, ¿e art. 29 ust. 1 ustawy
emerytalnej, w zakresie, w jakim przepis ten nie przyznaje prawa do nabycia emerytury w
obni¿onym wieku emerytalnym mê¿czyŸnie, który osi¹gn¹³ wiek 60 lat i co najmniej 35 letni
okres sk³adkowy i niesk³adkowy, stanowi dyskryminacjê mê¿czyzn, przez co jest sprzeczny z art.
32 i art. 33 Konstytucji.
5.2. W dotychczasowym orzecznictwie Trybuna³ Konstytucyjny przyjmowa³ za³o¿enie, ¿e
kobietom i mê¿czyznom powinny przys³ugiwaæ równe prawa o charakterze socjalnym. Trybuna³
stwierdza³, ¿e kobiety i mê¿czyŸni stanowi¹ „podmioty podobne” i konieczne jest ich równe
traktowanie (tak np. wyrok w powo³anej sprawie o sygn. K 27/99). Zró¿nicowane traktowanie jest
dopuszczalne z obiektywnych wzglêdów biologicznych lub spo³ecznych.
Ró¿ny wiek emerytalny dla kobiet i mê¿czyzn by³ uznawany w orzecznictwie konstytucyjnym za
przejaw tzw. uprzywilejowania wyrównawczego kobiet, które mia³o na celu zmniejszenie
faktycznych nierównoœci. Nierównoœci te uznawano za naturalny i utrwalony spo³ecznie rezultat
nierównego podzia³u funkcji macierzyñskich i wychowawczych w rodzinie (np. powo³ane wyroki
w sprawach o sygn. K 15/97 i sygn. K 35/99) oraz równoczesnego obci¹¿enia kobiet zarówno
prac¹ zawodow¹, jak i obowi¹zkami rodzinnymi (np. powo³ane orzeczenie w sprawie o sygn. Kw
5/91). Nale¿y wskazaæ, ¿e uprzywilejowanie wyrównawcze w powszechnym systemie
emerytalnym spotyka³o siê z aprobat¹ Trybuna³u Konstytucyjnego (tak wprost np. w powo³anych
wyrokach o sygn. K 35/99, sygn. P 10/07 i sygn. K 33/07).
Analiza orzecznictwa konstytucyjnego prowadzi jednak do wniosku, ¿e uprzywilejowanie
wyrównawcze w sferze praw emerytalnych nie by³o traktowane automatycznie jako obowi¹zuj¹ce
w odniesieniu do wszystkich grup zawodowych i sytuacji. Ka¿de tego typu rozwi¹zanie Trybuna³
Konstytucyjny ocenia³ w sposób odrêbny, dok³adnie badaj¹c jego uzasadnienie w œwietle
kryteriów dopuszczalnego zró¿nicowania podmiotów podobnych. W tym wzglêdzie mo¿na
zauwa¿yæ kilka sta³ych elementów linii orzeczniczej.
Po pierwsze, zró¿nicowanie by³o uwa¿ane za ³atwiej akceptowalne, gdy decyzja kobiety co do
przejœcia na emeryturê w wieku wczeœniejszym ni¿ mê¿czyzna by³a pozostawiona woli samej
zainteresowanej. Oceniano je krytycznie, gdy zakoñczenie stosunku pracy w zwi¹zku z
osi¹gniêciem wieku emerytalnego by³o automatyczne lub zale¿a³o od woli pracodawcy.
Po drugie, Trybuna³ Konstytucyjny sta³ na stanowisku, ¿e wczeœniejsze przechodzenie na
emeryturê przez kobiety jest usprawiedliwione wtedy, gdy jest zwi¹zane ze szczególnym
charakterem wykonywanej pracy. Jak stwierdzono w wyroku w powo³anej sprawie o sygn. K
15/97, „Uzasadnianie dokonywanych przez prawo klasyfikacji wystêpowaniem odrêbnych cech
istotnych miêdzy podmiotami – adresatami tych regulacji jest bowiem mo¿liwe tylko wtedy, gdy
cechy te maj¹ charakter relewantny, tzn. pozostaj¹ w bezpoœrednim i koniecznym zwi¹zku z
dokonywanymi zró¿nicowaniami. Tego typu relewantnoœæ wystêpuje w odniesieniu do szeregu
takich zawodów i zatrudnieñ, w których biologiczne ró¿nice miêdzy p³ciami bezpoœrednio rzutuj¹
na mo¿liwoœæ wykonywania danej pracy przez kobiety i tempo ich «zu¿ywania siê» w takiej
pracy. Wystêpuje to np. w odniesieniu do prac górniczych (…)”. Je¿eli zaœ chodzi o prace
umys³owe, których warunkiem – poza niezbêdnymi kwalifikacjami – jest w istocie sprawnoœæ
intelektualna, to „argumenty takie musia³yby dawaæ podstawy do uznania, ¿e sprawnoœæ
Seite 16 von 42
umys³owa kobiet «wygasa» wczeœniej ni¿ mê¿czyzn” (tak – w kontekœcie wieku emerytalnego
nauczycieli – wyrok w powo³anej sprawie o sygn. K 27/99).
Po trzecie, Trybuna³ Konstytucyjny uznawa³, ¿e „ocena regulacji ró¿nicuj¹cych sytuacjê prawn¹
kobiet i mê¿czyzn zak³ada (…) rozdzielne traktowanie uprawnieñ i obowi¹zków, jakie z nich
wynikaj¹. Na³o¿enie na kobiety takich obowi¹zków i ograniczeñ, których adresatami nie s¹
jednoczeœnie mê¿czyŸni, musi byæ zawsze oceniane z punktu widzenia zasady równoœci.
Jednak¿e tak¿e i w tym zakresie jednym z wa¿nych kryteriów tej oceny (obok innych) jest pytanie
o rolê danego unormowania dla eliminacji faktycznie wystêpuj¹cych nierównoœci miêdzy
kobietami i mê¿czyznami w ¿yciu spo³ecznym” (powo³any wyrok o sygn. K 35/99).
6. Art. 32 i art. 33 Konstytucji jako wzorce kontroli konstytucyjnoœci.
6.1. W rozpoznawanej sprawie wnioskodawca wskaza³ jako wzorce kontroli konstytucyjnoœci art.
32 i art. 33 Konstytucji, podobnie jak we wczeœniejszych sprawach dotycz¹cych równych praw
kobiet i mê¿czyzn. Zarówno art. 32 jak i art. 33 sk³adaj¹ siê z dwóch ustêpów. Wobec braku
sprecyzowania, Trybuna³ Konstytucyjny przyjmuje, ¿e podstaw¹ wniosku s¹ ca³e wskazane
przepisy.
Art. 32 Konstytucji proklamuje w ust. 1 ogóln¹ zasadê równoœci, któr¹ nastêpnie uzupe³nia w ust.
2 zakazem dyskryminacji. Zakres zasady równoœci i zakazu dyskryminacji s¹ bardzo szerokie,
zarówno pod wzglêdem podmiotowym („wszyscy”), jak i przedmiotowym (zakaz dyskryminacji
„w ¿yciu politycznym, spo³ecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”).
Oczywiste jest, ¿e równoœæ w rozumieniu art. 32 ust. 1 Konstytucji nie polega na tym, ¿e w
stosunku do wszystkich podmiotów obowi¹zuj¹ i s¹ stosowane te same normy prawne. Zgodnie z
ustalonym orzecznictwem Trybuna³u Konstytucyjnego z zasady równoœci, wyra¿onej w art. 32
ust. 1 Konstytucji, wynika nakaz jednakowego traktowania podmiotów prawa w obrêbie
okreœlonej klasy (kategorii). Wszystkie podmioty prawa charakteryzuj¹ce siê w równym stopniu
dan¹ cech¹ istotn¹ (relewantn¹) powinny byæ traktowane równo, a wiêc wed³ug jednakowej miary,
bez zró¿nicowañ zarówno dyskryminuj¹cych jak i faworyzuj¹cych (por. orzeczenie z 29 wrzeœnia
1997 r., sygn. K 15/97; wyroki z 21 wrzeœnia 1999 r., sygn. K 6/98 OTK ZU nr 6/1999, poz. 117
i z 28 maja 2002 r., sygn. P 10/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 35). Zasada równoœci zak³ada tym
samym odmienne traktowanie podmiotów ró¿nych, tj. podmiotów nieposiadaj¹cych wspólnej
cechy istotnej. Zasada równoœci nie wyklucza bowiem ró¿nicowania sytuacji prawnej adresatów
danej normy, ale zak³ada racjonalnoœæ wyboru okreœlonego kryterium zró¿nicowania, czyli
innymi s³owy uznanie danej cechy wyró¿niaj¹cej podmioty podobne za uzasadnion¹ w
regulowanej dziedzinie.
Wystêpuj¹ dwa aspekty równoœci: w stanowieniu prawa i w stosowaniu prawa. Oba te aspekty
wystêpuj¹ w orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego oraz w nauce (por. orzeczenie z 9 marca
1988 r., sygn. U 7/87, OTK w 1988 r., poz. 1, wyrok z 31 marca 1998 r., sygn. K 24/97, OTK ZU
nr 2/1998, poz. 13; L. Garlicki, tezy do art. 32, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,
Komentarz, red. L. Garlicki, t. 3, Warszawa 2003, s. 8-11; W. Sadurski, Równoœæ wobec prawa,
„Pañstwo i Prawo” nr 8-9/1978, s. 52-56).
Równoœæ w stano-wieniu prawa oznacza nakaz kierowany do prawodawcy w procesie tworzenia
norm prawnych generalnych i abstrakcyjnych dotycz¹cy kszta³towania w sposób jednakowy
(podobny) sytuacji prawnej pod-miotów, które uznaje siê za podobne wed³ug kryteriów przyjêtych
przez prawodawcê. Równoœæ w stanowieniu prawa oznacza zatem wyró¿nianie poszczególnych
klas (kategorii) podobnych podmiotów prawa w treœci norm prawnych.
Z kolei równoœæ w stosowaniu prawa oznacza nakaz równego traktowania przez w³adze
publiczne w indywidualnych przypadkach adresatów norm prawnych, uznanych przez
Seite 17 von 42
prawodawcê za podmioty podobne, czyli zaliczone do danej klasy (kategorii) istotnej. Oznacza to
pomijanie w procesie stosowania prawa cech i sytuacji, które w œwietle prawa s¹ nieistotne, jak
równie¿ prowadzenie postêpowania w sposób rzetelny i bezstronny.
6.2. Oceniaj¹c dan¹ regulacjê prawn¹ z punktu widzenia zasady równoœci, nale¿y w pierwszej
kolejnoœci rozwa¿yæ, czy mo¿na wskazaæ cechê istotn¹ uzasadniaj¹c¹ równe traktowanie
podmiotów prawa, czyli czy podmioty s¹ podobne pod jakimœ istotnym wzglêdem. Ustalenie to
wymaga analizy celu i treœci aktu normatywnego, w którym zosta³a zawarta badana norma
prawna. Je¿eli natomiast prawodawca ró¿nicuje sytuacjê podmiotów prawa, nale¿y ustaliæ, czy s¹
one zasadnie potraktowane odmiennie.
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e dopuszczalne jest tak¿e zró¿nicowanie sytuacji prawnej podmiotów
podobnych, czyli odstêpstwo od zasady równoœci. Odstêpstwo takie nie musi oznaczaæ
naruszenia art. 32 Konstytucji. W dotychczasowym orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego
przyjmuje siê, ¿e zró¿nicowanie podmiotów podobnych jest dopuszczalne, je¿eli zostanie
dokonane wed³ug kryterium, które spe³nia nastêpuj¹ce warunki:
– po pierwsze – musi ono mieæ charakter relewantny, czyli musi pozostawaæ w bezpoœrednim
zwi¹zku z celem i zasadnicz¹ treœci¹ przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz
ma s³u¿yæ realizacji tego celu i treœci; wprowadzone zró¿nicowania musz¹ byæ racjonalnie
uzasadnione;
– po drugie – musi mieæ charakter proporcjonalny; waga interesu, któremu ma s³u¿yæ
ró¿nicowanie sytuacji adresatów normy, musi pozostawaæ w odpowiedniej proporcji do wagi
interesów, które zostan¹ naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych;
– po trzecie – musi pozostawaæ w zwi¹zku z zasadami, wartoœciami i normami
konstytucyjnymi, uzasadniaj¹cymi odmienne traktowanie podmiotów podobnych (por. wyrok z 16
grudnia 1997 r., sygn. K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70, z 24 lutego 1999 r., sygn. SK 4/98,
OTK ZU nr 2/1999, poz. 24; z 28 maja 2002 r., sygn. P 10/01; z 21 lutego 2006 r., sygn. K 1/05,
OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 18; z 28 marca 2007 r., sygn. K 40/04, OTK ZU nr 3/A/2007, poz.
33).
6.3. Zakaz dyskryminacji wynikaj¹cy z art. 32 ust. 2 Konstytucji nie jest to¿samy z zakazem
ró¿nicowania sytuacji podmiotów prawa. Jest to natomiast zakaz nieuzasadnionego, ró¿nego
kszta³towania sytuacji podobnych podmiotów prawa, w procesie stanowienia oraz stosowania
prawa. Dyskryminacja oznacza zatem nienadaj¹ce siê do zaakceptowania tworzenie ró¿nych norm
prawnych dla podmiotów prawa, które powinny byæ zaliczone do tej samej klasy (kategorii), albo
nierówne traktowanie podobnych podmiotów prawa w indywidualnych przypadkach, gdy
zró¿nicowanie nie znajduje podstaw w normach prawnych. Tak wiêc dla oceny danej sytuacji jako
dyskryminacji, albo jej braku, istotne jest okreœlenie kryterium zró¿nicowania, a tak¿e ocena
zasadnoœci jego wprowadzenia. W przypadku podmiotów podobnych, nale¿¹cych do tej samej
klasy (kategorii) istotnej, domniemanie przemawia za brakiem zró¿nicowania.
6.4. Drugi ze wskazanych przez wnioskodawcê wzorców kontroli konstytucyjnoœci – art. 33
Konstytucji – proklamuje zasadê równych praw kobiet i mê¿czyzn. Jest to jedna z podstawowych
zasad, deklarowanych zarówno przez prawo miêdzynarodowe, jak i wszystkie wspó³czesne
konstytucje. W art. 33 ust. 1 zosta³a sformu³owana zasada ogólna. Znajduje ona uszczegó³owienie
i rozwiniêcie w art. 33 ust. 2; wymienia siê dziedziny, w których równoœæ ta musi w szczególnoœci znajdowaæ zastosowanie. Wykaz tych dziedzin jest, zdaniem Trybuna³u Konstytucyjnego,
otwarty (por. te¿ L. Garlicki, tezy do art. 33, [w:] Konstytucja…, s. 6-7, B. Banaszak, Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, Warszawa 2009, s. 189, M. Matey-Tyrowicz, Zasada
równoœci traktowania mê¿czyzn i kobiet w œwietle Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i prawa
europejskiego, [w:] Równoœæ kobiet i mê¿czyzn w europejskich systemach emerytalnych,
Seite 18 von 42
Biuletyn CEUW nr 2/2000, s. 93). W kontekœcie niniejszej sprawy znaczenie ma zadeklarowanie
równych praw w ¿yciu spo³ecznym i gospodarczym, a konkretnie równego prawa do
zabezpieczenia spo³ecznego, wynikaj¹cego z art. 67 ust. 1 Konstytucji.
Trybuna³ podziela pogl¹d, ¿e art. 33 Konstytucji jest z jednej strony powtórzeniem treœci
normatywnych art. 32 Konstytucji, a z drugiej strony wskazuje bardziej precyzyjnie najwa¿niejsze
dziedziny i problemy, w których musi siê przejawiaæ równoœæ praw obu p³ci (por. powo³any
powy¿ej wyrok o sygn. K 15/97; por. te¿ L. Garlicki, tezy do art. 33, [w:] Konstytucja…, s. 4; P.
Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.,
Warszawa 2008, s. 89). Zamieszczenie w Konstytucji osobnego przepisu dotycz¹cego równych
praw kobiet i mê¿czyzn obok ogólnego przepisu proklamuj¹cego zasadê równoœci œwiadczy o
zamiarze ustrojodawcy podkreœlenia szczególnego znaczenia zagwarantowania równoœci ludzi
niezale¿nie od ich p³ci i wykluczenia zjawisk dyskryminacji ze wzglêdu na p³eæ, realnie
wystêpuj¹cych w przesz³oœci, jak równie¿ zdarzaj¹cych siê obecnie w ró¿nych dziedzinach ¿ycia.
Analogicznie do art. 32, tak¿e na podstawie art. 33 Konstytucji nale¿y wyró¿niæ równoœæ w
stanowieniu i stosowaniu prawa. W œwietle art. 32 i art. 33 Konstytucji nale¿y przyj¹æ, ¿e kobiety i mê¿czyŸni tworz¹ jedn¹ kate-goriê (klasê) podmiotów prawa. Jak stwierdzi³ Trybuna³
Konstytucyjny, „nie mo¿na kobiet i mê¿czyzn traktowaæ jako grup na tyle odrêbnych, by nie
stosowaæ do nich ogólnej zasady, ¿e podobne podmioty prawa musz¹ byæ przez prawo
traktowane w sposób równy” (powo³ane powy¿ej orzeczenia w sprawach o sygn. K 15/97, K
35/99, sygn. P 10/07 i sygn. K 33/07). Oznacza to zatem domniemanie istnienia równych praw i
ich równego stosowania niezale¿nie od p³ci. Zró¿nicowanie sytuacji prawnej kobiet i mê¿czyzn
jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy mo¿na je uznaæ za uzasadnione stosownie do ogólnych
wskazanych wy¿ej kryteriów, tj. o ile spe³niaj¹ przes³anki relewancji, proporcjonalnoœci oraz
pozostaj¹ w zwi¹zku z innymi normami, zasadami lub wartoœciami konstytucyjnymi. Jak
wskazano powy¿ej, zarówno z orzecznictwa Trybuna³u, jak i przepisów prawa Unii Europejskiej
oraz prawa miêdzynarodowego wynika, ¿e w pewnych przypadkach dopuszczalne jest
stanowienie szczególnych regulacji, w celu wyrównywania faktycznych nierównoœci pomiêdzy
kobietami i mê¿czyznami, czyli wprowadzenie tzw. uprzywilejowania wyrównawczego.
Konkretne regulacje ustanawiaj¹ce tego typu zró¿nicowanie sytuacji kobiet i mê¿czyzn nie mog¹
byæ traktowane jako zakazane w œwietle zasady równoœci, jeœli spe³niaj¹ wspomniane wy¿ej
wymagania.
6.5. Bêd¹cy przedmiotem kontroli Trybuna³u Konstytucyjnego w niniejszej sprawie art. 24 ust. 1
ustawy emerytalnej przewiduje przyznanie uprawnieñ emerytalnych osobom obu p³ci. Jednak¿e w
œwietle tego przepisu wystêpuje zró¿nicowanie sytuacji prawnej kobiet i mê¿czyzn, polegaj¹ce na
ró¿nym okreœleniu przez ustawodawcê podstawowej przes³anki koniecznej do nabycia
wskazanych uprawnieñ, czyli wieku. Dla oceny trafnoœci zarzutu wnioskodawcy, ¿e
przewidziane w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i
mê¿czyzn narusza zasadê równoœci praw oraz stanowi dyskryminacjê kobiet, niezbêdne jest
dokonanie oceny kryteriów, motywów i skutków zró¿nicowania powszechnego wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn w œwietle art. 32 i art. 33 Konstytucji oraz dorobku
orzeczniczego Trybuna³u Konstytucyjnego. Ocena zgodnoœci z Konstytucj¹ zaskar¿onej regulacji
ustawy emerytalnej powinna zostaæ dokonana w szerszym kontekœcie normatywnym, z
uwzglêdnieniem ró¿norodnych implikacji rozpoznawanego zagadnienia konstytucyjnego. Chodzi
o ustalenie, czy zró¿nicowanie wprowadzone w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej oznacza
niedopuszczaln¹ dyskryminacjê kobiet, jak twierdzi wnioskodawca, czy te¿ jest to
uprzywilejowanie wyrównawcze, dopuszczalne w œwietle Konstytucji.
7. Uwarunkowania rozstrzygniêæ ustawowych dotycz¹cych wieku emerytalnego.
Seite 19 von 42
7.1. Ubezpieczenie spo³eczne stanowi zabezpieczenie dla jednostki przed skutkami wyst¹pienia w
jej ¿yciu zdarzenia niekorzystnie wp³ywaj¹-cego na zdolnoœæ do samodzielnego zdobywania
œrodków utrzymania. Do takich zdarzeñ, w³aœciwych losowi cz³owieka, nale¿y zaliczyæ staroœæ
i towarzysz¹c¹ jej naturaln¹ utratê si³ do pracy. Przejœcie na emeryturê, w chwili ziszczenia siê
warunków koniecznych do uzyskania œwiadczenia, jest prawem ubezpieczonego, nie zaœ jego
obowi¹zkiem.
Pojêciem u¿ywanym w tym kontekœcie jest „ryzyko emerytalne”. Ustawodawca nie sprecyzowa³
jednak, co jest jego treœci¹. W literaturze wskazuje siê, ¿e jest to prawo do zaprzestania
dzia³alnoœci zarobkowej, po spe³nieniu wymaganych ustaw¹ warunków, i otrzymywanie zamiast
utraconego zarobku œwiadczenia z ubezpieczeñ spo³ecznych (por. K. Antonów, [w:] Ustawa o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, red. K. Antonów, M. Bartnicki,
Warszawa 2009, s. 157; I. Jêdrasik-Jankowska, Pojêcia…, s. 244).
7.2. Ryzyko emerytalne jest zwi¹zane z ustaleniem granicy wieku emerytalnego. Ustawodawca
bierze pod uwagê wiele czynników: biologicznych, spo³eczno-ekonomicznych i finansowych,
które dopiero w razie ³¹cznego ich rozpatrywania mog¹ stworzyæ spójn¹ konstrukcjê omawianego
ryzyka. Element biologiczny jest zwi¹zany z naturalnym zjawiskiem starzenia siê organizmu i
stopniow¹ utrat¹ przez ludzi zdolnoœci do wykonywania pracy zarobkowej. Element spo³ecznoekonomiczny wieku emerytalnego wi¹¿e siê z aktualnymi tendencjami na rynku pracy, tj. stop¹ i
struktur¹ bezrobocia oraz kwestiami demograficznymi, zaœ finansowy zwi¹zany jest z
utrzymaniem stabilnoœci systemu emerytalnego (por. szerzej na ten temat w literaturze: K.
Antonów, Prawo do emerytury, Warszawa 2003, s. 29-34; J. Handschke, K. £yskawa, J.
Ratajczak, Ryzyko emerytalne w systemie zabezpieczenia na staroœæ, [w:] Spo³eczne aspekty
ubezpieczenia, red. T. Szumlicz, Warszawa 2005, s. 141 i n.). Dostosowanie progu wieku
emerytalnego do rzeczywistej utraty zdolnoœci do pracy w odniesieniu do poszczególnych
jednostek nie jest mo¿liwe, zarówno z uwagi na szeroki zakres podmiotów objêtych
ubezpieczeniem, jak i subiektywne odczucia ubezpieczonych co do okresu ¿ycia, w którym
nastêpuje utrata zdolnoœci do pracy. Z³agodzenie schematyzmu ustalania wieku emerytalnego w
odniesieniu do ogó³u ubezpieczonych osi¹ga ustawodawca w drodze zró¿nicowania tego wieku,
opieraj¹c siê na takich kryteriach jak p³eæ czy rodzaj wykonywanej pracy.
Analiza systemów emerytalnych w 44 ustawodawstwach europejskich wykazuje, ¿e rozpiêtoœæ
powszechnego wieku emerytalnego kszta³tuje siê w granicach od 55 lat na Bia³orusi i Ukrainie do
67 lat w Islandii, Norwegii i Niemczech. Zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn,
kszta³tuj¹ce siê w granicach od 6 miesiêcy do 5 lat, wystêpuje w przepisach emerytalnych ponad
dwudziestu pañstw europejskich, m.in. Albanii, Austrii, Bia³orusi, Bu³garii, Czech, Chorwacji,
Estonii, Grecji, W³och, Litwy, Malty, Mo³dawii, Rumunii, Rosji, Serbii, S³owacji, S³owenii,
Szwajcarii, Ukrainy, Wielkiej Brytanii (por. raport przygotowany w kooperacji Social Security
Administration i International Social Security Association, Social Security Programs Throughout
the World: Europe 2008, Waszyngton, Genewa 2008, s. 21-22, a tak¿e dane publikowane na
stronie internetowej Komisji Europejskiej
http://ec.europa.eu/employment_social/missoc/db/public/compareTables.do?lang=en). Nale¿y
jednak podkreœliæ, ¿e systemy emerytalne niektórych pañstw (Austrii, Czech, Danii, Estonii,
Niemiec, Rumunii, S³owacji, Wielkiej Brytanii) s¹ w trakcie reform maj¹cych na celu
podwy¿szenie lub zrównanie ustawowego wieku emerytalnego, zaœ w niektórych pañstwach (w
Belgii na Litwie, £otwie, Wêgrzech) reformy takie ju¿ siê zakoñczy³y (por. wskazane powy¿ej
dane publikowane na stronie Komisji Europejskiej).
8. Konsekwencje osi¹gniêcia wieku emerytalnego przez kobiety w dziedzinie zatrudnienia.
8.1. Kwestionuj¹c zgodnoœæ z Konstytucj¹ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, wnioskodawca
zarzuci³, ¿e obowi¹zywanie zaskar¿onej regulacji powoduje dyskryminacyjne traktowanie kobiet
Seite 20 von 42
w zatrudnieniu. Rzecznik przytoczy³ orzecznictwo S¹du Najwy¿szego, zgodnie z którym
osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury mo¿e stanowiæ samodzieln¹
przyczynê uzasadniaj¹c¹ wypowiedzenie przez pracodawcê umowy o pracê.
Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê na istotn¹ okolicznoœæ dla rozpoznawanej sprawy.
Orzecznictwo S¹du Najwy¿szego, do którego odwo³uje siê wnioskodawca, dotycz¹ce uznania
wieku emerytalnego za przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê, zmieni³o siê zasadniczo w
ostatnim czasie, ju¿ po wyst¹pieniu przez Rzecznika z wnioskiem. Nale¿y tu wskazaæ dwie
uchwa³y sk³adu siedmiu sêdziów S¹du Najwy¿szego, maj¹ce na celu usuniêcie rozbie¿noœci
orzecznictwa co do dopuszczalnoœci wypowiedzenia umowy o pracê z powodu nabycia przez
pracownika prawa do emerytury.
W uchwale z 19 listopada 2008 r., sygn. akt I PZP 4/08 (OSNP nr 13-14/2009, poz. 165), S¹d
Najwy¿szy stwierdzi³, ¿e wypowiedzenie pracownicy umowy o pracê na czas nieokreœlony
wy³¹cznie z powodu nabycia przez ni¹ prawa do emerytury kolejowej – na podstawie art. 40 w
zwi¹zku z art. 50 ustawy emerytalnej – stanowi dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ. S¹d
Najwy¿szy przyj¹³, ¿e osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie
uzasadnia wypowiedzenia stosunku pracy, poniewa¿ wskazane zdarzenia nie wi¹¿¹ siê z prac¹, a w
szczególnoœci nie wskazuj¹ na nieprzydatnoœæ pracownika lub istnienie, zwi¹zanego z
racjonalizacj¹ zatrudnienia, interesu pracodawcy w rozwi¹zaniu z nim stosunku pracy. Wczeœniej
taki sam pogl¹d wyrazi³ S¹d Najwy¿szy w wyroku z 19 marca 2008 r., sygn. akt I PK 219/07,
OSNP nr 13-14/2009, poz. 173).
Druga uchwa³a, z 21 stycznia 2009 r., sygn. akt II PZP 13/08 (OSNP nr 19-20/2009, poz. 248),
stanowi³a natomiast uogólnienie tezy, wyra¿onej we wczeœniejszej uchwale, w odniesieniu do
powszechnego systemu emerytalnego. Uchwa³a zosta³a podjêta w odpowiedzi na pytanie prawne
Rzecznika Praw Obywatelskich dotycz¹ce tego, czy osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie
prawa do emerytury mo¿e stanowiæ wy³¹czn¹ przes³ankê rozwi¹zania za wypowiedzeniem
stosunku pracy z pracownikiem kobiet¹ lub mê¿czyzn¹ i nie oznacza dyskryminacji pracownika ze
wzglêdu na p³eæ lub wiek. Podejmuj¹c wskazan¹ uchwa³ê, S¹d Najwy¿szy orzek³, ¿e osi¹gniêcie
wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie mo¿e stanowiæ wy³¹cznej przyczyny
wypowiedzenia umowy o pracê przez pracodawcê w rozumieniu art. 45 § 1 ustawy z dnia 26
czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.; dalej: k.p.). S¹d
Najwy¿szy wskaza³, ¿e praktyka pracodawców polegaj¹ca na rozwi¹zywaniu umów o pracê
wed³ug kryterium osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia uprawnieñ do emerytury stanowi
dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ. Jest to dyskryminacja poœrednia w rozumieniu art. 183a § 4
k.p., poniewa¿ pracodawcy nie odnosz¹ siê przy rozwi¹zywaniu umów o pracê bezpoœrednio do
kryterium p³ci, lecz do kryterium osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia uprawnieñ do
œwiadczeñ emerytalnych. Kryterium to jest jednak dyskryminuj¹ce, gdy¿ stawia w praktyce
zatrudnione kobiety w gorszej sytuacji ni¿ zatrudnionych mê¿czyzn, ze wzglêdu na ni¿szy wiek
emerytalny dla kobiet.
Trybuna³ Konstytucyjny zauwa¿a, ¿e zmiana stanowiska S¹du Najwy¿szego wi¹¿e siê z
nowelizacj¹ kodeksu pracy dokonan¹ w zwi¹zku z akcesj¹ Polski do Unii Europejskiej. W obecnie
obowi¹zuj¹cym stanie prawnym (art. 113 k.p., art. 183a-183e k.p.), a tak¿e w kontekœcie obowi¹zku
dokonywania przez s¹dy pañstwa cz³onkowskiego Unii Europejskiej wyk³adni przepisów prawa
krajowego zgodnie z prawem unijnym nale¿y przyj¹æ, ¿e wypowiedzenie kobiecie stosunku pracy
z powodu osi¹gniêcia przez ni¹ wieku emerytalnego stanowi dyskryminacjê ze wzglêdu na p³eæ.
Pogl¹dy S¹du Najwy¿szego wyra¿one w przytoczonych uchwa³ach s¹ zgodne z postulatami
przedstawicieli doktryny (por. o tym M. Gersdorf i M. ¯muda, Ewolucja orzecznictwa S¹du
Najwy¿szego na temat zasadnoœci wypowiedzenia umowy o pracê, „Praca i Zabezpieczenie
Spo³eczne” nr 6/2008, s. 11 i n. i cytowana tam literatura).
Seite 21 von 42
Nale¿y podkreœliæ, ¿e omawiana linia orzecznicza S¹du Najwy¿szego jest zbie¿na tak¿e z
przedstawionymi powy¿ej pogl¹dami Trybuna³u Konstytucyjnego (por. pkt 6.1), który orzeka³ o
niezgodnoœci z Konstytucj¹ regulacji przewiduj¹cych obowi¹zek rozwi¹zania umowy o pracê albo
mo¿liwoœæ podjêcia decyzji w tej kwestii jednostronnie przez pracodawcê z powodu osi¹gniêcia
przez pracownika wieku emerytalnego (por. powo³ane wyroki: sygn. Kw 5/91, sygn. K 15/97,
sygn. K 27/99, sygn. K 15/99, sygn. K 35/99, sygn. K 33/07). Równie¿ w orzecznictwie
Trybuna³u Sprawiedliwoœci Unii Europejskiej utrwalone jest stanowisko, ¿e przymusowe
zakoñczenie stosunku pracy pracownicy ze wzglêdu na to, ¿e osi¹gnê³a ustanowiony dla kobiet
ni¿szy wiek emerytalny, stanowi dyskryminacjê tej pracownicy ze wzglêdu na p³eæ (por. wyrok
TS z 26 lutego 1986 r. w sprawie 152/84, Marshall; z 26 lutego 1986 r. w sprawie 262/84, Vera
Mia Beets-Proper; z 12 lipca 1990 r. w sprawie C-188/89, Foster).
Trybuna³ Konstytucyjny uznaje, ¿e podjêcie przez S¹d Najwy¿szy na prze³omie lat 2008 i 2009
uchwa³ w sk³adzie siedmiu sêdziów wy³¹czaj¹cych mo¿liwoœæ uznania przes³anki osi¹gniêcia
wieku emerytalnego za wy³¹czn¹ przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê, powoduje
ujednolicenie praktyki orzeczniczej s¹dów dotycz¹cej tej problematyki. Z tego wzglêdu Trybuna³
Konstytucyjny ocenia konstytucyjnoœæ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, uwzglêdniaj¹c treœæ
wskazanych uchwa³ S¹du Najwy¿szego. Zgodnie bowiem z utrwalon¹ praktyk¹ orzecznicz¹
Trybuna³u Konstytucyjnego, w sytuacji gdy okreœlony sposób rozumienia przepisu znalaz³
jednoznaczny i autorytatywny wyraz w orzecznictwie S¹du Najwy¿szego lub Naczelnego S¹du
Administracyjnego, nale¿y uznaæ, ¿e przepis ten, nabra³ takiej w³aœnie treœci, jak¹ wyprowadzi³y
z niego najwy¿sze instancji s¹dowe (zob. wyroki TK z: 3 paŸdziernika 2000 r., sygn. K 33/99,
OTK ZU nr 6/2000, poz. 188; 28 paŸdziernika 2003 r., sygn. P 3/03, OTK ZU nr 8/A/2003, poz.
82; 28 lutego 2008 r., sygn. K 43/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 8). Nie jest znane póŸniejsze
orzecznictwo s¹dowe które odbiega³oby od stanowiska S¹du Najwy¿szego wyra¿onego w
powy¿szych uchwa³ach. Trybuna³ Konstytucyjny stwierdza zatem, ¿e w œwietle przytoczonych
argumentów zarzut wnioskodawcy dotycz¹cy uznania przes³anki osi¹gniêcia wieku emerytalnego i
nabycia prawa do emerytury za wy³¹czn¹ przyczynê wypowiedzenia umowy o pracê przez
pracodawcê nie jest obecnie uzasadniony. Powoduje to istotn¹ zmianê kontekstu normatywnego, w
jakim znajduje siê zaskar¿ony art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej.
Wypowiedzenie umowy o pracê pracownikowi, który osi¹gn¹³ wiek emerytalny i naby³ prawo do
emerytury, mo¿e nast¹piæ w przypadku zaistnienia dodatkowo innych okolicznoœci, które w
ocenie pracodawcy uzasadniaj¹ rozwi¹zanie umowy o pracê. Nale¿y jednak wskazaæ, ¿e dokonane
wypowiedzenie nie mo¿e naruszaæ przepisów prawa pracy, w tym równie¿ nie powinno zmierzaæ
do obejœcia przepisów reguluj¹cych ochronê trwa³oœci stosunku pracy, np. poprzez podanie
przyczyny pozornej. Wskazana przez pracodawcê przyczyna uzasadniaj¹ca wypowiedzenie
umowy o pracê powinna byæ prawdziwa i konkretna (zob. uchwa³a SN z 27 czerwca 1985 r.,
sygn. akt III PZP 10/85, OSNC z. 11/1985, poz. 164, wyrok SN z 4 grudnia 1997 r., sygn. akt I
PKN 419/97, OSNP z. 20/1998, poz. 598), zaœ w przypadku przyczyn niedotycz¹cych
pracowników pracodawca powinien wskazaæ kryteria doboru do zwolnienia (por. wyroki SN z 20
marca 2009 r., sygn. akt I PK 185/08, „Monitor Prawa Pracy” z. 7/2009, poz. 366, z 12 wrzeœnia
2008 r., sygn. akt I PK 22/08, OSNP nr 3-4/2010, poz. 32, z 16 grudnia 2008 r., sygn. akt I PK
86/08, Lex nr 497682). W razie ustalenia, ¿e wypowiedzenie umowy o pracê zawartej na czas
nieokreœlony jest nieuzasadnione lub narusza przepisy o wypowiadaniu umów o pracê, s¹d pracy
– stosownie do ¿¹dania pracownika – orzeka o bezskutecznoœci wypowiedzenia, a je¿eli umowa
uleg³a ju¿ rozwi¹zaniu – o przywróceniu pracownika do pracy na poprzednich warunkach albo o
odszkodowaniu (art. 45 § 1 k.p.). Nale¿y jednak zaznaczyæ, ¿e taki skutek nie zawsze zostanie
osi¹gniêty. Stosownie do art. 45 § 2 k.p., s¹d mo¿e bowiem ustaliæ, ¿e w danym przypadku
uwzglêdnienie ¿¹dania pracownika uznania wypowiedzenia za bezskuteczne lub przywrócenia do
pracy jest niemo¿liwe lub niecelowe. Wówczas s¹d orzeka o odszkodowaniu.
Seite 22 von 42
8.2. Wnioskodawca zarzuci³, ¿e po osi¹gniêciu wieku emerytalnego i nabyciu prawa do emerytury,
kobiety maj¹ ograniczon¹ mo¿liwoœæ kontynuowania aktywnoœci zawodowej. Na poparcie
swoich argumentów Rzecznik odwo³a³ siê do brzmienia art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej, który
uzale¿nia pobieranie œwiadczenia emerytalnego, bez wzglêdu na wysokoœæ osi¹ganego
przychodu, od uprzedniego zaprzestania zatrudnienia, tj. rozwi¹zania stosunku pracy z
pracodawc¹, na rzecz którego emeryt wykonywa³ pracê bezpoœrednio przed dniem nabycia prawa
do emerytury.
Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê, ¿e w stosunku do osób, które osi¹gnê³y powszechny wiek
emerytalny, a zamierzaj¹ kontynuowaæ aktywnoœæ zawodow¹, na mocy art. 103 ust. 2 ustawy
emerytalnej, zosta³y wy³¹czone ogólne zasady zawieszania i zmniejszania œwiadczeñ
emerytalnych okreœlone w art. 104-106 tej ustawy. Nale¿y wskazaæ, ¿e ju¿ po z³o¿eniu wniosku
w niniejszej sprawie, a mianowicie od 8 stycznia 2009 r., na podstawie art. 37 pkt 5 lit. b ustawy z
dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapita³owych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507, dalej: ustawa o
emeryturach kapita³owych), uchylony zosta³ art. 103 ust. 2a ustawy emerytalnej. W ten sposób
ustawodawca wyeliminowa³ instytucjê zawieszenia œwiadczenia w sytuacji, gdy ubezpieczony
osi¹ga powszechny wiek emerytalny, ustala uprawienia emerytalne i rozpoczyna pobieranie
œwiadczenia, jednoczeœnie kontynuuj¹c zatrudnienie u dotychczasowego lub innego pracodawcy.
Oznacza to, ¿e osoba ubezpieczona nie musi przerywaæ zatrudnienia u dotychczasowego
pracodawcy, aby rozpocz¹æ pobieranie emerytury. Z tego powodu zarzut wnioskodawcy
dotycz¹cy ograniczenia mo¿liwoœci kontynuowania zatrudnienia po nabyciu prawa do emerytury
nie znajduje obecnie uzasadnienia.
Nale¿y równie¿ wskazaæ, ¿e stosunek pracy jest tylko jednym z mo¿liwych tytu³ów obowi¹zku
ubezpieczenia spo³ecznego, okreœlonych w ustawie z dnia 13 paŸdziernika 1998 r. o systemie
ubezpieczeñ spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.). Art. 6 ust. 1 wskazanej
ustawy przewiduje, ¿e obowi¹zkowi ubezpieczenia emerytalnego podlegaj¹ osoby, które na
obszarze Rzeczypospolitej Polskiej s¹ pracownikami (co obejmuje nawi¹zanie stosunku pracy na
podstawie umowy o pracê, powo³ania, wyboru, mianowania lub spó³dzielczej umowy o pracê), a
tak¿e m.in. osoby wykonuj¹ce pracê nak³adcz¹, pracê na podstawie umowy agencyjnej lub umowy
zlecenia albo innej umowy o œwiadczenie us³ug czy osoby prowadz¹ce dzia³alnoœæ pozarolnicz¹
i osoby z nimi wspó³pracuj¹ce.
Nadto nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e w sytuacji gdy ubezpieczony realizuje prawo do œwiadczenia i
kontynuuje lub ponownie podejmuje aktywnoœæ zawodow¹ (w stosunku pracy lub na podstawie
innego tytu³u), wysokoœæ emerytury siê zwiêksza, z uwagi na bie¿¹ce uzupe³nienie œwiadczenia
osi¹ganym zarobkiem. Pozwala to na podwy¿szenie kwoty pobieranej emerytury w wyniku
doliczenia dodatkowych œrodków zgromadzonych podczas okresów ubezpieczenia
przypadaj¹cych po przyznaniu œwiadczenia emerytalnego. W przypadku osób ubezpieczonych
urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którym ZUS obliczy³ emeryturê wed³ug nowych zasad, a
którzy po przyznaniu prawa do emerytury podlegaj¹ ubezpieczeniu emerytalnemu, ponowne
obliczenie emerytury nastêpuje na wniosek zainteresowanego zg³oszony nie wczeœniej ni¿ po
up³ywie roku kalendarzowego lub po ustaniu ubezpieczenia emerytalnego. W myœl art. 108
ustawy emerytalnej ponowne obliczenie emerytury polega na powiêkszeniu przys³uguj¹cego
ubezpieczonemu œwiadczenia o kwotê wynikaj¹c¹ z podzielenia sk³adek zewidencjonowanych na
indywidualnym koncie emerytalnym po dniu ustalenia prawa do emerytury (z uwzglêdnieniem
waloryzacji) przez wyra¿one w miesi¹cach œrednie dalsze trwanie ¿ycia ustalone dla wieku
danego ubezpieczonego w dniu z³o¿enia wniosku o przeliczenie wysokoœci emerytury.
Podobne rozwi¹zanie ustawodawca przyj¹³ w odniesieniu do okresowej emerytury kapita³owej.
Art. 25 ustawy o emeryturach kapita³owych przewiduje ponowne ustalenie wysokoœci emerytury
kapita³owej na wniosek emeryta, je¿eli po dniu, od którego przyznano okresow¹ emeryturê
kapita³ow¹, emeryt podlega³ ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. Wyra¿one w miesi¹cach
Seite 23 von 42
œrednie dalsze trwanie ¿ycia ustala siê dla wieku danego ubezpieczonego w dniu z³o¿enia
wniosku o ponowne ustalenie wysokoœci emerytury. Je¿eli w wyniku ponownego ustalenia
wysokoœci okresowej emerytury kapita³owej kwota œwiadczenia jest ni¿sza ni¿ dotychczas
pobierana, okresow¹ emeryturê kapita³ow¹ wyp³aca siê w dotychczasowej wysokoœci. Z³o¿enie
wniosku o ponowne ustalenie wysokoœci okresowej emerytury kapita³owej oznacza jednoczeœnie
z³o¿enie wniosku o ponowne ustalenie wysokoœci emerytury z Funduszu Ubezpieczeñ
Spo³ecznych w trybie art. 108 ustawy emerytalnej. W konsekwencji doliczenie dodatkowych
œrodków zgromadzonych podczas okresów ubezpieczenia przypadaj¹cych po przyznaniu
œwiadczenia powoduje podwy¿szenie kwoty pobieranej emerytury.
8.3. Wnioskodawca zarzuci³, ¿e zró¿nicowanie wieku emerytalnego powoduje utratê przez
kobiety wzmo¿onej ochrony stosunku pracy wynikaj¹cej z art. 39 k.p. Wskazany przepis
ustanawia zakaz wypowiedzenia umowy o pracê pracownikowi, któremu brakuje nie wiêcej ni¿
cztery lata do osi¹gniêcia wieku emerytalnego, je¿eli okres zatrudnienia umo¿liwia mu uzyskanie
prawa do emerytury z osi¹gniêciem tego wieku. Wnioskodawca zwróci³ uwagê, ¿e wskazany
przepis nie odnosi siê do kobiet, które osi¹gnê³y 62 lata, podczas gdy odnosi siê do mê¿czyzn w
tym wieku.
Trybuna³ Konstytucyjny wskazuje, ¿e ratio legis art. 39 k.p. stanowi gwarancja ochrony
zatrudnionych, umo¿liwiaj¹ca stabilizacjê stosunku pracy w okresie czterech lat przed emerytur¹.
Od 1 czerwca 2004 r., nowelizacj¹ wprowadzon¹ przez ustawê z dnia 30 kwietnia 2004 r. o
œwiadczeniach przedemerytalnych (Dz. U. Nr 120, poz. 1252, ze zm.), gwarancja ta zosta³a
przed³u¿ona z dwóch do czterech lat i skorelowana z przes³ankami uprawniaj¹cymi do uzyskania
œwiadczenia przedemerytalnego dla osób, które ukoñczy³y 56 lat (kobiety) i 61 lat (mê¿czyŸni).
Za³o¿eniem wskazanego rozwi¹zania prawnego by³o, aby osoby, którym brakuje cztery lata do
emerytury, korzysta³y z ochrony zatrudnienia albo mia³y mo¿liwoœæ uzyskania œwiadczenia
przedemerytalnego. Zakaz przewidziany w art. 39 k.p. dotyczy wypowiedzenia umowy o pracê
zawartej na czas nieokreœlony, a tak¿e na czas okreœlony, je¿eli przewidziano w umowie
mo¿liwoœæ jej rozwi¹zania za wypowiedzeniem.
W œwietle powy¿szych rozwa¿añ nale¿y stwierdziæ, ¿e celem art. 39 k.p. jest ochrona
pracownika w okresie czterech lat przed spe³nieniem ustawowych przes³anek do nabycia prawa do
emerytury. Pracownicy korzystaj¹ ze wskazanej ochrony – kobiety w okresie 56-60 lat, zaœ
mê¿czyŸni w okresie 61-65 lat, a nastêpnie nabywaj¹ prawo do emerytury. Wówczas pracownicy
mog¹ podj¹æ decyzjê w kwestii kontynuacji aktywnoœci zawodowej albo pobierania emerytury,
albo jednoczesnego kontynuowania aktywnoœci zawodowej i pobierania emerytury. Zarzut
wnioskodawcy, ¿e wskutek normy zawartej w art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej ochrona
wynikaj¹ca z art. 39 k.p. nie obejmuje kobiet w wieku 62 lat, przez co stanowi ich dyskryminacjê,
jest nietrafny. Zgodnie z treœci¹ art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, w wieku 62 lat kobiety maj¹
bowiem zagwarantowane prawo do emerytury. S¹ wiêc – z omawianego punktu wiedzenia – w
korzystniejszej sytuacji prawnej ni¿ mê¿czyŸni. Ponadto okolicznoœæ, ¿e pracownik nie podlega
ju¿ ochronie przed wypowiedzeniem umowy o pracê oznacza jedynie, ¿e z³o¿enie przez
pracodawcê tego rodzaju oœwiadczenia woli staje siê dopuszczalne. Nie wy³¹cza to jednak
koniecznoœci stosowania przepisów prawa pracy odnosz¹cych siê do wypowiadania umów o
pracê, w tym wymagaj¹cych wskazania przyczyny wa¿¹cej na decyzji pracodawcy, która powinna
byæ uzasadniona w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. (por. orzecznictwo SN wskazane w pkt 8.1.). Z
tych przyczyn zarzut wnioskodawcy dotycz¹cy utraty przez kobiety po osi¹gniêciu wieku
emerytalnego wzmo¿onej ochrony stosunku pracy wynikaj¹cej z art. 39 k.p. nie jest uzasadniony.
8.4. Trybuna³ Konstytucyjny stwierdza, ¿e w œwietle zmian, jakie mia³y miejsce w ostatnich
latach w ustawodawstwie i orzecznictwie, z³agodzone zosta³y potencjalne ujemne nastêpstwa
osi¹gniêcia przez kobiety wieku emerytalnego wczeœniej ni¿ mê¿czyŸni.
Seite 24 von 42
9. Konsekwencje osi¹gniêcia wieku emerytalnego przez kobiety dla ich sytuacji finansowej.
9.1. We wniosku przytaczane s¹ dane o wysokoœci œwiadczeñ obliczanych wed³ug zasad
obowi¹zuj¹cych w nowym systemie emerytalnym. Nale¿y jednak zauwa¿yæ, ¿e rozpoczêcie
wyp³at emerytur obliczonych czêœciowo wed³ug nowych zasad nast¹pi³o od 1 stycznia 2009 r.,
zaœ pierwsze emerytury obliczone w ca³oœci wed³ug formu³y zdefiniowanej sk³adki zostan¹
wyp³acone emerytom od 1 stycznia 2014 r. (por. powy¿ej pkt 2.3.). Ponadto, w odró¿nieniu od
systemu zdefiniowanego œwiadczenia, w którym mo¿liwe by³o ustalenie relacji œwiadczenia do
uzyskiwanych wczeœniej zarobków i sta¿u pracy, w nowym systemie emerytalnym wysokoœæ
œwiadczenia wynika z kwoty zgromadzonych sk³adek. W systemie zdefiniowanej sk³adki relacja
emerytury do wynagrodzenia nie jest dok³adnie wyznaczona i mo¿e byæ co najwy¿ej
prognozowana. Trybuna³ Konstytucyjny traktuje zatem zarzuty wnioskodawcy jedynie jako
za³o¿enia dotycz¹ce wysokoœci wyp³acanych emerytur i ich wp³ywu na zgodnoœæ z Konstytucj¹
normy zawartej w zaskar¿onym przepisie.
9.2. Formu³uj¹c zarzuty wobec art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej, wnioskodawca wskaza³, ¿e
metoda obliczania emerytury w nowym systemie emerytalnym, œciœle uzale¿niaj¹ca wysokoœæ
œwiadczenia od zgromadzonego kapita³u sk³adkowego i dalszej œredniej d³ugoœci ¿ycia,
powoduje, ¿e wczeœniejsze rozpoczêcie pobierania przez kobiety emerytury (w wieku 60 lat) jest
niekorzystne, gdy¿ powoduje niski wymiar œwiadczenia. Na poparcie swoich argumentów
Rzecznik przytoczy³ we wniosku dane liczbowe dotycz¹ce wysokoœci prognozowanych emerytur
oraz stóp zast¹pienia, tj. wspó³czynnika procentowego obrazuj¹cego relacjê przeciêtnej wysokoœci
otrzymywanej emerytury do przeciêtnej p³acy otrzymywanej w trakcie okresu aktywnoœci
zawodowej.
Trybuna³ Konstytucyjny wskazuje, ¿e spe³nienie przez ubezpieczonego ustawowych warunków
przewidzianych w art. 24 ust. 1 ustawy powoduje nabycie prawa do emerytury, co nale¿y
odró¿niæ od samego przejœcia na emeryturê, czyli realizacji nabytego prawa. Kobieta, która
osi¹gnê³a ustawowy wiek emerytalny, mo¿e podj¹æ decyzjê co do kontynuowania aktywnoœci
zawodowej albo kontynuowania aktywnoœci zawodowej wraz z jednoczesnym pobieraniem
emerytury (por. powy¿ej pkt 8.2.). Nowy system emerytalny, oparty na zasadach indywidualizacji
oraz wzajemnoœci sk³adki i œwiadczenia, sprzyja podejmowaniu przez ubezpieczonych decyzji w
kwestii kontynuacji aktywnoœci zawodowej. Aktywnoœæ zawodowa ubezpieczonego po
osi¹gniêciu wieku emerytalnego powoduje wzrost wysokoœci œwiadczenia emerytalnego, na
który z jednej strony ma wp³yw d³u¿szy okres gromadzenia sk³adek, z drugiej zaœ krótszy
(hipotetyczny) okres pobierania œwiadczenia (ustalany jednolicie dla kobiet i mê¿czyzn).
Trybuna³ Konstytucyjny zwraca uwagê, ¿e dane liczbowe dotycz¹ce wysokoœci stóp zast¹pienia
przedstawione przez wnioskodawcê zale¿¹ od wielu parametrów, które w mniejszym lub
wiêkszym stopniu wp³ywaj¹ na wynik obliczeñ. Na wysokoœæ stóp zast¹pienia oprócz czynników
takich jak: p³eæ i wiek emerytalny, istotny wp³yw maj¹ takie zmienne jak: rok urodzenia, okres
aktywnoœci zawodowej, rok przejœcia na emeryturê, obliczony kapita³ pocz¹tkowy, zarobki w
stosunku do œredniej krajowej, wzrost wynagrodzeñ w gospodarce, wzrost wynagrodzeñ
indywidualnych, stopa zwrotu OFE (uzale¿niona od efektywnoœci inwestycyjnej funduszu), stopa
zwrotu ZUS, a tak¿e stosowanie jednolitych tablic dalszego trwania ¿ycia (por. Wysokoœæ
emerytur w nowym systemie ubezpieczeñ spo³ecznych, Urz¹d Komisji Nadzoru Ubezpieczeñ i
Funduszy Emerytalnych, Warszawa 2003, s. 44 i n., B. Ko³osowska, Skutki finansowe reformy
systemu emerytalnego w Polsce, Toruñ 2004, s. 110-125).
Ponadto porównywanie starych i nowych stóp zast¹pienia jest zasadne tylko w krótkim okresie,
gdy¿ stary system nie dawa³ mo¿liwoœci, by utrzymaæ dotychczasowe stopy zast¹pienia w
nastêpnych dekadach, przy niezmienionym poziomie procentowej wysokoœci sk³adek (por. M.
Wiœniewski, Rozwój sektora otwartych funduszy emerytalnych. Problemy konstrukcji systemu
Seite 25 von 42
wyp³at emerytur z drugiego filara, [w:] System emerytalny 9 lat po reformie, red. B. K³os, „Studia
Biura Analiz Sejmowych”, Warszawa 2008, s. 36). Za³o¿enia nowej reformy emerytalnej
przewidywa³y obni¿enie przeciêtnej relacji emerytury wyp³acanej z systemu bazowego do
ostatniego wynagrodzenia z 67% do oko³o 50% Pozosta³¹ czêœæ œwiadczenia maj¹ zapewniæ
oszczêdnoœci gromadzone przez ubezpieczonych w dobrowolnym systemie ubezpieczeñ
emerytalnych, tzw. trzecim filarze (por. Bezpieczeñstwo dziêki ró¿norodnoœci…, s. 15).
Wnioskodawca zauwa¿y³ równie¿, ¿e na ni¿szy wymiar emerytury przys³uguj¹cej kobietom
wp³ywa uzyskiwanie przez kobiety ni¿szych wynagrodzeñ w porównaniu z mê¿czyznami. Nale¿y
stwierdziæ, ¿e pogl¹d o ni¿szym, przeciêtnym wynagrodzeniu kobiet potwierdzaj¹ wyniki badañ
statystycznych. Wynika z nich, ¿e w paŸdzierniku 2006 r. (nowsze dane nie s¹ dostêpne)
przeciêtne wynagrodzenie kobiet wynosi³o 82% przeciêtnego wynagrodzenia mê¿czyzn (zob.
Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008, rok LXVIII, Warszawa, G³ówny Urz¹d
Statystyczny). Wysokoœæ wynagrodzeñ bezpoœrednio wp³ywa na wysokoœæ zgromadzonego
kapita³u sk³adkowego. W tej sytuacji nawet podwy¿szenie czy zrównanie wieku emerytalnego
kobiet i mê¿czyzn nie jest w stanie zniwelowaæ ró¿nic w wysokoœci œwiadczeñ emerytalnych.
Przy zrównaniu wieku emerytalnego, 65 letni mê¿czyzna ma nadal podstawê wymiaru sk³adki
wy¿sz¹ przeciêtnie o oko³o 18% ni¿ 65 letnia kobieta. Zagadnienie ró¿nic wynagrodzeñ kobiet i
mê¿czyzn znajduje siê poza zakresem zaskar¿enia w rozpoznawanej sprawie. Wyrównywanie tego
rodzaju dysproporcji przez ustawodawcê powinno siê odbywaæ poza systemem ubezpieczeñ
spo³ecznych.
9.3. Rzecznik zarzuci³, ¿e ustawodawca, pozostawiaj¹c tradycyjn¹ w polskim systemie
emerytalnym instytucjê zró¿nicowanego wieku emerytalnego, b³êdnie za³o¿y³, i¿ nowa formu³a
ustalania wysokoœci emerytury umo¿liwia zapewnienie kobietom wy¿szego poziomu
œwiadczenia poprzez redystrybucjê czêœci kapita³u emerytalnego zgromadzonego przez
mê¿czyzn. Z wniosku nie wynika, jakie zastrze¿enia zg³asza wnioskodawca do rozwi¹zañ,
zmierzaj¹cych do ujednolicenia przez ustawodawcê œredniej dalszej d³ugoœci ¿ycia kobiet i
mê¿czyzn.
Trybuna³ Konstytucyjny zauwa¿a, ¿e w art. 26 ust. 3 ustawy emerytalnej do formu³y obliczania
emerytury zosta³a wprowadzona wspólna œrednia d³ugoœci ¿ycia mê¿czyzn i kobiet. Wp³ywa to
korzystnie na wysokoœæ œwiadczenia emerytalnego przys³uguj¹cego kobietom. Ze wzglêdu na
to, ¿e kobiety ¿yj¹ statystycznie d³u¿ej ni¿ mê¿czyŸni, w odniesieniu do kobiet ustawa przewiduje
mniejsz¹ liczbê miesiêcy œredniej d³ugoœci ¿ycia ni¿ rzeczywista, a w odniesieniu do mê¿czyzn
liczbê wiêksz¹. W rezultacie kobiety otrzymuj¹ emeryturê nieco wy¿sz¹, natomiast emerytury
mê¿czyzn s¹ nieco ni¿sze, ni¿ gdyby przyj¹æ œredni¹ d³ugoœæ ¿ycia dla danej p³ci. Œrednie
dalsze trwanie ¿ycia wyra¿ane jest w miesi¹cach i ustalane wspólnie dla kobiet i mê¿czyzn. Tabele
trwania ¿ycia dla danego wieku ubezpieczonych w dniu przejœcia na emeryturê og³asza Prezes
G³ównego Urzêdu Statystycznego w formie komunikatu w Dzienniku Urzêdowym
Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” corocznie w terminie do 31 marca. Zastosowanie
jednolitych tablic œredniego trwania ¿ycia, powoduje wiêc pewn¹ redystrybucjê zobowi¹zañ
emerytalnych mê¿czyzn w stosunku do kobiet. Ze wzglêdu na ni¿szy wiek emerytalny kobiet i ich
d³u¿sz¹ przeciêtn¹ ¿ycia ujednolicenie przewidywanej d³ugoœci ¿ycia jest rozwi¹zaniem
korzystnym dla kobiet. Równie¿ sam wnioskodawca dostrzega, ¿e wprowadzenie omawianego
mechanizmu przeciwdzia³a niskiemu poziomowi œwiadczeñ kobiet, które z przyczyn
biologicznych maj¹ w ka¿dym wieku œrednio dalsze d³u¿sze oczekiwane trwanie ¿ycia ni¿
mê¿czyŸni.
9.4. Kwestionuj¹c zgodnoœæ z Konstytucj¹ zaskar¿onego przepisu ustawy emerytalnej,
wnioskodawca odwo³a³ siê do wyników badañ prezentowanych w literaturze, z których wynika,
¿e kobiety – w przeciwieñstwie do mê¿czyzn – nie s¹ chronione w ramach obecnego systemu
emerytalnego przed ubóstwem. Jako granicê ubóstwa wnioskodawca wskaza³ wartoœæ
Seite 26 von 42
œwiadczenia odpowiadaj¹c¹ 30% przeciêtnego wynagrodzenia w gospodarce, a wiêc na poziomie
aktualnie wyznaczonym dla najni¿szej emerytury. Rzecznik zauwa¿y³, ¿e œwiadczenia
uzyskiwane przez mê¿czyzn, nabywaj¹cych prawo do emerytury w wieku 65 lat, bêd¹ stanowi³y
dla nich gwarancjê ochrony przed ubóstwem niezale¿nie od sta¿u pracy, wieku przejœcia na
emeryturê czy rodzaju wybranego funduszu emerytalnego. Kobiety nabywaj¹ce prawo do
emerytury w wieku 60 lat, w celu ochrony przed ubóstwem, musz¹ natomiast podejmowaæ
konkretne decyzje przede wszystkim co do d³ugoœci sta¿u ubezpieczeniowego, wieku przejœcia
na emeryturê oraz wyboru odpowiedniego funduszu emerytalnego.
Trybuna³ Konstytucyjny wskazuje, ¿e w przepisach prawa emerytalnego ustawodawca
przewidzia³ mechanizmy s³u¿¹ce zapewnieniu odpowiedniego poziomu œwiadczenia
emerytalnego. W tym wzglêdzie istotne znaczenie ma wysokoœæ gwarantowanej minimalnej
emerytury i jej relacja do przeciêtnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej. Art. 85 ust. 2
ustawy emerytalnej okreœla kwotê minimalnej emerytury, która podlega podwy¿szeniu w razie
waloryzacji œwiadczeñ. Kwota minimalnej emerytury odpowiada wskazanej przez wnioskodawcê
wartoœci wyznaczaj¹cej granicê ubóstwa. Istotny mechanizm ochrony przed ubóstwem na
emeryturze przewiduje art. 87 ust. 1 ustawy emerytalnej. Zgodnie z jego treœci¹ w sytuacji, gdy
emerytura obliczona na zasadach okreœlonych w art. 26 ustawy emerytalnej (³¹cznie z okresow¹
albo do¿ywotni¹ emerytur¹ kapita³ow¹) jest ni¿sza ni¿ kwota emerytury minimalnej okreœlonej w
art. 85 ust. 2 tej ustawy, wysokoœæ œwiadczenia podlega stosownemu podwy¿szeniu.
Ustawodawca uzale¿ni³ gwarancjê wyp³aty minimalnej emerytury od spe³nienia przez
ubezpieczonych okreœlonych przes³anek. Prawo do podwy¿szenia œwiadczenia do kwoty
emerytury minimalnej uzale¿nione jest od spe³nienia przes³anki wieku emerytalnego oraz
legitymowania siê okresem ubezpieczenia (obejmuj¹cym okresy sk³adkowe i niesk³adkowe)
wynosz¹cym w przypadku kobiet 20 lat, zaœ w przypadku mê¿czyzn 25 lat. Podwy¿szenie
œwiadczenia do kwoty emerytury minimalnej jest refundowane z bud¿etu pañstwa. Poœrednio na
zapewnienie odpowiedniej wysokoœci œwiadczenia emerytalnego kobiet wp³ywa równie¿
regulacja przewiduj¹ca przyjêcie jednolitego wskaŸnika dalszego trwania ¿ycia ustalanego
wspólnie dla kobiet i mê¿czyzn (por. pkt 9.4.).
9.5. Odnosz¹c siê do argumentu wnioskodawcy w kwestii koniecznoœci podejmowania przez
kobiety decyzji dotycz¹cych ubezpieczenia emerytalnego, Trybuna³ Konstytucyjny wskazuje, ¿e w
nowym systemie emerytalnym, oprócz rozwi¹zañ prawnych oraz uwarunkowañ
makroekonomicznych wp³ywaj¹cych na wysokoœæ przysz³ego œwiadczenia, wzrasta znaczenie
czynników indywidualnych. Przejawiaj¹ siê one w œwiadomych decyzjach podejmowanych przez
przysz³ych œwiadczeniobiorców. Decyzje te maj¹ wp³yw na wysokoœæ œwiadczenia
emerytalnego, a dotycz¹ m.in. kszta³towania kariery zawodowej, wyboru funduszu emerytalnego
czy dodatkowych form ubezpieczenia w trzecim filarze, a tak¿e d³ugoœci sta¿u
ubezpieczeniowego. W literaturze wskazuje siê, ¿e chocia¿ w polskim systemie emerytalnym to
pañstwo ma wp³yw na wysokoœæ œwiadczeñ, istotne znaczenie ma indywidualizacja
odpowiedzialnoœci samych ubezpieczonych za poziom ¿ycia na emeryturze (por. Zmiany i
reformy w systemie zabezpieczenia spo³ecznego. W kierunku wzrostu indywidualnej
odpowiedzialnoœci, red. S. Golinowska, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1999, s.
11-12; J. Handschke, K. £yskawa, J. Ratajczak, op. cit, s. 150-151). Trybuna³ Konstytucyjny
stwierdza, ¿e koncepcja indywidualizacji œwiadczeñ dominuj¹ca w nowym systemie emerytalnym
wymaga wiêkszej aktywnoœci i umiejêtnoœci podejmowania decyzji co do przysz³ego
œwiadczenia emerytalnego przez wszystkich ubezpieczonych, zarówno kobiety jak i mê¿czyzn.
10. Ocena zgodnoœci art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej z art. 32 i art. 33 Konstytucji.
10.1. Dokonana w pkt 8 i 9 analiza zaskar¿onej regulacji ustawy emerytalnej oraz dalszych
przepisów tej i innych ustaw wskazuje, ¿e nie znajduj¹ uzasadnienia zarzuty wnioskodawcy
dotycz¹ce tego, i¿ zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn stanowi dyskryminacjê
Seite 27 von 42
kobiet. Ustawodawca nie podj¹³ decyzji o zrównaniu wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn,
jednak¿e do systemu prawa wprowadzono inne, szeroko omówione powy¿ej, mechanizmy prawne
powoduj¹ce powstanie sytuacji, w której kobieta wraz z osi¹gniêciem wieku emerytalnego ma
mo¿liwoœæ zdecydowania albo o kontynuowaniu zatrudnienia lub innej aktywnoœci zawodowej,
albo o przejœciu na emeryturê.
Wskazane rozwi¹zanie przewiduj¹ce inne zasady przechodzenia na emeryturê dla kobiet i
mê¿czyzn mo¿e byæ uzasadnione tylko w sytuacji, w której konieczne s¹ dzia³ania wyrównawcze
maj¹ce na celu zniwelowanie skutków istniej¹cych ró¿nic o charakterze biologicznym lub
spo³ecznym pomiêdzy tymi grupami. Zasada równoœci kobiet i mê¿czyzn nie wymaga bowiem,
aby sytuacja osób obu p³ci by³a zawsze uregulowana w sposób jednakowy. Ró¿ne traktowanie nie
musi siê wi¹zaæ z pogorszeniem sytuacji jednej z tych grup podmiotów wzglêdem drugiej, lecz
mo¿e byæ zwi¹zane z obiektywnymi ró¿nicami pomiêdzy nimi.
Nale¿y przypomnieæ (por. pkt 5), ¿e dotychczasowe orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego
dopuszcza³o traktowanie zró¿nicowanego wieku emerytalnego jako przejawu uprzywilejowania
wyrównawczego. W celu ustalenia, czy regulacja przewiduj¹ca okreœlone uprzywilejowanie
wyrównawcze nie narusza konstytucyjnej zasady równoœci kobiet i mê¿czyzn, konieczne jest
zbadanie, czy zosta³y spe³nione warunki dopuszczalnych odstêpstw od nakazu równego
traktowania podmiotów podobnych. Aby oceniæ zgodnoœæ zaskar¿onej regulacji z Konstytucj¹,
nale¿y j¹ zatem poddaæ testowi relewantnoœci, proporcjonalnoœci i zwi¹zku z zasadami oraz
wartoœciami konstytucyjnymi (por. pkt 6.2.).
10.2. Rozwa¿aj¹c relewantnoœæ zró¿nicowania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn dla
osi¹gniêcia zamierzonego przez ustawodawcê celu, nale¿y na wstêpie zauwa¿yæ, ¿e
rozpoznawana sprawa jest pierwsz¹ w orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego odnosz¹c¹ siê do
ustawowego okreœlenia powszechnego wieku emerytalnego w nowym systemie emerytalnym.
Dotychczasowe orzeczenia zwi¹zane by³y ze szczegó³owymi regulacjami dotycz¹cymi zasad
przechodzenia na emeryturê osób wykonuj¹cych konkretne zawody. Nale¿y natomiast zaznaczyæ,
¿e zgodnoœæ z Konstytucj¹ samej zasady ogólnej przewiduj¹cej zró¿nicowanie wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn w nowym systemie emerytalnym nie by³a dot¹d szerzej
podwa¿ana (por. L. Garlicki, Skarga konstytucyjna jako œrodek ochrony przed dyskryminacj¹,
[w:] Równoœæ kobiet i mê¿czyzn …, s. 102).
Cech¹ charakterystyczn¹ nowego systemu emerytalnego jest m.in. szeroki kr¹g osób, których
prawa emerytalne s¹ nim objête, a tak¿e ró¿norodny charakter wykonywanych przez nich
zawodów. To utrudnia uogólnione oceny rozwi¹zañ ustawowych dokonywane w kontekœcie
ró¿nic spo³ecznych (funkcjonalnych) i biologicznych miêdzy kobietami i mê¿czyznami.
Transformacja systemowa rozpoczêta w naszym kraju w latach dziewiêædziesi¹tych XX wieku
przynios³a wiele zmian zarówno w ca³ym spo³eczeñstwie, jak i jego poszczególnych grupach. W
szczególnoœci, nast¹pi³a redefinicja istniej¹cych wzorców kulturowych, tak¿e realizowanych ról
kobiet i mê¿czyzn w poszczególnych sferach ¿ycia, tj. w sferze prywatnej – w domu i rodzinie –
oraz w sferze publicznej zwi¹zanej z wykonywan¹ prac¹ zawodow¹ i udzia³em w ¿yciu
politycznym i spo³ecznym. Mimo zmian w postrzeganiu spo³eczno-kulturowych ról mêskich i
kobiecych sytuacja osób obu p³ci w dalszym ci¹gu ró¿ni siê, zazwyczaj na niekorzyœæ kobiet.
Wyniki badañ naukowych, a tak¿e obserwacja ¿ycia codziennego wykazuj¹, ¿e kobiety s¹
podwójnie lub nawet potrójnie obci¹¿one w zwi¹zku z równoczesnym wykonywaniem prac
domowych, opiek¹ nad rodzin¹ i wykonywaniem pracy zawodowej. Sytuacja taka mo¿e
prowadziæ do wczeœniejszego os³abienia ich si³ i trudnoœci w sprostaniu wymaganiom pracy
zarobkowej. Mimo wzrastaj¹cej popularnoœci, zw³aszcza wœród ludzi m³odszych, partnerskiego
modelu rodziny, w którym oboje ma³¿onkowie na równi dziel¹ siê obowi¹zkami rodzin-nymi,
nadal w polskich realiach silny jest tradycyjny model rodziny. Przeprowadzone badania wskazuj¹,
Seite 28 von 42
¿e w wiêkszoœci polskich domów to kobiety wykonuj¹ tradycyjne obowi¹zki domowe i sprawuj¹
opiekê nad dzieæmi lub osobami przewlekle chorymi (por. J. Szczepañska, Opinia spo³eczna o
sytuacji kobiet w Polsce, Centrum Badania Opinii Spo³ecznej, „Opinie i Diagnozy”, nr 6,
Warszawa 2007). Obliczenia dotycz¹ce ekonomicznego wymiaru pracy wykonywanej w
gospodarstwie domowym wskazuj¹, ¿e wartoœæ tzw. nieodp³atnej pracy kobiet jest
porównywalna z wielkoœci¹ przeciêtnego miesiêcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej
(por. B. Budrowska, Nieodp³atna praca kobiet i próby jej wyceny, Warszawa 2006, s. 6). Ró¿nice
wieku emerytalnego uznaje siê zatem za naturalny, utrwalony spo³ecznie rezultat nierównego
podzia³u funkcji macierzyñskich i wychowawczych w rodzinie oraz równoczesnego obci¹¿enia
kobiet zarówno prac¹ zawodow¹, jak i obowi¹zkami rodzinnymi. Powy¿sze ustalenia uzasadniaj¹
stwierdzenie, ¿e przemiany powoduj¹ce zrównanie ról w spo³eczeñstwie obu p³ci nie zosta³y
jeszcze zakoñczone i równie¿ obecnie mo¿na mówiæ o wystêpowaniu, choæ w mniejszym
zakresie ni¿ wczeœniej, ró¿nic spo³ecznych wynikaj¹cych z pe³nienia przez kobiety ról w
tradycyjnym modelu rodziny.
10.3. Dotychczasowe orzecznictwo Trybuna³u traktowa³o regulacje ustawowe wprowadzaj¹ce
ni¿szy wiek emerytalny kobiet jako konstytucyjnie usprawiedliwione, gdy by³y one zwi¹zane ze
szczególnym charakterem pracy, w którym biologiczne ró¿nice miêdzy p³ciami bezpoœrednio
wp³ywa³y na niejednakow¹ mo¿liwoœæ jej wykonywania przez kobiety i mê¿czyzn. Nale¿y w
tym kontekœcie zauwa¿yæ, ¿e powszechny system emerytalny obejmuje zarówno zawody, w
których biologiczne ró¿nice miêdzy p³ciami bezpoœrednio wp³ywaj¹ na mo¿liwoœæ
wykonywania danej pracy przez kobiety i tempo „zu¿ywania siê w pracy”, jak i zawody zwi¹zane
z prac¹ umys³ow¹, których wykonywanie w ¿adnym razie nie daje podstawy do zró¿nicowanego
traktowania kobiet i mê¿czyzn. Tak wiêc ocena znaczenia ró¿nic biologicznych wystêpuj¹cych
pomiêdzy kobietami i mê¿czyznami dla wyznaczenia wieku emerytalnego na równym b¹dŸ
zró¿nicowanym poziomie nie mo¿e byæ dokonywana w sposób ogólny – dla ca³ego systemu
emerytalnego – bez uwzglêdnienia specyfiki poszczególnych zajêæ lub zawodów. Nie ma jednak
podstaw do przyjêcia, ¿e ró¿nice biologiczne, w powi¹zaniu z omówionymi wy¿ej ró¿nicami
spo³ecznymi (funkcjonalnymi), straci³y ca³kiem na znaczeniu przy ocenie wieku zakoñczenia
aktywnoœci zawodowej osób obu p³ci.
10.4. Przy badaniu proporcjonalnoœci omawianego zró¿nicowania wieku emerytalnego konieczne
jest uwzglêdnienie ca³okszta³tu regulacji dotycz¹cej sytuacji prawnej i faktycznej osób, które
osi¹gnê³y wiek emerytalny. Trybuna³ Konstytucyjny wskazuje na z³o¿one i wieloaspektowe
uwarunkowania regulacji prawnych dotycz¹cych wieku emerytalnego, które powoduj¹, ¿e oceny
nie mog¹ siê opieraæ na pojedynczym czynniku, jakim jest wskazana przez wnioskodawcê
przeciêtna wysokoœæ œwiadczeñ emerytalnych w dniu nabycia prawa do emerytury, jakkolwiek
jest to czynnik nader istotny.
Ustawodawca, decyduj¹c siê na pozostawienie ró¿nego wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn,
wprowadzi³ jednoczeœnie mechanizmy, które pozwalaj¹ zmniejszyæ ró¿nice miêdzy wysokoœci¹
emerytur kobiet i mê¿czyzn zwi¹zane z krótszym okresem op³acania sk³adki.
W pierwszej kolejnoœci nale¿y wymieniæ rozwi¹zania prawa pracy, jak równie¿ ich interpretacjê
przyjêt¹ w orzecznictwie S¹du Najwy¿szego w ostatnich latach, stosownie do których nabycie
uprawnieñ emerytalnych nie mo¿e byæ wy³¹czn¹ przyczyn¹ wypowiedzenia pracownikowi umowy
o pracê, a dalsze zatrudnienie nie powoduje zawieszenia wyp³aty œwiadczenia emerytalnego.
Tym samym obecnie kobiety, które naby³y uprawnienia emerytalne, maj¹ mo¿liwoœæ
kontynuowania aktywnoœci zawodowej, co pozwala im na zwiêkszenie wysokoœci œwiadczeñ
emerytalnych. Przedstawiony mechanizm – w razie prawid³owego stosowania go przez organy
pañstwa – w mo¿liwie najwiêkszym stopniu wychodzi naprzeciw oczekiwaniom kobiet. Mog¹ one
bowiem same podj¹æ decyzjê o zakoñczeniu pracy zawodowej i rozpoczêciu pobierania
Seite 29 von 42
œwiadczenia lub kontynuowaniu zatrudnienia albo innej formy aktywnoœci zawodowej i
op³acania sk³adek na wy¿sze œwiadczenie emerytalne w przysz³oœci.
W obecnym systemie emerytalnym wystêpuj¹ tak¿e rozwi¹zania maj¹ce na celu zapewnienie
okreœlonego poziomu œwiadczeñ emerytalnych dla kobiet. W szczególnoœci nale¿y wskazaæ na
finansowanie z bud¿etu pañstwa sk³adek emerytalnych kobiet w okresie urlopów macierzyñskich i
wychowawczych, dop³aty do emerytur w celu uchronienia kobiet przed ubóstwem, a tak¿e
wyrównanie œredniej prognozowanej liczby lat pobierania emerytury przez kobiety i mê¿czyzn.
Nale¿y równie¿ wskazaæ, ¿e w dotychczasowym orzecznictwie Trybuna³u Konstytucyjnego
ró¿nice wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn by³y uznawane za zgodne z Konstytucj¹, jeœli
osi¹gniêcie wieku emerytalnego nie powoduje obowi¹zku zakoñczenia zatrudnienia. Taka w³aœnie
sytuacja wystêpuje w œwietle obowi¹zuj¹cego prawa w rozpoznawanej sprawie. Osi¹gniêcie wieku
emerytalnego przez kobiety, wraz z uwarunkowaniami przedstawionymi wy¿ej, daje
zainteresowanym osobom mo¿liwoœæ zdecydowania o zakoñczeniu ich aktywnoœci zawodowej,
nawet je¿eli wi¹¿e siê to z otrzymywaniem ni¿szych œwiadczeñ emerytalnych, lecz jest
rekompensowane innymi korzyœciami osobistymi lub rodzinnymi.
Bior¹c pod uwagê wskazane mechanizmy niweluj¹ce niekorzystne skutki zró¿nicowania wieku
emerytalnego, Trybuna³ Konstytucyjny uznaje, ¿e wartoœæ uzasadniaj¹ca odstêpstwo od zasady
równoœci w niniejszej sprawie jest proporcjonalna do wagi wartoœci uzasadniaj¹cej równe
traktowanie podmiotów podobnych.
10.5. W ocenie Trybuna³u Konstytucyjnego zaskar¿ona regulacja znajduje uzasadnienie w
œwietle zasad, wartoœci i norm konstytucyjnych. Odnosi siê to w pierwszym rzêdzie do zasady
sprawiedliwoœci spo³ecznej, proklamowanej w art. 2 Konstytucji, która w odniesieniu do
omawianych relacji oznacza uwzglêdnianie odmiennoœci sytuacji kobiet w spo³eczeñstwie.
Wskazane powy¿ej argumenty odwo³uj¹ce siê do wystêpuj¹cych w spo³eczeñstwie swoistoœci
po³o¿enia kobiet natury spo³ecznej (funkcjonalnej) i obiektywnych ró¿nic natury biologicznej,
tworz¹ konstytucyjne uzasadnienie wprowadzania szczególnych rozwi¹zañ dotycz¹cych kobiet w
porównaniu z mê¿czyznami. Rozwi¹zania te maj¹ na celu zapewnienie kobietom rzeczywistego
równego traktowania, co nie musi byæ to¿same z identycznoœci¹ ich po³o¿enia (por. o takim
ujêciu E. £êtowska, Genderowa perspektywa „ochrony praw kobiet we wspó³czesnym
œwiecie” (Uwagi o metodzie), [w:] Prawa kobiet w œwiecie wspó³czesnym, red. J. KondratiewaBryzik, W. Sokolewicz, w druku). Uszczegó³owieniem powy¿szej zasady jest art. 18 Konstytucji,
który proklamuje zasadê opieki pañstwa nad ma³¿eñstwem, macierzyñstwem, rodzicielstwem i
rodzin¹, a tak¿e art. 71 ust. 2 Konstytucji, który m.in. uznaje szczególn¹ rolê macierzyñstwa.
10.6. Trybuna³ Konstytucyjny uznaje za celowe przytoczenie wyników badañ opinii spo³ecznej
dotycz¹cych reformy systemu emerytalnego, z uwzglêdnieniem wieku emerytalnego kobiet w
œwietle obecnego stanu prawnego, jak równie¿ dyskutowanych zmian.
Badania przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Spo³ecznej w lutym 2010 r. na licz¹cej
1021 osób reprezentatywnej próbie losowej doros³ych Polaków wskazuj¹, ¿e 77% respondentów
uwa¿a rozwi¹zania prawne przewiduj¹ce ni¿szy wiek emerytalny kobiet za sprawiedliwe, 9%
uwa¿a je za niesprawiedliwe dla mê¿czyzn, a 6% za niesprawiedliwe dla kobiet. W odniesieniu do
propozycji zmian w systemie emerytalnym, zmierzaj¹cych do zrównania wieku emerytalnego
kobiet i mê¿czyzn, 74% badanych jest im przeciwnych, natomiast 20% respondentów j¹ popiera.
W odpowiedzi na pytanie, dlaczego przede wszystkim kobiety powinny zachowaæ prawo do
przechodzenia na emeryturê wczeœniej ni¿ mê¿czyŸni, respondenci wskazywali najczêœciej to,
¿e kobiety pracowa³y w ¿yciu wiêcej, poniewa¿ oprócz pracy zawodowej by³y obci¹¿one
obowi¹zkami domowymi (65%), a tak¿e to, ¿e kobiety s¹ potrzebne rodzinie, gdy¿ bêd¹c na
emeryturze, mog¹ zaj¹æ siê wnukami i innymi osobami wymagaj¹cymi opieki (46%), oraz to, ¿e
Seite 30 von 42
kobiety s¹ s³absze fizycznie, wobec czego nie mog¹ d³u¿ej pracowaæ w zawodach wymagaj¹cych
pracy fizycznej (39%). Z kolei na pytanie, w którego treœci znalaz³a siê informacja, ¿e jeœli
kobiety bêd¹ przechodzi³y na emeryturê wczeœniej ni¿ mê¿czyŸni, emerytury kobiet bêd¹ du¿o
ni¿sze ni¿ emerytury mê¿czyzn, 48% badanych uzna³o, ¿e najlepszym rozwi¹zaniem by³oby
umo¿liwienie kobietom wyboru co do dalszego zatrudnienia po uzyskaniu praw emerytalnych, w
celu otrzymania emerytury w wysokoœci podobnej do tej, jak¹ otrzymuj¹ mê¿czyŸni, 37%
respondentów stwierdzi³o natomiast, ¿e kobiety powinny, jak dot¹d, przechodziæ na emeryturê
wczeœniej ni¿ mê¿czyŸni, nawet jeœli otrzymane przez nie œwiadczenia bêd¹ przez to ni¿sze.
Tylko 10% badanych wskaza³o, ¿e kobiety powinny przechodziæ na emeryturê w takim samym
wieku jak mê¿czyŸni, aby otrzymane przez nie œwiadczenia by³y podobne do œwiadczeñ
mê¿czyzn (zob. Oceny proponowanych zmian w systemie emerytalnym. Komunikat z badañ, raport
Centrum Badania Opinii Spo³ecznej nr BS/41/2010 r., Warszawa 2010 oraz Wiek emerytalny
kobiet i mê¿czyzn – taki sam czy ró¿ny, raport Centrum Badania Opinii Spo³ecznej nr BS/49/2010
r., Warszawa 2010). Podobne badania by³y prowadzone przez CBOS w latach 1999, 2002, 2003,
2005 i 2007. Dane uzyskiwane w tych latach wskazuj¹ na niewielkie wahania pogl¹dów, jednak
pozostaj¹ one na zbli¿onym poziomie (por. E. Karpowicz, Ubezpieczenia emerytalne w opiniach
spo³ecznych, [w:] System emerytalny 9 lat po reformie…, s. 155 i n.).
Nale¿y podkreœliæ, ¿e uzasadnienie odwo³uj¹ce siê do pogl¹dów spo³eczeñstwa ma w
rozpoznawanej sprawie znaczenie wy³¹cznie pomocnicze. Jak stwierdzi³ Trybuna³: „choæ w
pañstwie demokratycznym organy w³adzy publicznej nie powinny w ¿adnym razie lekcewa¿yæ
opinii publicznej, to jednak ¿¹dania wysuwane przez przedstawicieli ró¿nych grup spo³ecznych i
wyniki badania opinii publicznej nie mog¹ stanowiæ samoistnej podstawy do wprowadzania
ograniczeñ w korzystaniu z praw i wolnoœci cz³owieka i obywatela” (wyrok TK z 7 maja 2001 r.,
sygn. K 19/00, OTK ZU nr 4/2001, poz. 82). Teza ta zachowuje aktualnoœæ w niniejszej sprawie,
w innym kontekœcie. Co wiêcej, niekiedy konstytucyjnie wymagane mo¿e byæ sprzeciwienie siê
pogl¹dom wiêkszoœci spo³eczeñstwa. W powo³anym wy¿ej wyroku Trybuna³ stwierdzi³, ¿e
„koniecznoœæ wprowadzenia ustawowych ograniczeñ praw i wolnoœci wynika bowiem nie z
subiektywnego przekonania o takiej potrzebie, ale obiektywnej ich niezbêdnoœci (…)”. Nale¿y
jednak zauwa¿yæ, ¿e pojêcia takie jak „dyskryminacja” czy „uprzywilejowanie”, s³u¿¹ce ocenie
okreœlonych rozwi¹zañ prawnych, maj¹ mocne zabarwienie emocjonalne. Pogl¹dy wyraŸnej
wiêkszoœci spo³eczeñstwa co do tego, jakie rozwi¹zania s¹ traktowane jako dyskryminuj¹ce lub
nies³usznie uprzywilejowuj¹ce w sferze praw socjalnych, nie powinny byæ ignorowane przez
w³adzê ustawodawcz¹ bez uzasadnienia konstytucyjnego.
10.7. Trybuna³ Konstytucyjny zauwa¿a, ¿e ustawodawcy przys³uguje znaczna swoboda
kszta³towania rozwi¹zañ prawnych dotycz¹cych praw podmiotowych o charakterze socjalnym
(por. wyroki: z 8 maja 2000 r., sygn. SK 22/99, OTK ZU nr 4/2000, poz. 107, z 30 listopada 2004
r., sygn. SK 31/04, OTK ZU nr 10/A/2004, poz. 110 oraz o sygn. SK 15/06 i sygn. P 10/07). Do
tej grupy nale¿y prawo do zabezpieczenia spo³ecznego po osi¹gniêciu wieku emerytalnego (art. 67
ust. 1 Konstytucji).
Stosownie do art. 67 ust. 1 zdania drugiego Konstytucji, zakres i formy zabezpieczenia
spo³ecznego okreœla ustawa. Tak wiêc, z mocy Konstytucji, obowi¹zek wyboru uzasadnionych
spo³ecznie i ekonomicznie rozstrzygniêæ w zakresie prawa do zabezpieczenia spo³ecznego
spoczywa na parlamencie, który te¿ ponosi za nie odpowiedzialnoœæ. Trybuna³ Konstytucyjny
nie ma kompetencji do oceny celowoœci i zasadnoœci takich rozstrzygniêæ przyjêtych przez
w³adzê ustawodawcz¹. Trybuna³ jest natomiast powo³any do zakwestionowania regulacji
ustawowych, zaskar¿onych przez uprawniony podmiot, w przypadkach, w których ustawodawca
przekroczy zakres przys³uguj¹cej mu swobody w sposób naruszaj¹cy Konstytucjê (por. powo³ane
wy¿ej wyroki o sygn. P 9/05 i o sygn. SK 15/06).
Seite 31 von 42
Przeprowadzona wy¿ej analiza obowi¹zuj¹cego stanu prawnego oraz orzecznictwa prowadzi do
konkluzji, ¿e art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji.
Zró¿nicowany podstawowy wiek emerytalny kobiet i mê¿czyzn w powszechnym systemie
emerytalnym, obowi¹zuj¹cym od 1 stycznia 1999 r., nie jest cech¹ powoduj¹c¹ dyskryminacjê
kobiet. Wskazane zró¿nicowanie w dalszym ci¹gu mo¿e byæ uzasadniane potrzeb¹ niwelowania
wystêpuj¹cych ró¿nic spo³ecznych pomiêdzy kobietami a mê¿czyznami. Nale¿y jednak
stwierdziæ, ¿e omawiana sytuacja ma charakter dynamiczny. Obecnie mo¿na zauwa¿yæ
zmniejszanie siê wskazanych ró¿nic o charakterze spo³ecznym (funkcjonalnym). Z kolei ró¿nice
biologiczne miêdzy osobami obu p³ci maj¹ charakter obiektywny i wobec tego bêd¹ wystêpowaæ
zawsze. Jednak¿e bêd¹ one w przysz³oœci w mniejszym stopniu uzasadniaæ zró¿nicowanie
wed³ug kryterium p³ci rozwi¹zañ prawnych dotycz¹cych wieku emerytalnego, obejmuj¹cych ogó³
osób, skoro w wielu zawodach ró¿nice te nie maj¹ wp³ywu, albo maj¹ s³abszy ni¿ dawniej wp³yw,
na zagro¿enie stanu zdrowia i jakoœæ wykonywanej pracy.
Warto dodaæ, ¿e reformy polegaj¹ce na zrównywaniu wieku emerytalnego s¹ planowane,
realizowane albo zakoñczone w wielu pañstwach europejskich. Zmiany w tym kierunku s¹ tak¿e
traktowane jako cel do osi¹gniêcia w przysz³oœci przez poszczególne pañstwa w œwietle prawa
Unii Europejskiej i prawa miêdzynarodowego.
W tym stanie rzeczy Trybuna³ Konstytucyjny postanowi³ o skierowaniu do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej sygnalizacji w trybie art. 4 ust. 2 ustawy o TK dotycz¹cej celowoœci
podjêcia dzia³añ ustawodawczych zmierzaj¹cych do stopniowego zrównywania wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn.
Z powy¿szych wzglêdów Trybuna³ Konstytucyjny orzek³ jak w sentencji.
Zdanie odrêbne
sêdzi TK Teresy Liszcz
do wyroku Trybuna³u Konstytucyjnego
z dnia 15 lipca 2010 r., sygn. akt K 63/07
Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U.
Nr 102, poz. 643, ze zm.) zg³aszam zdanie odrêbne do ca³ego wyroku Trybuna³u Konstytucyjnego
z 15 lipca 2010 r., sygn. K 63/07, wraz z uzasadnieniem.
1. Zaskar¿ony przez Rzecznika Praw Obywatelskich art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227, ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach albo u.e.r.FUS z numerem artyku³u) ustala
minimalny wiek, od osi¹gniêcia którego zale¿y nabycie prawa do emerytury („wiek emerytalny”)
na 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mê¿czyzn.
Odmiennie ni¿ Trybuna³ Konstytucyjny, uwa¿am, ¿e przepis ten jest sprzeczny z art. 33
Konstytucji, który stanowi: „1. Kobieta i mê¿czyzna w Rzeczypospolitej Polskiej maj¹ równe
prawa w ¿yciu rodzinnym, politycznym, spo³ecznym i gospodarczym. 2. Kobieta i mê¿czyzna
maj¹ w szczególnoœci równe prawo do kszta³cenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego
wynagradzania za pracê jednakowej wartoœci, do zabezpieczenia spo³ecznego oraz do
zajmowania stanowisk, pe³nienia funkcji oraz uzyskiwania godnoœci publicznych i odznaczeñ”.
Wobec istnienia tego w³aœnie szczególnego przepisu Konstytucji dotycz¹cego wy³¹cznie równych
praw kobiet i mê¿czyzn (równoœci praw bez wzglêdu na p³eæ), uwa¿am za zbêdne
przywo³ywanie w tej sprawie ogólnego wzorca równoœci wszystkich wobec prawa i prawa
wszystkich do równego traktowania przez w³adze publiczne, wyra¿onego w art. 32 Konstytucji.
Seite 32 von 42
Przepis ustanawiaj¹cy ró¿ny wiek emerytalny ze wzglêdu na p³eæ ubezpieczonego jest ewidentnie
niezgodny z art. 33 ust. 2 Konstytucji w zakresie dotycz¹cym równego prawa do zabezpieczenia
spo³ecznego, gdy¿ prawo do emerytury z ubezpieczenia spo³ecznego (emerytalnego) jest
elementem prawa do zabezpieczenia spo³ecznego.
Ró¿ny wiek emerytalny odnosi siê do podmiotów nale¿¹cych do tej samej klasy (grupy) – osób
fizycznych. Ró¿nice biologiczne miêdzy kobietami i mê¿czyznami nie s¹ cechami relewantnymi z
punktu widzenia prawa do emerytury.
2. Niezgodnoœæ art. 24 u.e.r.FUS z zasad¹ równego prawa do zabezpieczenia spo³ecznego
zachodzi, moim zdaniem, w dwóch aspektach: a) nabycia prawa do emerytury, b) wysokoœci
emerytury.
Nierówne traktowanie kobiet i mê¿czyzn w zakresie nabycia prawa do emerytury jest oczywiste,
skoro kobieta mo¿e nabyæ to prawo w wieku o 5 lat ni¿szym ni¿ mê¿czyzna. Niew¹tpliwie w tym
aspekcie jest to nierównoœæ na niekorzyœæ mê¿czyzn, któr¹ trudno uzasadniæ obiektywnymi
przyczynami w sytuacji, gdy przeciêtna d³ugoœæ ¿ycia kobiet w Polsce wynosi 80 lat, a mê¿czyzn
– 71 lat i brak danych o gorszym stanie zdrowia lub mniejszej przydatnoœci do pracy kobiet po
ukoñczeniu 60. roku ¿ycia ni¿ mê¿czyzn w tym samym wieku.
Ju¿ obecnie procent mê¿czyzn, którzy do¿ywaj¹ emerytury, w stosunku do ca³ej ich populacji jest
ni¿szy ni¿ procent kobiet do¿ywaj¹cych tego œwiadczenia. W najbli¿szym czasie ten problem
zaostrzy siê w zwi¹zku z definitywnym wyeliminowaniem z prawa emerytalnego obni¿onego (z
regu³y o 5 lat) wieku emerytalnego z tytu³u wykonywania pracy szczególnie uci¹¿liwej lub
szkodliwej dla zdrowia albo pracy w szczególnym charakterze (rozporz¹dzenie Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze; Dz. U. Nr 8, poz. 43). Prace tego rodzaju wykonywali
i wykonuj¹ nadal g³ównie mê¿czyŸni, i to oni przede wszystkim korzystali z obni¿onego wieku
emerytalnego (równego z regu³y „normalnemu” wiekowi emerytalnemu kobiet). Obecnie tylko
niewielka czêœæ populacji pracowników korzystaj¹cych uprzednio z prawa do przejœcia na
emeryturê w ni¿szym wieku korzysta z przejœciowego rozwi¹zania w postaci emerytur
pomostowych (na podstawie ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, Dz.
U. Nr 237, poz. 1656).
Uzasadnienie uprzywilejowania kobiet w zakresie nabycia prawa do emerytury ich wiêkszym
obci¹¿eniem prac¹ domow¹ i wychowywaniem dzieci lub wnuków nie jest dla mnie przekonuj¹ce.
3. Art. 24 ust. 1 u.e.r.FUS, rozpatrywany w aspekcie wp³ywu nierównego wieku emerytalnego na
wysokoœæ emerytury, jest, moim zdaniem, równie¿ niezgodny z art. 33 ust. 2 Konstytucji –
zasad¹ równego prawa do zabezpieczenia spo³ecznego, z tym, ¿e – w tym aspekcie – jest to
nierównoœæ na szkodê kobiet (dyskryminacja kobiet). To w tym aspekcie zaskar¿y³ art. 24 ust. 1
u.e.r.FUS Rzecznik Praw Obywatelskich, mimo ¿e nie wskaza³ w petitum wniosku przepisów
okreœlaj¹cych sposób ustalania wysokoœci emerytury (w szczególnoœci art. 25 i art. 26 u.e.r.FUS
ani art. 25 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapita³owych, Dz. U. Nr 228, poz.
1507) jako przepisów zwi¹zkowych. Powodem tego by³o to, jak wyjaœni³ przedstawiciel RPO na
rozprawie, ¿e Rzecznik nie ma ¿adnych zastrze¿eñ do treœci tych ostatnich przepisów, a w
uzasadnieniu wniosku odwo³ywa³ siê do nich w celu wykazania wp³ywu wieku przejœcia na
emeryturê na wysokoœæ œwiadczenia emerytalnego.
Trybuna³ dokona³ wiêc oceny konstytucyjnoœci art. 24 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach w
kontekœcie przepisów dotycz¹cych sposobu ustalania wysokoœci emerytury, zarówno z
pierwszego (ZUS), jak i drugiego filaru (otwarte fundusze emerytalne), a nawet w szerszym
kontekœcie normatywnym, obejmuj¹cym tak¿e przepisy (i praktykê ich stosowania) dotycz¹ce
Seite 33 von 42
wp³ywu osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia prawa do emerytury na stabilnoœæ
zatrudnienia pracownika.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e wnioskodawca zaskar¿y³ przepis o nierównym wieku emerytalnym tylko w
zakresie dotycz¹cym ubezpieczonych bêd¹cych pracownikami, gdy¿ pozostali ubezpieczeni (np.
prowadz¹cy dzia³alnoœæ gospodarcz¹) sami decyduj¹ o zaprzestaniu lub kontynuowaniu
dzia³alnoœci zarobkowej, bêd¹cej podstaw¹ do ubezpieczenia spo³ecznego po osi¹gniêciu wieku
emerytalnego. Dodatkowo zaskar¿enie jest zawê¿one przez to, ¿e odnosi siê tylko do
ubezpieczonych-pracowników urodzonych po 31 grudnia 1968 r., do których w pe³nym zakresie
stosuje siê nowe zasady ustalania wysokoœci emerytury, oparte na œciœle rozumianej zasadzie
wzajemnoœci (zale¿noœci miêdzy wielkoœci¹ wk³adu do funduszu emerytalnego w postaci
sk³adek a wysokoœci¹ œwiadczenia), bez zastosowania znacz¹cych mechanizmów koryguj¹cych
(„solidaryzmu ubezpieczonych”), które wystêpuj¹ w „starym” systemie ustalania wysokoœci
emerytury.
3.1. Analiza przepisów dotycz¹cych sposobu ustalania wysokoœci emerytury, nawet bez
przeprowadzania obliczeñ symulacyjnych, prowadzi do jednoznacznego wniosku, ¿e wiek
przejœcia na emeryturê ma zasadniczy wp³yw na wysokoœæ œwiadczenia emerytalnego. Mówi¹c
najproœciej, wysokoœæ miesiêcznej emerytury jest wynikiem operacji dzielenia, w której dzieln¹
jest suma sk³adek na indywidualnym koncie ubezpieczonego (powiêkszona ewentualnie o tzw.
kapita³ pocz¹tkowy, je¿eli uprawniony do emerytury pozostawa³ w ubezpieczeniu spo³ecznym
przed 1 stycznia 1999 r.), odpowiednio zwaloryzowana, a dzielnikiem jest prognozowana
(statystyczna) d³ugoœæ ¿ycia po przejœciu na emeryturê w okreœlonym wieku, liczona w
miesi¹cach.
Przejœcie na emeryturê w póŸniejszym wieku (a tym samym d³u¿szy okres pracy i op³acania
sk³adek) powiêksza sumê stanowi¹c¹ dzieln¹ i jednoczeœnie zmniejsza dzielnik (iloœæ miesiêcy,
przez które, wg tablic statystycznych, bêdzie pobierana emerytura). Na³o¿enie siê na siebie tych
dwóch zmiennych musi mieæ znacz¹cy wp³yw na wynik w postaci wysokoœci miesiêcznego
œwiadczenia.
Kobieta koñcz¹ca aktywnoœæ zawodow¹ o 5 lat wczeœniej niew¹tpliwie ju¿ tylko z tego powodu
otrzyma ni¿sz¹ emeryturê. A trzeba przy tym pamiêtaæ, ¿e na efekt krótszego okresu op³acania
sk³adek nak³ada siê przeciêtnie ni¿sza wysokoœæ wynagrodzenia kobiet ni¿ mê¿czyzn, skutkuj¹ca
op³acaniem ni¿szych sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne, oraz op³acenie tych sk³adek od
najni¿szego wynagrodzenia w okresie urlopu wychowawczego, z którego wci¹¿ nieporównanie
czêœciej korzystaj¹ kobiety ni¿ mê¿czyŸni.
Jedyny mechanizm „wyrównuj¹cy” w opisanym systemie ustalania wysokoœci emerytury, w
postaci ³¹cznego dla kobiet i mê¿czyzn liczenia prognozowanego czasu dalszego trwania ¿ycia po
przejœciu na emeryturê w okreœlonym wieku (kosztem ubezpieczonych mê¿czyzn), tylko w
niewielkim stopniu wp³ywa na zmniejszenie ró¿nic miêdzy wysokoœci¹ emerytury kobiet i
mê¿czyzn. Trudno sobie przy tym wyobraziæ wprowadzanie do tego systemu innych
mechanizmów wyrównawczych na rzecz kobiet, skoro jego za³o¿eniem jest zasada wzajemnoœci.
Gdyby ustawodawca je wprowadzi³, to koszty z tego tytu³u musia³by ponieœæ bud¿et pañstwa.
Nale¿y przypomnieæ, ¿e rz¹dowy projekt reformy emerytalnej z 1998 r. zak³ada³ zrównanie wieku
emerytalnego kobiet i mê¿czyzn na poziomie 62 lat. Parlament wycofa³ siê z tego rozwi¹zania ze
wzglêdu na opór spo³eczeñstwa, reprezentowanego w tej sprawie przez zwi¹zki zawodowe.
3.2. Trybuna³ Konstytucyjny, zgadzaj¹c siê, co do zasady, ¿e ni¿szy wiek przechodzenia na
emeryturê powoduje znacz¹ce obni¿enie wysokoœci emerytury, nie uzna³ jednak, ¿e przepis
ró¿ni¹cy wiek emerytalny kobiet i mê¿czyzn jest z tego powodu niezgodny z zasad¹ równego
traktowania kobiet i mê¿czyzn (ich równego prawa do zabezpieczenia spo³ecznego). Stwierdzi³
Seite 34 von 42
bowiem, ¿e osi¹gniêcie wieku emerytalnego nie oznacza „automatycznej” zamiany statusu
pracownika na status emeryta ani nie zmusza pracownika do zakoñczenia aktywnoœci
zawodowej. Zdaniem Trybuna³u, to od decyzji kobiety zale¿y, czy po osi¹gniêciu 60 lat przejdzie
na emeryturê i zakoñczy karierê zawodow¹, czy te¿ – kontynuuj¹c zatrudnienie i pobieraj¹c
jednoczeœnie pe³n¹ emeryturê, bêdzie pracowaæ nadal na jej zwiêkszenie w przysz³oœci.
W istocie mamy wiêc, jak twierdzi Trybuna³, w tym przypadku do czynienia nie – z zarzucan¹
przez RPO – dyskryminacj¹ kobiet, lecz z ich uprzywilejowaniem polegaj¹cym na tym, ¿e po
osi¹gniêciu 60 lat maj¹ prawo wyboru – przejœæ wczeœniej na ni¿sz¹ emeryturê i przestaæ
pracowaæ, czy te¿ pracowaæ d³u¿ej i uzyskaæ wy¿sze œwiadczenie. To uprzywilejowanie nie
oznacza jednak – zdaniem Trybuna³u – dyskryminacji mê¿czyzn, którzy taki wybór maj¹ dopiero
5 lat póŸniej, gdy¿ ma ono charakter uprzywilejowania wyrównawczego, uzasadnionego
wiêkszym obci¹¿eniem kobiet prac¹ na rzecz rodziny – obok pracy zarobkowej – i szczególn¹ rol¹
spo³eczn¹ pe³nion¹ przez nie po przejœciu na emeryturê, jak¹ jest opieka nad wnukami i starymi
rodzicami.
Istotn¹ rolê w argumentacji tej tezy Trybuna³u odgrywa niedawna zmiana stanowiska S¹du
Najwy¿szego w sprawie znaczenia osi¹gniêcia wieku emerytalnego i nabycia uprawnieñ
emerytalnych dla uzasadnienia wypowiedzenia przez pracodawcê umowy o pracê na czas
nieokreœlony. S¹d Najwy¿szy w uchwale 7 sêdziów z 21 stycznia 2009 r., sygn. akt II PZP 13/08
(OSNP nr 19-20/2009, poz. 248) – po licznych meandrach dotychczasowego orzecznictwa w tej
sprawie – stwierdzi³, ¿e osi¹gniêcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie mo¿e
stanowiæ wy³¹cznej przyczyny wypowiedzenia przez pracodawcê umowy o pracê na czas
nieokreœlony w rozumieniu art. 45 § 1 kodeksu pracy (dalej: k.p.).
Nie neguj¹c tego, ¿e wymieniona uchwa³a utrudnia nieco pracodawcy zwolnienie z pracy
pracownika w wieku emerytalnym, twierdzê, i¿ nie oznacza ona, ¿e to zwolnienie sta³o siê
niedopuszczalne, a pracownik w wieku emerytalnym uzyska³ dziêki niej znacz¹c¹ stabilizacjê
stosunku pracy. Wystarczy bowiem, aby pracodawca wykaza³, ¿e w zwi¹zku z zaawansowanym
wiekiem pracownik ma ograniczon¹ przydatnoœæ do pracy b¹dŸ ¿e istnieje obiektywna potrzeba
zmniejszenia stanu zatrudnienia, aby zwolnienie pracownika, który naby³ ju¿ uprawnienia
emerytalne, zosta³o uznane za uzasadnione w rozumieniu art. 45 § 1 k.p. Trzeba do tego dodaæ, ¿e
nawet uznanie przez s¹d pracy, i¿ wypowiedzenie umowy o pracê dokonane w zwi¹zku z
osi¹gniêciem przez pracownika wieku emerytalnego jest nieuzasadnione, nie oznacza, ¿e bêdzie
on „automatycznie” przywrócony do pracy. Art. 45 § 1 k.p. pozwala bowiem s¹dowi odmówiæ
¿¹daniu pracownika przywrócenia do pracy i zas¹dziæ zamiast tego niewygórowane
odszkodowanie, jeœli uzna, ¿e przywrócenie jest niemo¿liwe b¹dŸ niecelowe (np. z tego powodu,
¿e wyraŸny konflikt miêdzy pracodawc¹ a zwolnionym pracownikiem nie wró¿y ich dobrej
wspó³pracy na przysz³oœæ).
Reasumuj¹c ten w¹tek, twierdzê, ¿e w praktyce kobiety tu¿ po osi¹gniêciu wieku emerytalnego s¹
czêsto „wypychane” z rynku pracy wbrew swojej woli, i to niezale¿nie od tego, na jakim poziomie
okreœlony jest ten wiek, tak¿e: gdy – jak w przypadku kobiet zatrudnionych „na kolei” – wynosi³
55 lat (por. uchwa³ê SN z 19 listopada 2008 r., sygn. akt I PZP 4/08, OSNP nr 13-14/2009, poz.
165). Podwa¿a to tezê Trybuna³u o rzekomym prawie kobiet w wieku emerytalnym do wyboru –
przejœæ wczeœniej na ni¿sz¹ emeryturê, czy pracowaæ d³u¿ej i zyskaæ wy¿sze œwiadczenie.
Gdyby nie wczeœniejszy wiek nabywania uprawnieñ emerytalnych przez kobiety, pracodawcy nie
mieliby powodu (czy pretekstu), aby zwalniaæ z pracy kobietê, a nie mê¿czyznê, gdy s¹
rówieœnikami.
3.3. Mam wra¿enie, ¿e g³ównym powodem wydania przez Trybuna³ wyroku o zgodnoœci z
Konstytucj¹ przepisu ró¿nicuj¹cego wiek emerytalny kobiet i mê¿czyzn jest – znajduj¹ce wyraz w
wynikach badañ opinii publicznej – oczekiwanie zdecydowanej wiêkszoœci spo³eczeñstwa,
Seite 35 von 42
zarówno kobiet, jak i mê¿czyzn, aby pozostawiæ dotychczasowe rozwi¹zanie. Wynika to z
tradycyjnego podzia³u ról w rodzinie, oczekiwania œwiadczenia us³ug opiekuñczych ze strony
stosunkowo m³odych i sprawnych emerytek, a tak¿e z tego, ¿e du¿a czêœæ kobiet wykonuje pracê
niesatysfakcjonuj¹c¹, z któr¹ bez ¿alu siê rozstaje, po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. Pragnê
jednak zwróciæ uwagê, ¿e proporcje miêdzy liczb¹ zwolenników pozostawienia status quo i liczb¹
opowiadaj¹cych siê za zrównaniem wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn zmieniaj¹ siê na
korzyœæ tych ostatnich. S¹dzê, ¿e zmieni¹ siê one radykalnie w tym kierunku, kiedy rozpoczn¹ siê
pierwsze wyp³aty emerytur w wysokoœci ustalonej wed³ug nowych zasad i oka¿e siê, o ile ni¿sze
s¹ emerytury kobiet. Zwiêksza siê te¿ stale liczba samotnych kobiet, które nie maj¹c oparcia
materialnego w rodzinie, ani wnuków, którymi mog³yby siê opiekowaæ, nie s¹ zainteresowane
wczeœniejszym koñczeniem pracy zawodowej. O ile rozumiem obawê parlamentarzystów przed
nara¿eniem siê wyborcom przeprowadzeniem reformy, której oni sobie nie ¿ycz¹, o tyle jest dla
mnie oczywiste, ¿e Trybuna³ Konstytucyjny takimi wzglêdami nie powinien siê kierowaæ.
Ze wskazanych wy¿ej powodów zg³osi³am niniejsze zdanie odrêbne.
Zdanie odrêbne
sêdzi TK Ewy £êtowskiej
Nr 102, poz. 643, ze zm.) zg³aszam zdanie odrêbne do wyroku z dnia 15 lipca 2010 r. w sprawie o
sygn. K 63/07.
Uwa¿am, ¿e:
Art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ
Spo³ecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.; dalej: ustawa o emeryturach i rentach z
FUS) w zakresie, w jakim ró¿nicuje ustawowo wiek emerytalny z uwagi na kryterium p³ci wobec
ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. nie wprowadzaj¹c gwarancji
równowa¿enia tego zró¿nicowania w mechanizmie emerytalnym, jest niezgodny z art. 32 i art. 33
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
UZASADNIENIE
1. Niniejsze votum dotyczy zarówno samej sentencji wyroku, jak i jego uzasadnienia. Sentencja
uznaje konstytucyjnoœæ zaskar¿onego przepisu, który uwa¿am za niekonstytucyjny, jakkolwiek z
innych przyczyn, ni¿ to wskazano we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich (dalej: RPO).
Uzasadnienia wyroku nie podzielam natomiast z uwagi na tok rozumowania i argumentacjê
zaczerpniêt¹ z wniosku, któr¹ uwa¿am za chybion¹.
2. W 1999 r., wprowadzaj¹c „nowy” system emerytalny, utrzymano – mimo pierwotnie
odmiennego brzmienia projektu – dotychczasowe zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i
mê¿czyzn. Jednoczeœnie jednak wprowadzono zupe³nie odmienny system wypracowywania
uprawnieñ i naliczania emerytury, silnie uzale¿niony od zgromadzenia odpowiedniego kapita³u
przez pracownika. W tej sytuacji samo utrzymanie dotychczas istniej¹cego zró¿nicowania wieku
wedle p³ci, przy wmontowaniu tego czynnika w odmienny system (mechanizm nabywania
emerytury), oznacza³o regres dla kobiet, którym w zakresie uzyskania prawa do emerytury
okreœlono krótszy okres wypracowania kapita³u. W projekcie nowego systemu emerytalnego
przewidywano równy wiek uzyskania uprawnieñ emerytalnych (62 lata) dla obu p³ci.
Seite 36 von 42
Wprowadzenie do zmienionego otoczenia normatywnego normy zachowuj¹cej dawne
zró¿nicowanie wieku emerytalnego oznacza spowodowanie nierównoœci w ca³ym mechanizmie,
na skutek wprowadzenia czynnika nierównego do uk³adu, gdzie równowagê zapewnia³o
wprowadzenie (projekt) czynnika równego.
3. W systemie zdefiniowanej sk³adki krótszy okres jej op³acania u kobiet powoduje zgromadzenie
mniejszego kapita³u, z którego w przysz³oœci p³aci siê emeryturê. Ta okolicznoœæ, a tak¿e inne
czynniki w ramach samego mechanizmu nabywania emerytury, oraz czynniki poza tym
mechanizmem, wynikaj¹ce z uwarunkowañ faktycznych, nie rekompensowanych w œwiadomy
sposób przez ustawodawcê powoduj¹, ¿e systemowo i zarazem faktycznie poziom emerytur kobiet
nie odpowiada zasadzie „równego prawa do zabezpieczenia spo³ecznego”. Kobiety s¹ tu zatem
upoœledzone. Wniosek RPO wykorzystuje tê konstatacjê w uzasadnieniu, ale nie skar¿y
mechanizmu, który do tego doprowadzi³. Mechanizm ten jest zaœ wieloczynnikowy (czynniki te
wskazuje zdanie odrêbne sêdzi Teresy Liszcz). Zaskar¿enie zaœ tego mechanizmu (tego
nale¿a³oby oczekiwaæ, skoro RPO jako problem konstytucyjny – trafnie! – zg³asza systemowe
usterki mechanizmu) wymaga³oby zatem powo³ania wielu ró¿nych, pozostaj¹cych w zwi¹zku i we
wzajemnej wspó³zale¿noœci norm. Wniosek zaskar¿a tylko art. 24 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, jak gdyby zawarte tam zró¿nicowanie wieku wzglêdem p³ci by³o czynnikiem
ró¿nicuj¹cym, zastosowanym w sytuacjach sk¹din¹d równych. Tymczasem skutek, który RPO
uwa¿a za dowód potwierdzaj¹cy istnienie zarzucanej we wniosku niekonstytucyjnoœci, to jest
systemowo ni¿sze emerytury kobiet, jest konsekwencj¹ z³o¿onego mechanizmu
wieloczynnikowego. RPO b³êdnie wi¹¿e przyczynê ze skutkiem: proste zrównanie przez ustawê
wieku emerytalnego obu p³ci nie doprowadzi do wyeliminowania niekonstytucyjnej nierównoœci.
Wyrok, od którego zg³aszam zdanie odrêbne, niekonsekwencji zaskar¿enia nie tylko nie dostrzega
ale i nie wyci¹ga z niej wniosków ani proceduralnych, ani merytorycznych co do treœci wyroku i
jego formu³y.
4. Zaskar¿ony art. 24 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS utrzymuj¹c zró¿nicowany wiek
emerytalny kobiet i mê¿czyzn (60 i 65 lat) jest przepisem traktuj¹cym nierówno p³cie, jednak¿e
nie w zakresie mechanizmu uzyskiwania œwiadczeñ emerytalnych na okreœlonym poziomie.
Zaskar¿ony przepis wprowadza zró¿nicowanie w zakresie mo¿liwoœci nabycia uprawnieñ
emerytalnych (bez oceny ich wzajemnego poziomu). Zaskar¿ony przepis nie dyskryminuje kobiet,
lecz je uprzywilejowuje, zaœ dyskryminuje mê¿czyzn. Jednak zarówno wniosek, jak i wyrok, ten
aspekt znaczenia art. 24 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, pomijaj¹ milczeniem.
Tymczasem przywilej kobiet (w zakresie tego, kiedy uzyskuj¹ uprawnienia) – staje siê
dyskryminacj¹, gdy chc¹ one z przywileju korzystaæ (uczynienie u¿ytku z uzyskania statusu
emerytalnego).
5. Wniosek RPO skar¿y zatem co innego (przedmiot) i z innego wzglêdu (kryterium), ni¿ to
uzasadnia i definiuje jako problem konstytucyjny. Je¿eli naganna konstytucyjnie nierównoœæ
oznacza nierówne traktowanie sytuacji równych, albo równe – nierównych, to wniosek w zakresie
petitum sytuacje równe traktuje nierówno (nie dostrzegaj¹c uprzywilejowania kobiet), a w zakresie
uzasadnienia nierówne – równo. Wniosek jest wiêc niekoherentny.
6. Przed Trybuna³em sta³o zatem pytanie, jak powinno brzmieæ orzeczenie w sytuacji, gdy
wniosek w petitum zarzuca naruszenie „innej” („innokierunkowej”) równoœci, ni¿ ta, która
pojawia siê przy formu³owaniu rzeczywistego problemu konstytucyjnego, jakim jest emerytalne
upoœledzenie kobiet. Z kolei to ostatnie nie jest spowodowane tylko istnieniem zró¿nicowanego z
uwagi na p³eæ wczeœniejszego wieku emerytalnego. Nierównoœæ systemowa w poziomie
emerytur kobiet i mê¿czyzn ma bowiem miêdzy innymi (choæ nie wy³¹cznie) Ÿród³o we
wspomnianym zró¿nicowaniu wieku. Samo usuniêcie z systemu prawnego zaskar¿onego przepisu
(do czego sprowadza siê orzekanie zgodne z wnioskiem) – nie usuwa w tej sytuacji problemu
konstytucyjnego. Zastrze¿enia, jakie mam do uzasadnienia wyroku, sprowadzaj¹ siê wiêc do tego,
Seite 37 von 42
¿e po pierwsze, Trybuna³ nie dokona³ rekonstrukcji wniosku RPO udzielaj¹c odpowiedzi na
pytanie, czy i w jakim zakresie, przy pomocy jakich instrumentów wynikaj¹cych z acquis
constitutionnel powinien jednak byæ analizowany (uwa¿am, ¿e gdyby to zrobiono, istnia³yby
podstawy do uwzglêdnienia wniosku), pod drugie, nie zgadzam siê (z przyczyn wskazanych ju¿
wy¿ej, w pkt 2) z sam¹ tez¹ i¿ zró¿nicowanie wieku emerytalnego wzglêdem p³ci (chodzi o
kryterium neutralne, bez wzglêdu na to kogo uprzywilejowuje lub dyskryminuje) jest
konstytucyjne, a to z uwagi na brak stosownych mechanizmów wyrównawczych.
7. Jako wzorzec konstytucyjnoœci we wniosku wskazano dwa przepisy „równoœciowe”
Konstytucji, art. 32 i art. 33. Pierwszy – dotyczy równoœci traktowania (naruszonej w zarówno
wprost przez treœæ zaskar¿onego przepisu, jak i z uwagi na konstrukcjê mechanizmu
prowadz¹cego do uzyskania œwiadczeñ emerytalnych okreœlonej wysokoœci). Drugi – dotyczy
równouprawnienia materialnoprawnego. Uwa¿am, ¿e na tle rozwa¿anej sytuacji dochodzi do
naruszenia obu wzorców.
8. Art. 33 Konstytucji wymaga równoœci materialnoprawnej: „równych praw (...) do (...)” (m.in.)
zabezpieczenia spo³ecznego. Ryzyko zwi¹zane ze staroœci¹ powinno (z uwagi na tê normê
konstytucyjn¹) w jednakowym stopniu chroniæ kobietê (w porównaniu do stanowi¹cego wzorzec
porównywalny statusu mê¿czyzny). Nie realizuje tego celu sytuacja, gdy sam prawny system
(mechanizm) emerytalny w momencie swego wprowadzania, zachowuj¹c dotychczasowe
zró¿nicowanie wieku emerytalnego – wprowadzi³ pogorszenie szans na zgromadzenie kapita³u, od
którego uzale¿niona jest wysokoœæ emerytury. Nie chodzi wiêc o realne zrównanie poziomu czy
wysokoœci œwiadczeñ, lecz przynajmniej nie pogarszanie sytuacji kobiet w systemowy sposób, w
momencie wprowadzania nowego systemu emerytalnego, przez zaniechanie choæby
zapocz¹tkowania procesu wyrównywania, przez jak¹kolwiek korektê dotycz¹c¹ wieku
emerytalnego. Naganna konstytucyjnie jest sytuacja, gdy podjêto w systemie prawnym dzia³ania
pog³êbiaj¹ce deficyt równoœci (pogorszenie równoœci miêdzy p³ciami w zakresie wysokoœci
przysz³ej emerytury), bez stosownych œrodków niweluj¹cych wprowadzone pogorszenie.
Tymczasem nale¿a³o oczekiwaæ jakiegoœ zapocz¹tkowania przynajmniej d¹¿enia do
wprowadzania zasad równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie zabezpieczenia
spo³ecznego (czego wymaga tak¿e dyrektywa Rady nr 79/7 z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie
stopniowego wprowadzania w ¿ycie zasady równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie
zabezpieczenia spo³ecznego, Dz. U. UE Polskie wydanie specjalne 2004 r., Rozdzia³ 05, Tom 01,
s. 215; dalej: dyrektywa Rady nr 79/7) i przynajmniej nie pogarszania istniej¹cej sytuacji
wynikaj¹cej ze zró¿nicowania wieku emerytalnego, skoro wprowadzenie nowego systemu
oznacza³o pogorszenie sytuacji kobiet, co jest konstytucyjnie naganne z uwagi na art. 33
Konstytucji i co zbieg³o siê z d¹¿eniami akcesyjnymi Polski do UE.
9. Mój zarzut naruszenia art. 33 Konstytucji jest wiêc tu ujêty identycznie, jak w opartym tak¿e na
naruszeniu zasady równouprawnienia (tym razem wyra¿onej w art. 25 ust. 1 Konstytucji), votum
separatum do wyroku TK z 2 grudnia 2009 r., sygn. U 10/07 (OTK ZU nr 11/A/2009, poz. 163).
Oba przepisy Konstytucji – art. 33 i art. 25 ust. 1 – dotycz¹ w³aœnie równouprawnienia,
wymagaj¹cego za strony prawodawcy akcji afirmatywnej. Oczywiœcie nie chodzi o
wprowadzanie mechanicznej równoœci faktycznej, lecz przynajmniej nie pog³êbianie œrodkami
prawnymi istniej¹cych deficytów równouprawnienia. Tymczasem bezczynnoœæ ustawodawcy
utrzymuj¹cego w zmienionym systemie emerytalnym (system zdefiniowanej sk³adki) dawniej
istniej¹ce zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn (w systemie zdefiniowanego
œwiadczenia) – oznacza³o „ustawienie na wejœciu” kobiet w gorszej pozycji. W tym wyra¿a siê
naruszenie art. 33 Konstytucji.
10. W wieloczynnikowym mechanizmie decyduj¹cym o zani¿eniu emerytur dla kobiet wp³yw maj¹
czynniki makroekonomiczne, kulturowe, a tak¿e okolicznoœæ, ¿e to na kobiety (i tylko na nie)
przerzuca siê konsekwencje niedorozwiniêtej i Ÿle funkcjonuj¹cej infrastruktury us³ug
Seite 38 von 42
pielêgnacyjnoopiekuñczych wobec dzieci (wnuków) i ludzi starych. Co wiêcej tego rodzaju
sytuacjê przedstawia siê w dyskursie spo³ecznym jako koniecznoœæ kulturow¹, moraln¹ i
wolicjonaln¹ zainteresowanych (vide stanowisko przedstawiciela Sejmu w czasie rozprawy). W
Polsce pod naciskiem doraŸnych potrzeb rzeczywiœcie istnieje spo³eczne poparcie (tak¿e samych
kobiet, zwi¹zków zawodowych) dla istniej¹cego rozwi¹zania, przewiduj¹cego ustawowo ni¿szy
wiek emerytalny kobiet. Jest to reakcja nie tylko na spo³eczne oczekiwania, ale – ze strony opinii
publicznej – wybór pozornie mniejszego z³a w sytuacji konfliktu wartoœci. Jednak¿e wybór ten
nie odbywa siê w warunkach œwiadomoœci co do wszystkich konsekwencji jego dokonania.
Naganne zaniechanie ustawodawcy przejawia siê bowiem tak¿e w przedstawianiu
zró¿nicowanego wieku emerytalnego jako „przywileju” kobiet, przy jednoczesnym przemilczeniu
nieuchronnych, bardzo drastycznych systemowych konsekwencji co do wysokoœci emerytury.
Jest to nadu¿ycie zaufania spo³ecznego, samo w sobie naganne z punktu widzenia konstytucyjnej
zasady zaufania.
11. Nie podzielam nastêpuj¹cego wnioskowania wyroku, do którego sk³adam zdanie odrêbne:
- „Nale¿y stwierdziæ, ¿e pogl¹d o ni¿szym, przeciêtnym wynagrodzeniu kobiet potwierdzaj¹
wyniki badañ statystycznych. (….) Wysokoœæ wynagrodzeñ bezpoœrednio wp³ywa na
wysokoœæ zgromadzonego kapita³u sk³adkowego. W tej sytuacji, nawet podwy¿szenie czy
zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn nie jest w stanie zniwelowaæ ró¿nic wysokoœci
œwiadczeñ emerytalnych (…)”. Argument, ¿e Ÿród³em zró¿nicowania nie jest tylko kryterium
wieku, ale tak¿e zró¿nicowanie m.in. wynagrodzeñ, jest argumentem wskazuj¹cym na
niew³aœciwie skonstruowany mechanizm, a nie na to, ¿e badany element mechanizmu, z racji
istnienia innych elementów te¿ maj¹cych wp³yw na zró¿nicowany poziom œwiadczeñ, spe³nia
standard konstytucyjny. Takie rozumowanie jak przyjête w wyroku wskazuje na kumulacjê
nieudatnie wykreowanych elementów systemu. To zaœ bywa w orzecznictwie TK powodem
stwierdzenia nieproporcjonalnoœci decyduj¹cej o niekonstytucyjnoœci badanego rozwi¹zania.
- Wyrok uznaje, ¿e do œrodków ochronnych dla kobiet mo¿na zaliczyæ regulacje: po pierwsze
– przewiduj¹ce dop³aty do emerytur chroni¹ce kobiety przed ubóstwem oraz po drugie –
finansowanie z bud¿etu pañstwa sk³adek emerytalnych na urlopie macierzyñskim i
wychowawczym. Zapewnienie takich œrodków wynika nie tyle (albo przynajmniej nie tylko) z
d¹¿enia do przeciwdzia³ania dyskryminacji, czy wêziej – z d¹¿enia do podwy¿szenia œwiadczeñ
emerytalnych akurat kobiet, ale jest realizacj¹ obowi¹zków pañstwa wynikaj¹cych z wartoœci
(aksjologii) konstytucyjnych: zapewnienie minimum socjalnego (kwestia choæby godnoœci),
ochrona macierzyñstwa/rodzicielstwa. Rozumowanie zawarte w wyroku uwa¿am za nawi¹zuj¹ce
do paternalistycznego sposobu myœlenia o jednej z p³ci tam, gdzie nale¿a³oby u¿ywaæ wzorca
neutralnego, genderowego.
12. Z przyczyn wskazanych wy¿ej w pkt 7-11, argument, i¿ w art. 67 ust. 1 Konstytucji mówi siê,
¿e „zakres i formy zabezpieczenia spo³ecznego okreœla ustawa” nie przekonuje o
konstytucyjnoœci istniej¹cego a kwestionowanego mechanizmu prawnego. Margines swobody
ustawodawcy zwyk³ego nie oznacza bowiem dowolnoœci i jest wyznaczony ramami art. 32 i art.
33 Konstytucji.
13. Wyrównywanie praw do zabezpieczenia spo³ecznego w zakresie emerytur jest nie
pojedynczym zdarzeniem, ale tendencj¹ i procesem rozci¹gniêtym w czasie. Po wejœciu w ¿ycie
Konstytucji z jej art. 33 ust. 2 datê pocz¹tkow¹ tworzy tu wejœcie w ¿ycie „nowego” systemu
emerytalnego. Na konstytucyjn¹ aprobatê zas³uguje podejmowanie w systemie prawa dzia³añ
sprzyjaj¹cych temu wyrównaniu (choæ nawet jeszcze tego wyrównania nie gwarantuj¹cych).
Natomiast na dezaprobatê – podejmowanie dzia³añ pog³êbiaj¹cych deficyty równoœci, bez
jednoczesnych stosownych œrodków niweluj¹cych wprowadzone pogorszenie. Tak ma siê
w³aœnie sprawa z mechanizmem emerytalnym w systemie zdefiniowanej sk³adki, w odniesieniu
Seite 39 von 42
do praw kobiet, dla których osi¹gniêcie wieku emerytalnego nastêpuje piêæ lat wczeœniej ni¿ dla
mê¿czyzn. Nie tyle bowiem problemem konstytucyjnym jest nieosi¹gniêcie tego
równouprawnienia, ile zaniechanie zapocz¹tkowania procesu wyrównywania.
14. Od procesu wyrównywania (a w³aœciwie d¹¿enia do wyrównywania) mechanizmów emerytur
dla kobiet i mê¿czyzn (postulat konstytucyjny, genetycznie zwi¹zany z art. 33 Konstytucji) nale¿y
odró¿niaæ postulat wyrównywania wieku emerytalnego obu p³ci. Ten postulat nie wynika jednak
z Konstytucji (art. 33), lecz przede wszystkim z prawa europejskiego (dyrektywa Rady nr 79/7).
Wprawdzie dyrektywa nie zobowi¹zuje do wprowadzenia (w okreœlonej dacie) takiego
zrównania, ale zobowi¹zuje do podjêcia dzia³añ ku temu zmierzaj¹cych. Nie mieœci siê natomiast
w tej powinnoœci dzia³anie odwrotne, polegaj¹ce na utrzymaniu istniej¹cego zró¿nicowania przy
zmianie mechanizmu, którego cz¹stkê ten tworzy.
15. W polskim systemie prawnym zarówno wprowadzenie sytemu zdefiniowanej sk³adki, jak i
moment akcesji do systemu prawnego wspólnotowego nie spowodowa³y prac nad
zapocz¹tkowaniem procesu odchodzenia od zró¿nicowania mechanizmów emerytalnych
zró¿nicowanych wedle kryterium p³ci i rozpoczêcia wprowadzenia jakichkolwiek gwarancji
kompensuj¹cych. Te ostatnie mog¹ dotyczyæ ró¿nych elementów sk³adaj¹cych siê na mechanizm
systemu emerytalnego, albo otoczenia prawnego tego systemu, ró¿nej ich korelacji i proporcji
wp³ywu. Mo¿liwe s¹ tu rozmaite rozwi¹zania; nie odpowiada bowiem prawdzie stwierdzenie
(przedstawiciel Sejmu w czasie rozprawy) jakoby istniej¹ce rozwi¹zanie prawne by³o jedynym
koniecznym ze wzglêdów kulturowych, ekonomicznych czy braku wyobra¿alnych instrumentów
prawnych.
16. Przyk³adowo mechanizmem lub gwarancj¹ zapocz¹tkowuj¹cymi przynajmniej d¹¿enie we
w³aœciwym kierunku europejskim i konstytucyjnym by³oby rozwi¹zanie, rezygnuj¹ce z
ustawowego ró¿nicowania wieku emerytalnego wedle kryterium p³ci (jak to jest obecnie),
utrzymuj¹ce jednak to zró¿nicowanie (koncesja na rzecz kulturowego i gospodarczego
zapóŸnienia rozwoju Polski) – jako prawn¹ opcjê do wyboru przez zainteresowanych.
- Wyrok, od którego zg³aszam niniejsze zdanie odrêbne, podkreœla gwarancyjne (³agodz¹ce
dyskryminacjê) znaczenie decyzji samych zainteresowanych dalsz¹ prac¹, ale odnosi te decyzje do
faktycznego skorzystania z ju¿ uzyskanych uprawnieñ emerytalnych, które nabywa siê w
warunkach zró¿nicowanego wieku ustawowego. Tymczasem istnieje spo³eczna presja na osoby
ju¿ maj¹ce uzyskany status emerytalny, aby z tego statusu skorzysta³y. Obecnie z momentem
osi¹gniêcia 60 roku ¿ycia kobieta „ma” ex lege uprawnienia emerytalne; mo¿e z nich korzystaæ
lub nie, staraj¹c siê na w³asn¹ rêkê ubiegaæ o przed³u¿enie okresu aktywnoœci zawodowej lub
wype³niaj¹c lukê w ofercie us³ug pielêgnacyjno-opiekuñczych. Jako inn¹ mo¿liwoœæ wskazaæ
mo¿na sytuacjê, gdy wybór dotyczy³by nie (jak obecnie) korzystania z uzyskanego ex lege z
momentem ukoñczenia 60 roku ¿ycia statusu emeryta, lecz samego uzyskania uprawnieñ
emerytalnych wedle wyboru tego statusu po ukoñczeniu 60 lat lub po uzyskaniu ustawowego
wieku emerytalnego, jednakowego dla obu p³ci. O wczeœniejszym wieku decydowa³aby wiêc nie
ex lege ustawodawca (tak obecnie), lecz uprawniony podmiot. W przedstawionym (przyk³adowo)
rozwi¹zaniu o samym nabyciu uprawnieñ emerytalnych przez kobiety które ukoñczy³y 60 lat
decyduje nie ustawodawca lecz wola kobiety. Oczywiœcie nie wyeliminuje to nacisków na
dokonanie wyboru wczeœniejszego wieku, ale jednak nieco utrudni zjawisko „wypychania”
kobiet na emeryturê (obecnie powszechne). Wskazane rozwi¹zanie czyni³oby zadoœæ wymogowi
zrównanie wieku emerytalnego dla obu p³ci, wynikaj¹cemu z prawa europejskiego.
- Ustawowy wiek by³by równy, z opcj¹ wyboru wczeœniejszego momentu, zastrze¿on¹ dla
samych zainteresowanych kobiet. Mo¿na sobie wyobraziæ tak¿e warianty z opcj¹ wyboru
(przywilej) wieku emerytalnego zró¿nicowanego nie genderowo, lecz z uwagi na inne czynniki.
Seite 40 von 42
- Przedstawione rozwi¹zanie umo¿liwia utrzymanie mo¿liwoœci przechodzenia na
wczeœniejsz¹ emeryturê chc¹cym tego kobietom (jako konsekwencja wyboru opcjonalnego wieku
emerytalnego dla kobiet). Ró¿nica w stosunku do stanu obecnego dotyczy tylko przesuniêcia
przedmiotu opcji: dotychczas decyzja o realnym skorzystaniu z wczeœniejszego wieku
emerytalnego przez kobietê – zosta³aby zast¹piona decyzj¹ o momencie nabycia prawa do
emerytury przez kobietê (nie wczeœniej ni¿ 60 lat).
- Zapocz¹tkowanie wycofywania siê z b³êdu pogorszenia sytuacji w 1999 r. i stanowi krok ku
realnemu wyrównaniu poziomu emerytur (w porównaniu ze stanem obecnym) – czego wymaga
art. 33 Konstytucji.
Zdanie odrêbne
sêdzi TK S³awomiry Wronkowskiej-Jaœkiewicz
Nr 102, poz. 643, ze zm.) zg³aszam zdanie odrêbne do wyroku z dnia 15 lipca 2010 r. w sprawie o
sygn. K 63/07.
Uwa¿am, ¿e:
art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ
Spo³ecznych (Dz. U. 2009 r. Nr 153, poz. 1227, ze zm.; dalej: ustawa) w zakresie, w jakim
ró¿nicuje wiek emerytalny kobiet i mê¿czyzn urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., jako
wspó³wyznaczaj¹cy wysokoœæ œwiadczeñ emerytalnych, jest niezgodny z art. 32 i art. 33
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
UZASADNIENIE
1. Zdanie odrêbne zg³aszam do sentencji wyroku, poniewa¿ uwa¿am, ¿e zaskar¿ony przepis jako
wspó³wyznaczaj¹cy wysokoœæ œwiadczeñ emerytalnych jest niekonstytucyjny oraz do
uzasadnienia wyroku, poniewa¿ wskazano w nim argumenty odnosz¹ce siê do wniosku Rzecznika
Praw Obywatelskich zinterpretowanego inaczej ni¿ przyjêto to w rozstrzygniêciu o zgodnoœci
zaskar¿onego przepisu z Konstytucj¹.
2. W art. 24 ust. 1 ustawy ustawodawca ustali³ powszechny wiek emerytalny dla ubezpieczonych
urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. na co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla
mê¿czyzn. Rzecznik Praw Obywatelskich zaskar¿y³ ten przepis, zarzucaj¹c, ¿e jest niezgodny z
art. 32 i art. 33 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i uzasadniaj¹c, ¿e rozwi¹zanie znajduj¹ce
wyraz w zaskar¿onym przepisie prowadzi do dyskryminuj¹cego traktowania kobiet w
zabezpieczeniu spo³ecznym. Trybuna³ Konstytucyjny orzekaj¹c w sprawie, musia³ dokonaæ
interpretacji wniosku, który jest niespójny z jego uzasadnieniem.
3. Zró¿nicowanie wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn, w opinii Trybuna³u Konstytucyjnego (a
opiniê tê podzielam), nie jest traktowane jako dyskryminacja kobiet, lecz jako tzw.
uprzywilejowanie wyrównawcze. Celem tego zró¿nicowania w zakresie mo¿liwoœci nabycia
uprawnienia do emerytury jest bowiem m.in. zrekompensowanie pracuj¹cym zawodowo kobietom
ich dodatkowych obowi¹zków wynikaj¹cych z macierzyñstwa i kulturowo ukszta³towanych ról,
takich jak prowadzenie gospodarstwa domowego czy powinnoœci opiekuñcze (wobec wnuków i
starszych cz³onków rodziny). Uwa¿a siê je za usprawiedliwione na gruncie norm konstytucyjnych
Seite 41 von 42
oraz na gruncie prawa europejskiego i miêdzynarodowego. Na rozwi¹zanie takie istnieje przy tym
w Polsce przyzwolenie spo³eczne, tak¿e samych kobiet.
Tak d³ugo, jak istniej¹ okolicznoœci uzasadniaj¹ce zró¿nicowanie wieku emerytalnego wed³ug
kryterium p³ci, zró¿nicowanie to nie jest – moim zdaniem – niezgodne z art. 32 i art. 33
Konstytucji. Staje siê, a raczej stopniowo stawaæ siê mo¿e niezgodne, jeœli nastêpuj¹ zmiany
szeroko rozumianej sytuacji spo³ecznej (wzrost aktywnoœci zawodowej kobiet, zmiana modelu
rodziny, rozbudowa instytucji opiekuñczych i pielêgnacyjnych). Przy czym ustalenie, czy zmiany
tego rodzaju zachodz¹ i decyzjê, czy s¹ one na tyle istotne, by podj¹æ dzia³ania legislacyjne
wyrównuj¹ce wiek emerytalny kobiet i mê¿czyzn, pozostawiono ustawodawcy.
Dostrzegaj¹c zmiany tego rodzaju lub co najmniej mo¿liwoœæ ich zachodzenia, przepisy prawa
europejskiego zobowi¹zuj¹ pañstwa – cz³onków Unii Europejskiej do okresowego badania, czy
nadal istniej¹ czynniki usprawiedliwiaj¹ce uprzywilejowanie kobiet (dyrektywa Rady nr
79/7/EWG z dnia 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w ¿ycie zasady
równego traktowania kobiet i mê¿czyzn w dziedzinie zabezpieczenia spo³ecznego, Dz. Urz. WE L
6 z 10.01.1979, s. 24). Zwraca siê wiêc w nich uwagê na przejœciowy charakter uprzywilejowania
wyrównawczego.
Jest przy tym oczywiste, ¿e postulat wyrównywania wieku emerytalnego kobiet i mê¿czyzn jest
motywowany w znacznym stopniu wzglêdami o innym charakterze – demograficznymi, takimi jak
wyd³u¿anie siê okresu ¿ycia, d³u¿szy przeciêtny czas ¿ycia kobiet ni¿ mê¿czyzn, spadek
dzietnoœci.
Wskazane powy¿ej wzglêdy zadecydowa³y o podjêciu przez Trybuna³ Konstytucyjny
postanowienia sygnalizacyjnego, w którym wskazano Sejmowi, ¿e celowe by³oby podjêcie
„dzia³añ ustawodawczych zmierzaj¹cych do stopniowego zrównywania wieku emerytalnego
kobiet i mê¿czyzn”.
4. Ustalony przez ustawodawcê wiek emerytalny (co pozostaje w zgodzie z art. 67 Konstytucji)
pe³ni w polskim systemie prawa ró¿ne funkcje. Po pierwsze, jest uprzywilejowaniem
wyrównawczym. Po drugie, pe³ni funkcjê jednego z czynników wspó³decyduj¹cych o wysokoœci
œwiadczeñ emerytalnych.
Wspomniana sygnalizacja oraz wyrok TK uwzglêdniaj¹ tê pierwsz¹ funkcjê, co uwa¿am za
usprawiedliwione i konsekwentne jedynie w przypadku sygnalizacji.
5. Art. 24 ust. 1 ustawy nie wyra¿a ¿adnej normy prawnej, a jedynie okreœla wiek emerytalny
kobiet i mê¿czyzn, a wiêc wspó³kszta³tuje treœæ wielu norm postêpowania, wyra¿onych w
ró¿nych przepisach prawnych. Normy te wyznaczaj¹ uprawnienia do emerytury kobiet i mê¿czyzn
oraz ró¿ne inne sytuacje prawne tych podmiotów, które to sytuacje wymienia i charakteryzuje
Rzecznik Praw Obywatelskich w uzasadnieniu swego wniosku. Inaczej mówi¹c, wiek emerytalny
ustalony przez ustawodawcê jest komponentem ró¿nych sytuacji prawnych wyznaczanych przez
ró¿ne normy. Z tych wzglêdów uwa¿am, ¿e wnioskodawca nie kwestionuje konstytucyjnoœci
samego ustalonego wieku emerytalnego, lecz to, ¿e konieczne uwzglêdnienie go w treœci norm
prawnych zobowi¹zuj¹cych do œwiadczeñ emerytalnych prowadzi do nierównych sytuacji
prawnych ubezpieczonych, co narusza zw³aszcza art. 33 Konstytucji. Przyjmujê tak¹ interpretacjê
wniosku Rzecznika, choæ niew¹tpliwie nale¿a³o w nim, obok art. 24 ust. 1 ustawy, powo³aæ inne
przepisy wspó³decyduj¹ce o tym, ¿e sposób ustalenia wysokoœci emerytur kobiet i mê¿czyzn
prowadzi do naruszenia art. 33 ust. 2 Konstytucji.
6. Wysokoœæ emerytury w nowym systemie zale¿y od kilku czynników: kwoty wp³aconych
sk³adek, wskaŸników waloryzacji w okresie przed nabyciem emerytury, wieku przejœcia na
emeryturê oraz wielkoœci kapita³u pocz¹tkowego. W systemie tym wystêpuje œcis³a zale¿noœæ
Seite 42 von 42
miêdzy okresem op³acania i wysokoœci¹ sk³adki ubezpieczeniowej a prawem do emerytury i jej
wysokoœci¹, przy czym sposób obliczania wysokoœci œwiadczenia emerytalnego jest taki, ¿e
póŸniejsze przejœcie na emeryturê powoduje wyraŸny wzrost miesiêcznego œwiadczenia.
Oznacza to, ¿e kobieta w wieku 60 lat, maj¹ca okres sk³adkowy i wysokoœæ sk³adki uprawniaj¹ce
do przyznania jej emerytury znajduje siê w gorszej sytuacji prawnej ni¿ mê¿czyzna, który
przechodzi na emeryturê w wieku 65 lat i który op³aca sk³adkê tej samej wysokoœci, lecz o 5 lat
d³u¿ej.
Ustawowo ni¿szy emerytalny wiek kobiet, uwa¿any za ich przywilej, dyskryminuje je w zakresie
zabezpieczenia spo³ecznego w przypadku, gdy z owego przywileju skorzystaj¹.
7. Obowi¹zuj¹ce normy nie stwarzaj¹ przymusu przejœcia na emeryturê po osi¹gniêciu wieku
emerytalnego. Kobiety, które ukoñczy³y 60 lat, mog¹ wiêc pracowaæ nadal, co wyd³u¿a okres
p³acenia sk³adki. Ich sytuacja prawna wyznaczana w³aœnie przez ustawowo okreœlony wiek
emerytalny jest jednak w tym czasie mniej korzystna ni¿ pracuj¹cego mê¿czyzny, który
przekroczy³ 60 rok ¿ycia. Mniej korzystna jest te¿ ich sytuacja faktyczna, co wyra¿a siê choæby
tym, ¿e s¹ sk³aniane do zaprzestania aktywnoœci zawodowej. Mo¿liwoœæ dalszej pracy, przy
ustawowo wyznaczonym wieku emerytalnym, nie rekompensuje wiêc zadawalaj¹co
dyskryminacji, o której mowa w punkcie 6.

POL-2010-2-005

Transkrypt

Podobne dokumenty

dla dorosłych

polski system emerytalny: szanse i zagro enia

button matryca 56

Old Age Security – Podniesienie wieku emerytalnego z 65 na 67 lat

Administrator sieci informatycznej

Sprawa C - 40892 z dnia 28 wrzeœnia 1994 r. CONSTANCE

kalkfjerner - Norden Sp. z oo

Uzgodnienia w sprawie emerytur

town-twinning 2006 - Consulenti al Quadrato