MSZAKI Mszaki liczą około 25 000 gatunków. Są to samożywne

MSZAKI Mszaki liczą około 25 000 gatunków. Są to samożywne

MSZAKI
Mszaki liczą około 25 000 gatunków. Są to samożywne rośliny lądowe. Stanowią grupę
przejściową między plechowcami (roślinami nie wykształcającymi tkanek) a organowcami (roślinami
o budowie tkankowej) Wykazują one wyraźną przemianę faz jądrowych związaną z przemianą
pokoleń różniących się nie tylko sposobem rozmnażania, ale również budową i sposobem życia.
Pokoleniem dominującym jest gametofit będący rośliną haploidalną, natomiast znacznie
od niego mniejszy jest diploidalny sporofit.
Budowa gametofitu. Gametofit jest podstawową rośliną mszaków. Jest to zwykle roślina
wieloletnia. Powstaje on z haploidalnego zarodnika i przechodzi przez stadium młodociane,
zwane splątkiem. Splątek jest zazwyczaj krótkotrwały i ginie wkrótce po wytworzeniu
właściwego gametofitu. Gametofit ma postać ulistnionej, prostej lub rozgałęzionej łodyżki
dorastającej kilkunastu centymetrów wysokości. Do podłoża roślina ta jest przytwierdzona
chwytnikami, którymi może również pobierać wodę z solami mineralnymi. Pewne mszaki mają
gametofit o postaci blaszkowatej, który niekiedy wykazuje bardzo złożoną budowę wewnętrzną.
Rys. Różne postacie mszaków; A – torfowiec, B – płonnik, C – bezlist, D – gajnik, E – pleszanka
Rozmnażanie się gametofitu odbywa się. wegetatywnie za pomocą różnych rozmnóżek oraz
płciowo. Płciowymi organami męskimi są maczugowate plemnie okryte wielokomórkową (ale
jednowarstwową) ścianą i zawierające w swym wnętrzu liczne plemniki opatrzone wiciami.
Organami żeńskimi są butelkowate rodnie również mające ścianę wielokomórkową.
Rys. Rozmnóżki mszaków; z lewej
zbiorniczek z rozmnóżkami na szczycie
łodyżki mchu, po prawej zbiorniczek (w
przekroju) z rozmnóżkami porostnicy, oraz
(niżej) powiększona rozmnóżka
Rys. Organy rozmnażania płciowego mchu;
po lewej szczyt łodyżki z rodniami, po
prawej szczyt łodyżki z plemniami i
płonnymi wstawkami
Tym właśnie różnią się one od lęgni plechowców, które są jednokomórkowe i okryte tylko ścianą
komórkową. W dolnej części rodni znajduje się komórka jajowa. U gatunków jednopiennych
rodnie i plemnie występują na tych samych osobnikach, u dwupiennych - na różnych. Niekiedy
zebrane są one w rodniostany i plemnio stany.
Proces płciowy zachodzi tylko w obecności wody (w kropli deszczu lub rosy), gdyż gamety męskie
(plemniki) mogą poruszać się tylko w środowisku wodnym, w którym przepływają z plemni
do rodni. Plemniki „przywabiane" są przez rodnię za pomocą różnych substancji chemicznych (np.
kwasu jabłkowego) wydzielanych w jej górnej części (szyjce). Plemniki wnikają do wnętrza
rodni, a jeden z nich zlewa się z komórką jajową i powstaje diploidalna zygota.
Budowa i rozmnażanie się sporofitu. Z zygoty powstaje roślina diploidalna będąca sporofitem.
Sporofit rozwija się początkowo wewnątrz rodni, wrastając dolną swą częścią (tzw. stopą) w
gametofit. Rozrastający się sporofit rozrywa rodnię i wyrasta ponad nią, dźwigając na szczycie
zarodnie, w której powstają zarodniki. Są one haploidalne, gdyż podczas ich tworzenia się zachodzi
mejoza. U niektórych mszaków (mchów właściwych i pewnych wątrobowców) zarodnia osadzona jest
na długim, bezlistnym trzonku. Dojrzała zarodnia otwiera się w różny sposób, a wysypujące się z
niej zarodniki padają na podłoże, gdzie kiełkują i tworzą splątki.
Przemiana pokoleń mszaków wykazuje wyraźną przewagę gametofitu, który jest dość dużą
samożywną rośliną, nad znacznie drobniejszym sporofitem. Sporofit jest trwale przez całe życie
połączony z gametofitem i odżywia się jego kosztem.
Rys. Cykl rozwojowy mszaków na przykładzie skrętka wilgociomierczego
Rząd: Mchy właściwe
Splątek mchów właściwych jest nitkowaty, rozgałęziony; może z niego wyrastać
klika gametofitów. Dojrzały gametofit ma postać prostej lub rozgałęzionej łodyżki. U
niektórych gatunków łodyżka wykazuje znaczne zróżnicowanie anatomiczne Część
zewnętrzną tworzy wówczas tkanka okrywająca. Pod nią znajduje się kora pełniąca funkcje tkanki
mechanicznej. Dalej, w głębi, umieszczona jest prymitywna wiązka przewodząca, której część
wewnętrzną tworzą długie, martwe komórki przewodzące wodę, część zewnętrzną komórki żywe,
silnie wydłużone i przewodzące produkty asymilacji.
Łodyżki pokryte są listkami wykazującymi nieraz dość złożoną budowę; najczęściej
zbudowane są z jednej warstwy komórek.
Skupienia rodni i plemni są czasem otoczone zmodyfikowanymi listkami i znajdują się na
szczycie łodyżki lub jej odgałęzień.
Młody sporofit rozrasta się początkowo w rodni, wskutek czego ściana jej pęka u nasady i
cała część szyjkowa wyniesiona zostaje na szczycie rosnącego sporofitu, okrywając (jako tzw. czepek)
zarodnię. Zarodnia osadzona jest na szczycie długiego trzonka, zwanego setą.
Zarodnia ma zazwyczaj kształt walcowaty. Wewnątrz niej znajduje się płonna kolumienka
otoczona komorą z zarodnikami. Zarodnia przykryta jest wieczkiem, które odpada w momencie, gdy
zarodniki osiągną dojrzałość. Wysypywanie i wysiewanie się zarodników ułatwiają ząbki znajdujące
się na brzegu zarodni i wykonujące ruchy pod wpływem zmian wilgotności powietrza. W ścianie
zarodni często występują komórki z chloroplastami, wskutek czego sporofit wykazuje pewien
stopień niezależności w procesie odżywiania się.
Rys. Płonnik; szczegóły budowy: A - fragment przekroju poprzecznego przez
łodyżkę gametofitu, B - fragment przekroju poprzecznego przez listek gametofitu
Występowanie. Znaczenie w przyrodzie. Mszaki są roślinami lądowymi; tylko niektóre z nich
wtórnie przystosowały się do życia w wodzie. Bezpłciowy sposób rozmnażania się za pomocą
zarodników również przystosowany jest do środowiska powietrzno-lądowego. Tylko proces
płciowy bezwzględnie wymaga obecności wody, która stanowi środowisko umożliwiające dotarcie
gamety męskiej do komórki jajowej.
Mszaki są bardzo rozpowszechnione na całej kuli ziemskiej. Występują na różnych
siedliskach. Spotykamy je zarówno w miejscach suchych, jak i wilgotnych, a nawet w wodzie. Żyją
we wszystkich strefach klimatycznych - od gorących regionów równikowych aż po obszary
podbiegunowe. Wchodzą w skład różnych zbiorowisk roślinnych, będąc nieraz ich bardzo istotnym
komponentem. Częste są na łąkach i w lasach, masowo występują na torfowiskach, gdzie zwartym
kobiercem pokrywają niekiedy duże obszary. Mają na ogół niewielkie wymagania życiowe i dlatego
mogą żyć na bardzo ubogich siedliskach. Spotykamy je na jałowych wydmach, gdzie utrwalają
ruchome podłoże i biorą istotny udział w procesie glebotwórczym. Widzimy je na korze drzew, na
strzechach itp. Na skałach, obok porostów, są organizmami pionierskimi, przygotowującymi
podłoże dla innych roślin.
Wielkie znaczenie mają mszaki w regulacji bilansu wodnego wielu zbiorowisk, szczególnie
leśnych. Warstwa mszysta chroni bowiem glebę przed nadmiernym parowaniem, a podczas
deszczów chłonie wodę i magazynuje ją. Na łąkach mszaki są jednak elementem niepożądanym, gdyż
gromadząc wodę, stają się często przyczyną zabagnień.