Burzliwe losy pieniądza polskiego - Kiedy Euro

Informator
€uro w Polsce w roku 20.?.? .
Ekonomiczne,
polityczne i społeczne
aspekty rezygnacji
z waluty narodowej
Burzliwe losy pieniądza polskiego
Wojciech Kalwat
Historia monetarna Polski rozpoczęła się już
w okresie rządów Mieszka I. Pierwszy władca
Polan wypuścił serię monet denarowych,
których znaczenie ideologiczne było nader
wymowne – krzyż i schematycznie przedstawiona świątynia symbolizowały świeżo
przyjęty chrzest.
traktował ją jako nośnik treści propagandowych. Pieniądz kruszcowy świadczył
o jego potędze, bogactwie, politycznych
dążeniach i ambicjach, toteż pierwsze emisje
były niewielkie i wystarczały najwyżej na
żołd dla książęcej drużyny. Sytuacja uległa
zmianie w czasach Bolesława Śmiałego.
Wówczas to produkcja mennicza była
na tyle duża, że polskie denary wyparły
z obrotu monety obce.
Kto bił pierwszy (monety)
– facet z dziesięciozłotówki
czy ten z dwudziestozłotówki?
Czy na monecie może być
tylko orzeł albo tylko reszka?
Powyższa geneza krajowego pieniądza jest
od niedawna kwestionowana, a moneta,
która widnieje na współczesnym banknocie
dziesięciozłotowym, bywa przypisywana
Mieszkowi II. Jeżeli przyjąć ten pogląd, to
za pierwszego władcę emitującego monety należałoby uznać Bolesława Chrobrego.
Monety bite z jego rozkazu dają nam nie
tylko pierwsze wyobrażenie władcy i jego
znaku – do dzisiaj trwają dyskusje, czy ptakiem tym jest orzeł, kogut, gołębica, czy
może paw – ale po raz pierwszy podają
nazwę Polski, co jest świadectwem starszym niż kronikarskie zapiski.
Pieniądz w państwie pierwszych Piastów nie był efektem procesów gospodarczych. Monarcha, emitując monetę,
Za rządów Władysława Hermana doszło
do złamania tzw. książęcego regale menniczego. Wszechwładny palatyn Sieciech,
zapewne za zgodą słabego księcia, wybił
prywatne monety ze swoim imieniem.
Książę Bolesław Krzywousty nie pozwolił
na takie uszczuplanie swej władzy, a w historii numizmatyki zapisał się jako ten, który
wyemitował pierwsze denary opłatkowe
– brakteaty, które charakteryzowały się
tym, że były bite jednostronnie. Wpływ
na to – choć dopiero za następców Krzywoustego – miało zmniejszanie ciężaru
monet. Wkrótce stały się one tak cienkie, że tłoczenie wizerunku było możliwe
1
Burzliwe losy pieniądza polskiego
tylko z jednej strony. Te kruche monety
podlegały silnej deprecjacji w wyniku celowej polityki książąt dzielnicowych, którzy poprzez zaniżanie ich wagi starali się
podnosić swoje dochody. W tym celu od
czasu do czasu zarządzali przymusową
wymianę pieniędzy, oczywiście z korzyścią
dla swego skarbca. Proceder ten był jedną
z głównych przyczyn obalenia rządów
Mieszka Starego.
ków towarowo-pieniężnych nie potrafiło
zaspokoić zapotrzebowania na monetę.
Wobec tego nad Wisłą królowały: czeskie
grosze, świdnickie półgrosze i węgierskie
floreny. Konieczność określenia wartości
tego ostatniego spowodowała powstanie pieniężnej jednostki obrachunkowej
– złotego polskiego równego 30 groszom.
Na przekształcenie się jej w rzeczywistą
monetę trzeba było poczekać do 1663 r.
Tymczasem w XVI w. pojawiły się duże
srebrne monety zwane talarami. Pierwsze
tego typu pieniądze zaczęto emitować za
panowania Zygmunta Starego. Wpływ na
ten stan rzeczy miał duży napływ kruszców
do Polski, co było związane z rozwojem
handlu wiślanego i dużym eksportem
produktów rolnych.
Mennictwo polskie było odbiciem sytuacji gospodarczej i kondycji państwa.
Za Zygmunta III Wazy mennice wypuszczały cenione monety, wśród których prym
wiódł trojak (3 grosze), który był wzorcem
dla wielu obcych monet tego typu. Kryzys
polityczny kraju, liczne niszczycielskie wojny, jakie dotknęły Polskę, pustka w skarbcu oraz konieczność wypłaty zaległego żołdu zmusiły Jana Kazimierza do wybicia
niepełnowartościowych monet.
Pierwszą z nich była srebrna złotówka, której wartość nominalna wynosiła
30 groszy, ale zawartość srebra czyniła
z niej monetę 18-groszową. Nic też dziwnego, że monogram królewski „JCR” umieszczany na tymfach – bo tak zwano te monety – tłumaczono z łaciny jako „początek
nieszczęść królestwa”.
Równie dużo szkód wywołało wypuszczenie olbrzymiej ilości miedzianych
Co było najpierw – złoty czy grosz?
Ciągła deprecjacja monety nie odpowiadała
rozwojowi gospodarczemu w XIII i XIV stuleciu. Wówczas do obrotu weszły zupełnie
nowe i pełnowartościowe monety – srebrny grosz i złoty dukat, zwany także florenem. Ten pierwszy zadomowił się w Polsce i całej Europie Środkowej za sprawą
reform monetarnych w Czechach.
Wacław II, król Czech, a z czasem i Polski, po odkryciu bogatych złóż srebra zaczął
bić szerokie grosze, które szybko stały się
walutą o charakterze międzynarodowym.
Wzorując się na pięknych groszach praskich, król Kazimierz Wielki także zaczął bić
grosze zwane krakowskimi. Od tej pory
grosz używany jest w Polsce w praktyce
bez przerwy, choć do końca istnienia
I Rzeczypospolitej w obiegu znajdował
się stary poczciwy denar.
W jakim kraju 18 groszy
kosztowało 30 groszy?
Mennictwo polskie czasu Jagiellonów wobec braku krajowych złóż kruszcu było
nader słabe, a wraz z rozwojem stosun2
Burzliwe losy pieniądza polskiego
szelągów zwanych boratynkami. Na dodatek kraj został zalany monetą fałszywą,
co doprowadziło do zamieszania na rynku
pieniężnym i spadku wartości pieniądza.
Stan anarchii w mennictwie polskim trwał aż
do drugiej połowy XVIII w. Najbardziej dramatyczna w skutkach okazała się fałszerska
działalność króla Prus Fryderyka II podczas
wojny siedmioletniej. Uporządkowania
stosunków monetarnych podjął się dopiero Stanisław August Poniatowski. Pod
koniec istnienia pierwszej Rzeczypospolitej wreszcie rozpoczęto emisję pieniądza
papierowego.
były niczym w porównaniu z grabieżczą
polityką zaborców, toteż młode państwo
polskie stanęło wobec niezwykle trudnego
zadania. Należało scalić trzy odmienne systemy polityczne i gospodarcze. Pilną sprawą było wprowadzenie waluty, będącej
przecież jednym z symboli niezawisłości,
a w tej dziedzinie panował prawdziwy chaos. Oprócz wprowadzonej przez Niemców marki polskiej kursowały niemieckie
marki, austriackie korony, rosyjskie ruble,
okupacyjne ostruble, ukraińskie hrywny
i karbowańce oraz mnóstwo lokalnych
pieniędzy zdawkowych. Zaprowadzenie
ładu w tym galimatiasie nie było łatwe,
zwłaszcza że państwowość budowano
w warunkach wojny na wielu frontach
i wobec kompletnego braku zasobów
kruszcowych.
W 1918 r. ujednolicono system
pieniężny, ustanawiając markę polską jedynym prawnym środkiem płatniczym.
Waluta ta od samego początku traktowana była jako tymczasowa i nieustannie
poddawana presji wysokiej inflacji. Próby
zapobieżenia temu zjawisku przegrywały
z doraźnymi potrzebami państwa. Na dodatek kolejne rządy traktowały inflację
jako metodę nakręcania koniunktury.
Sytuacja taka nie mogła trwać wiecznie
i wkrótce inflacja przerodziła się w hiperinflację. Doraźne działania nie były w stanie powstrzymać tego bardzo niekorzystnego dla gospodarki zjawiska.
Dopiero wyjątkowe uprawnienia, jakie przyznano rządowi Władysława Grabskiego, pozwoliły zahamować hiperinflację
i na miejsce papierowej, prawie nic niewartej marki polskiej w 1924 r. wprowadzić
Kiedy Polacy nie mieli pieniędzy,
ale mieli dużo rodzajów pieniędzy?
Po trzecim rozbiorze zaborcy wprowadzili
swoje systemy monetarne, ale – co ważne
– przez cały okres zaborów ludność polska liczyła i płaciła w groszach i złotówkach.
Dotyczyło to zwłaszcza ziem Polski centralnej, gdzie w obiegu kursowała waluta
Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Okres odrębnego pieniądza
zakończył się po powstaniu listopadowym. Wówczas to władze carskie najpierw
dostosowały polski system złotowy do
systemu opartego na rosyjskim rublu,
jednocześnie wprowadzając obok napisu
polskiego napis rosyjski, a następnie rosyjska waluta uzyskała wyłączność. Podobne
procesy przebiegały w innych zaborach,
ale warto podkreślić, że ludność polska
posługiwała się nadal w rozliczeniach polskim systemem monetarnym.
Wielka wojna nie oszczędziła ziem
polskich. Zniszczenia związane z walkami
3
Burzliwe losy pieniądza polskiego
złotego – nową polską walutę. Pieniądz
ten mimo przeróżnych kryzysów był jedną
z najbardziej stabilnych i silnych walut
międzywojennej Europy. Ceną była restrykcyjna polityka monetarna prowadząca
do zbyt małego obiegu pieniądza, co
skutkowało niekorzystną dla gospodarki deflacją.
Lata II wojny światowej to czas funkcjonowania ustanowionego przez niemieckiego okupanta Banku Emisyjnego,
który wypuszczał okupacyjne złote zwane młynarkami. Jeszcze podczas wojny
działalność rozpoczęła Centralna Kasa Skarbowa z ramienia PKWN, która emitowała
banknoty. Od września 1945 r. jej obowiązki
przejął Narodowy Bank Polski.
został zastąpiony nowym, choć jeszcze
przez dwa lata w obiegu znajdowały się
oba rodzaje pieniędzy.
Gdzie prawdziwe było nielegalne,
a legalne było absurdalne?
Pieniądz jest zasadniczo odbiciem gospodarki, ale sytuacja naszej waluty w PRL-u
nie miała wiele wspólnego z zasadami
ekonomii. System nakazowo-rozdzielczy doprowadził do zapaści gospodarki
i upadku złotego. W latach 80. władze były
bezsilne wobec wysokiej inflacji. Relacja
złotego do innych walut była określana
na dwa sposoby – po kursie rzeczywistym
zwanym czarnorynkowym i po kursie oficjalnym, odgórnie narzuconym, zupełnie
absurdalnym.
Po zmianie ustroju przywrócono
wolny rynek i znaną z podręczników
ekonomii funkcję pieniądza w gospodarce. Zwieńczeniem tych działań była
denominacja złotego, którą Sejm uchwalił
w 1994 r. W stosunku 10 000:1 stary złoty
4
Ekonomiczne, polityczne i społeczne aspekty rezygnacji z waluty narodowej
informator przygotowany w ramach kampanii informacyjnej „Euro w Polsce w roku 20...?”.
Kampania dofinansowana ze środków Narodowego Banku Polskiego.
organizatorzy kampanii:
Fundacja „Universitatis Varsoviensis”
Fundacja „Fundusz Pomocy Studentom”
Parlament Studentów RP
Niezależne Zrzeszenie Studentów
patron honorowy kampanii:
Przewodnicząca Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich
opracowanie informatora:
projekt okładki – Anna Paź
grafika – Anna Paź
layout i skład – Marcin Frontczak
adiustacja – Anna Książkowska
wydawca:
Fundacja „Universitatis Varsoviensis”
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Żadna część ani całość tej publikacji nie może być bez zgody wydawcy reprodukowana,
użyta w innej publikacji ani przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych.