Elitarne czasopismo Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej

Recenzje
153
online i ofßine. Autorzy stwierdzili, Īe skumulowana energia spoáeczna nie zostaáa skutecznie
ukierunkowana i, pomimo potencjaáu, inicjatywy spoáeczeĔstwa obywatelskiego nie przyniosáy poĪądanego skutku. Badanie pokazaáo takĪe,
Īe zaufanie do mediów tradycyjnych w Buágarii
w stosunku do mediów spoáecznoĞciowych i alternatywnych online jest coraz mniejsze.
Po lekturze omawianego tomu moĪna zauwaĪyü, Īe mimo upáywu ponad üwierüwiecza
krajom postkomunistycznym nie udaáo siĊ dokoĔczyü procesu demokratyzacji, a systemy
medialne wciąĪ nie są ustabilizowane. Autorzy podjĊli próbĊ opisu zjawisk zachodzących
w danych krajach i zaprezentowali róĪnorodne
perspektywy naukowe. RozmaitoĞü omawianych zagadnieĔ, miĊdzynarodowe podejĞcia
i odmienne metody badawcze stanowią cenne
Ĩródáo inspiracji dla badaczy, doktorantów oraz
studentów interesujących siĊ systemami medialnymi, nie tylko w krajach postkomunistycznych, ale równieĪ na caáym Ğwiecie. Empiryczne badania zaprezentowane w publikacji mogą
zostaü wykorzystane jako pomoc dydaktyczna
przy pisaniu prac licencjackich, magisterskich
i rozpraw doktorskich.
W recenzowanej publikacji poruszono problemy transformacji mediów, nowych form
dziennikarstwa czy roli polityki oraz nowych
mediów. Jednak moĪna poczuü pewien niedosyt spowodowany maáym zainteresowaniem
mediami tradycyjnymi, które przecieĪ peániáy
(i nadal peánią) kluczową rolĊ w procesie demokratyzacji, przynajmniej do pierwszych lat
XXI wieku, ale – jak podkreĞla w rozdziale
podsumowującym Michaá Gáowacki – wszystkie pomysáy i zastosowania naleĪy potraktowaü jako punkt odniesienia do rozpoczĊcia
przyszáych badaĔ nad demokratyzacją i mediami w Europie ĝrodkowo-Wschodniej. Dlatego naleĪy mieü nadziejĊ, Īe w niedalekiej
przyszáoĞci pojawi siĊ kolejna pozycja, która
bĊdzie kontynuowaáa i poszerzaáa zagadnienia
omówione w tym tomie.
Jacek Mikucki
t t t
Jolanta Chwastyk-Kowalczyk
„Technika i Nauka”. Elitarne czasopismo Stowarzyszenia
Techników Polskich w Wielkiej Brytanii
Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach,
Kielce 2015, 346 s., ISBN 978-83-7133-641-6
W
2015 roku ukazaáa siĊ kolejna ksiąĪka
uznanej badaczki kultury emigracyjnej
Jolanty Chwastyk-Kowalczyk pt. „Technika
i Nauka”. Elitarne czasopismo Stowarzyszenia
Techników Polskich w Wielkiej Brytanii. Omawianą monograÞĊ poprzedziá cykl wartoĞciowych publikacji autorki poĞwiĊconych róĪnym
formom aktywnoĞci pokolenia „niezáomnych”,
które byáy podejmowane na polu prasy. W ciągu
ostatniej dekady spod pióra Chwastyk-Kowalczyk
wyszáy znakomite opracowania zaliczone do kanonu literatury naukowej poĞwiĊconej polskim
czasopismom wychodĨczym. W tym miejscu,
gwoli kronikarskiej dokáadnoĞci, wypada przypomnieü przede wszystkim znaną trylogiĊ: LondyĔski „Dziennik Polski” 1940–1943 (Kielce 2005),
154
LondyĔski „Dziennik Polski i Dziennik ĩoánierza”
1944–1989. Gazeta codzienna jako Ğrodek przekazu komunikatów kulturowych (Kielce 2008) oraz
KatyĔ, dipisi, PKPR na áamach polskich czasopism wychodĨczych (Kielce 2011).
Autorka, konsekwentnie poszerzająca krąg
swoich zainteresowaĔ prasoznawczych, tym razem siĊga po szczególną kategoriĊ czasopism,
jaką są periodyki naukowe, podejmując siĊ tym
samym kontynuacji nurtu badaĔ zapoczątkowanych przez Jana Kowalika, wybitnego znawcĊ
prasy emigracyjnej.
Wspólną cechą wszystkich publikacji Chwastyk-Kowalczyk jest ich interdyscyplinarny charakter. Jest to szczególnie widoczne w przypadku omawianej ksiąĪki, która ze wzglĊdu na specyÞkĊ tematu z pewnoĞcią zainteresuje znacznie
szersze niĪ dotychczas grono badaczy – oprócz
medioznawców, historyków mediów, historyków zajmujących siĊ dziejami najnowszymi,
historyków nauki i techniki, bibliologów, takĪe
przedstawicieli nauk Ğcisáych. MonograÞa juĪ
zostaáa uhonorowana Záotą Nagrodą Honorową Stowarzyszenia Techników Polskich (STP)
w Wielkiej Brytanii za upowszechnianie wiedzy na temat dziaáalnoĞci techników i inĪynierów polskich poza krajem. AĪ 250 egzemplarzy
ksiąĪki zostanie rozprowadzone na wszystkich
kontynentach – wszĊdzie tam, gdzie funkcjonują Oddziaáy i Koáa STP.
Przedmiot badaĔ Chwastyk-Kowalczyk stanowi oryginalne zjawisko prasoznawcze, jakim jest
kwartalnik naukowy „Technika i Nauka”, wydawany w Wielkiej Brytanii w latach 1958–2008.
Pismo, po piĊüdziesiĊciu latach istnienia, zostaáo, niestety, zawieszone na czas nieokreĞlony z powodów Þnansowych. FunkcjĊ redaktora
naczelnego „Techniki i Nauki” peáni obecnie
prof. dr inĪ. Ryszard Chmielowiec, byáy prezes
Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej
1
Recenzje
Brytanii oraz prorektor Polskiego Uniwersytetu
na ObczyĨnie (PUNO). Kwartalnik jest oÞcjalnym organem naukowym Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii (Association of Polish Engineers in Great Britain), które
powstaáo 6 stycznia 1940 r. w Konsulacie Generalnym RP w Londynie pod kierownictwem
pák. Bohdana KwieciĔskiego (początkowo
jako Þlia Stowarzyszenia InĪynierów i Techników Polskich zaáoĪonego w listopadzie 1939 r.
w Bessières pod ParyĪem)1. Po klĊsce Francji
i przeniesieniu siĊ Rządu RP do Londynu powstaáa koniecznoĞü rozszerzenia ram organizacyjnych STP w Londynie i przejĊcia roli, jaką
Stowarzyszenie InĪynierów i Techników Polskich miaáo odgrywaü w ParyĪu. Organizacja,
która od początku byáa uznawana za „Centralną
instytucjĊ polskiego wychodĨstwa technicznego” (s. 23).
Elitarny charakter czasopisma, zaakcentowany w podtytule ksiąĪki, wynika z faktu, Īe
„przeznaczony jest dla inteligencji, szczególnie technicznej. I choü traÞa do przedstawicieli Ğwiata inĪynierów, techników i uczonych na
wielu kontynentach, jego zasiĊg jest ograniczony liczbą 500 egzemplarzy oraz dominującym jĊzykiem polskim. Zamieszczone bowiem
w piĞmie artykuáy w jĊzyku angielskim stanowią maáy procent ogóáu tekstów naukowych”
(s. 295). Redakcja „Techniki i Nauki” planuje
publikacjĊ periodyku w wersji on-line, co niewątpliwie wpáynie na rozszerzenie zasiĊgu jego
odbiorców.
Autorka uzasadnia wybór problematyki badawczej szczególną rolą oraz wysokim poziomem merytorycznym omawianego wydawnictwa. UwaĪna lektura ksiąĪki pozwala w peáni
zgodziü siĊ z opinią Chwastyk-Kowalczyk, Īe
jest to „wielkie osiągniĊcie Stowarzyszenia
Techników Polskich w Wielkiej Brytanii, godne
Pierwszym prezesem STP w Wielkiej Brytanii zostaá prof. Stanisáaw PáuĪaĔski, byáy dziekan Wydziaáu Mechanicznego Politechniki Warszawskiej.
Recenzje
naĞladowania przez máode pokolenia rodaków
na caáym Ğwiecie” (s. 297). W tym miejscu warto podkreĞliü, Īe byáy Prezydent RP na UchodĨstwie Ryszard Kaczorowski widziaá „TechnikĊ
i NaukĊ” nie tylko jako „nadzwyczaj waĪny
wielopáaszczyznowy element utrwalania ĞwiadomoĞci narodowej i ksztaátowania obrazu polskiej myĞli technicznej poza Krajem”, ale takĪe
jako „miĊdzynarodowe forum wymiany informacji i osiągniĊü twórczych, przypominających
o dokonaniach naszych rodaków, rozproszonych w róĪnych czĊĞciach Ğwiata” (s. 297).
Dla piszącej te sáowa gáówną zaletĊ stanowi
rygorystycznie przestrzegana w ciągu póá wieku zasada apolitycznoĞci pisma, która pozwoliáa wąskiej grupie specjalistów z róĪnych branĪ
skupionych wokóá „Techniki i Nauki” „wypracowaü model dziaáania odĪegnujący siĊ od emigracyjnych waĞni i sporów” (s. 298). Swoisty
fenomen stanowi integrująca, a zarazem inspirująca rola czasopisma, zachĊcająca Ğrodowisko emigracyjne do podejmowania ambitnych
wyzwaĔ. PrzeĞledzenie funkcjonowania polskiej spoáecznoĞci technicznej na obczyĨnie,
zdaniem autorki, podwaĪa „mit Polaka, który
ma problemy z asymilacją w nowym kraju osiedlenia przy równoczesnym zatraceniu wáasnej
toĪsamoĞci narodowej” (s. 298).
WartoĞü poznawcza opracowania Chwastyk-Kowalczyk daleko wykracza poza zapowiedzianą w tytule monograÞĊ czasopisma.
Autorka wprowadza bowiem do obiegu naukowego caáoksztaát dziaáalnoĞci wydawniczej STP
w Wielkiej Brytanii, a wiĊc prace naukowo-techniczne (ze sáownikami wáącznie), podrĊczniki, biuletyny i przeglądy.
Walor tej obszernej, liczącej blisko 350 stron
druku publikacji, stanowi rozlegáa znajomoĞü
nie tylko Ĩródeá i literatury przedmiotu, ale tak-
2
155
Īe autentycznych, emigracyjnych realiów. Autorka utrzymuje staáą wspóápracĊ z tamtejszym
Ğrodowiskiem naukowym: Biblioteką Polską
w Londynie, STP w Wielkiej Brytanii oraz Polskim Uniwersytetem na ObczyĨnie (PUNO).
Pod jej redakcją w czerwcu 2013 r. ukazaá siĊ
w Londynie 1. numer trzeciej serii wznowionego rocznika „Zeszytów Naukowych PUNO”
(wydawanych w latach 1964–2004).
Autorka oparáa swe badania na imponującym materiale Ĩródáowym. Obok analizy
wszystkich roczników tytuáowego czasopisma
(74 numery o áącznej liczbie 4340 stron) Ĩródáem dodatkowych informacji byáy publikacje
z wielu czasopism emigracyjnych, m.in. „Kultury”, „Bellony”, „Dziennika Polskiego”, „Dziennika Polskiego i Dziennika ĩoánierza”, „MyĞli
Lotniczej”, „Oráa Biaáego”, „Ekonomisty Polski”, „Rocznika Polskiego Towarzystwa Naukowego na ObczyĨnie”. Ponadto cenne Ĩródáo
informacji stanowiáy dla autorki Ĩródáa archiwalne: „Komunikaty BieĪące Stowarzyszenia
Techników Polskich w Wielkiej Brytanii” z lat
1941–1942, „Biuletyny Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii” wydane
w latach 1942–1958, „Biuletyny WewnĊtrzno-Organizacyjne Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii” (1958–1988), kronika dokumentująca dziaáalnoĞü STP w Wielkiej
Brytanii oraz nieliczne opracowania wydane
w Londynie przez STP w Wielkiej Brytanii2.
KsiąĪka skáada siĊ ze wstĊpu, trzech rozdziaáów, zakoĔczenia, obszernej bibliograÞi, aneksu
oraz indeksu osób. W rozdziale I, o charakterze
wprowadzającym do zasadniczej problematyki
badawczej, autorka przedstawia wszechstronną
charakterystykĊ Ğrodowiska polskich intelektualistów związanych ze STP w Wielkiej Brytanii. Oprócz genezy, funkcji, struktury oraz
Są to m.in. publikacje S. Portalskiego poĞwiĊcone historii STP w Wielkiej Brytanii; dwutomowe wspomnienia J. Páoszajskiego pt. Technicy lotnictwa polskiego na Zachodzie 1939–1946, cz. 1 (Londyn 1993), cz. 2
(Londyn 1998); opracowanie zbiorowe autorstwa W.H. Folkierskiego, J. Lei, Cz.B. Twardowskiego pt. Wychowankowie Akademii Górniczej w Krakowie na ObczyĨnie, Londyn 2001.
Recenzje
156
gáównych kierunków dziaáalnoĞci stowarzyszenia autorka przedstawia równieĪ, zakoĔczony
sukcesem, proces konsolidacji Ğrodowiska technicznego, rozproszonego na róĪnych kontynentach. Szczególnie interesujący wątek podjĊty
przez autorkĊ dotyczy wkáadu polskich inĪynierów i techników w dziaáania wojenne aliantów.
NaleĪy zaznaczyü, Īe Chwastyk-Kowalczyk nie
poprzestaje na przypomnieniu spektakularnych
osiągniĊü dotyczących m.in. záamania szyfru
Enigmy, lecz prezentuje bliĪej nieznane fakty
związane z polskimi wynalazkami przekazanymi Brytyjczykom w czasie II wojny Ğwiatowej.
Zwraca równieĪ uwagĊ na powaĪne osiągniĊcia
polskich techników i inĪynierów zatrudnionych
w okresie dziaáaĔ wojennych w brytyjskich instytucjach badawczych, m.in. w Królewskim
Instytucie Lotniczym w Farnborough. Historyków z pewnoĞcią zainteresuje wspóápraca
STP w Wielkiej Brytanii z Armią Krajową za
poĞrednictwem Oddziaáu VI Sztabu Naczelnego Wodza. DziĊki tym kontaktom doszáo do
rozpracowania tajemnic „latających bomb” V-1
i rakiet V-2.
Autorka, pokazując szerokie spektrum dziaáaĔ
STP w Wielkiej Brytanii, z przekonaniem stwierdza, Īe jego czáonkom zawsze towarzyszyáo „poczucie misji pro publico bono” (s. 68). Najlepszy
tego przykáad stanowi wieloletnie zaangaĪowanie omawianego Ğrodowiska w prace na rzecz
zorganizowania na emigracji polskiego szkolnictwa wyĪszego o proÞlu technicznym. Jego
starania zaowocowaáy m.in. powstaniem Rady
Akademickich Szkóá Technicznych (RAST)
oraz Polish University College Association
Ltd. (PUCAL) – stowarzyszenia utworzonego
w 1946 r. przez przedstawicieli 15 polskich organizacji, które byáy zaangaĪowane w powoáanie skomasowanej uczelni polskiej w Londynie.
Autorka dobitnie akcentuje wysiáki czáonków
STP w Wielkiej Brytanii mające na celu utwo-
3
rzenie Polskiego OĞrodka Spoáeczno-Kulturalnego, okreĞlanego jako „najwiĊksze przedsiĊwziĊcie pokolenia niezáomnych”3. Nie sposób
równieĪ pominąü udziaáu w pracach Fundacji
im. Jana Dzienisiewicza, zajmującej siĊ pomocą stypendialną dla Polaków zamieszkaáych
w Wielkiej Brytanii i w Polsce.
W rozdziale II ukazano proces ewolucji
pism STP w Wielkiej Brytanii, które poprzedziáy, a zarazem przygotowaáy odpowiedni grunt
do utworzenia w 1958 r. kwartalnika „Technika
i Nauka”. Chwastyk-Kowalczyk podkreĞla, Īe
od początku miaáy one charakter czasopism wewnĊtrzno-organizacyjnych, przeznaczonych do
uĪytku tylko dla czáonków stowarzyszenia. Wynikaáo to przede wszystkim z faktu, Īe na Wyspach Brytyjskich czasopisma bĊdące organem
wewnĊtrznym niekolportowanym i niesprzedawanym nie wymagaáy licencji.
Historia czasopism wydawanych przez STP
w Wielkiej Brytanii zaczyna siĊ od „Komunikatów” wydawanych w Londynie w latach 1941–
1942. Jak zauwaĪa autorka „Komunikaty”
początkowo byáy „kilkustronicowym pismem
powielanym, nieregularnym, zawierającym treĞciwe wiadomoĞci organizacyjne, które wkrótce
staáy siĊ Ĩródáem informacji o stosunkach i warunkach panujących w przemyĞle brytyjskim
oraz moĪliwoĞciach zatrudnienia. ħródáem
tych informacji byáo gáównie brytyjskie Ministerstwo Pracy […]” (s. 79). Z czasem w „Komunikatach” zaczĊáy siĊ pojawiaü informacje
o technikach rozproszonych w wyniku dziaáaĔ
wojennych po caáym Ğwiecie oraz artykuáy poĞwiĊcone róĪnym dziedzinom techniki.
Na początku 1942 r. „Komunikaty” zostaáy
przeksztaácone w „Biuletyn” – fachowe czasopismo techniczne, które ukazywaáo siĊ w nakáadzie 1500 egzemplarzy do 1958 r. O dotacjĊ
na ten cel STP w Wielkiej Brytanii zwróciáo siĊ
do Rządu RP w Londynie. Do chwili ukazania
W siedzibie POSK-u od 1976 r. do chwili obecnej mieĞci siĊ lokal STP w Wielkiej Brytanii.
Recenzje
siĊ „Biuletynu” problematykĊ ekonomiczno-Þnansową o naukowym charakterze na Wyspach
Brytyjskich podejmowaáo jedynie czasopismo
„Ekonomista Polski” wydawane przez Stowarzyszenie Ekonomistów Polskich w Zjednoczonym Królestwie. „Biuletyn” ukazywaá siĊ najczĊĞciej jako miesiĊcznik, póĨniej – z powodów
oszczĊdnoĞciowych – jako dwumiesiĊcznik.
W pierwszym okresie funkcjonowania pisma
najwaĪniejsze trudnoĞci dotyczyáy braku papieru i licencji. Z chwilą utworzenia kwartalnika
„Technika i Nauka” „Biuletyn” zmieniá nazwĊ
na „Biuletyn WewnĊtrzno-Organizacyjny Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej
Brytanii” i zawieraá wyáącznie wiadomoĞci
z Īycia organizacji i jej czáonków. Wydawnictwo wychodziáo nieregularnie do 1988 r.
NiezaleĪnie od „Biuletynu”, nadal sporadycznie i nieregularnie ukazywaáy siĊ „Komunikaty Specjalne” lub „Komunikaty BieĪące”.
W omawianym rozdziale zostaáy równieĪ zaprezentowane dziaáania czáonków STP
w Wielkiej Brytanii na rzecz kraju, znajdujące
wyraz w opracowywaniu planów gospodarczo-przemysáowych dla Polski po wyzwoleniu,
szkolenie kadr technicznych mających wziąü
udziaá w odbudowie ojczyzny ze zniszczeĔ wojennych, opracowywanie, táumaczenie i wydawanie wartoĞciowej literatury fachowej, zbiórkĊ ksiąĪek i czasopism branĪowych oraz ich
wysyákĊ do Polski.
Przysáowiową kropkĊ nad „i” stanowi ostatni, zarazem najobszerniejszy rozdziaá, poĞwiĊcony wnikliwej, jakoĞciowej i iloĞciowej analizie „Techniki i Nauki”. Autorka z wáaĞciwą
sobie erudycją prezentuje strukturĊ oraz problematykĊ publikacji zamieszczonych na áamach
omawianego periodyku, zwiĊĨle przy tym charakteryzując sylwetki ich autorów, których wykaz zamieszcza w koĔcowej czĊĞci rozdziaáu.
Wyniki przeprowadzonej analizy potwierdzają interdyscyplinarny charakter czasopisma.
W latach 1958–2008 udziaá artykuáów naukowych w periodyku reprezentujących nauki Ğcisáe i techniczne wynosiá 82,98%, nauk przy-
157
rodniczych – 8,16%, nauk humanistycznych
– 6,38%, nauk spoáecznych – 2,13%, innych –
0,35%. Z dziedziny mediów opublikowano jedynie 3 artykuáy naukowe, co stanowiáo 1,06%
ogóáu. Autorka zauwaĪa, Īe wĞród polskich
inĪynierów i techników, którzy po II wojnie
Ğwiatowej pozostali na obczyĨnie, byáo niewielu specjalistów z zakresu telekomunikacji oraz
mediów. WyjaĞnia równieĪ, dlaczego: „Wielka
Brytania bowiem staáa na wyĪszym poziomie
rozwoju cywilizacyjnego niĪ Europa ĝrodkowo-Wschodnia, a obcokrajowców niechĊtnie
dopuszczano do prac innowacyjnych w rozwijających siĊ dyscyplinach technicznych.
PrzeáoĪyáo siĊ to bezpoĞrednio na niewielki
udziaá specjalistycznych artykuáów podejmujących te problemy na áamach „Techniki i Nauki” (s. 187).
Chwastyk-Kowalczyk dochodzi do wniosku,
Īe „zawartoĞü merytoryczną »Techniki i Nauki« moĪna wyraĨnie podzieliü na dwie czĊĞci.
W okresie pierwszym do koĔca lat 80. XX w.
dominują artykuáy naukowe. Okres drugi skáania
siĊ ku historycznej dokumentacji dziaáalnoĞci
inĪynierów i techników polskich na obczyĨnie
zmuszonych do opuszczenia ojczyzny we wrzeĞniu 1939 r., kiedy przenieĞli oni swoje dokonania twórcze do krajów sojuszniczych” (s. 295).
Na áamach periodyku, począwszy od lat 50. XX
wieku, uwaĪnie Ğledzono rozwój polskiej gospodarki, nauki i techniki, uwzglĊdniając potrzeby
oraz moĪliwoĞci pomocy ze strony polskiej diaspory technicznej w Wielkiej Brytanii.
WartoĞü poznawczą ksiąĪki dopeánia obszerny aneks zawierający m.in. wybór artykuáów z nauk Ğcisáych i technicznych opublikowanych na áamach „Techniki i Nauki” w latach
1958–2008.
Omawiane opracowanie w peáni zasáuguje na
miano kompendium wiedzy o osiągniĊciach polskiej myĞli technicznej na obczyĨnie, zarówno
w okresie II wojny Ğwiatowej, jak i po jej zakoĔczeniu. Podsumowując, warto powtórzyü za autorką: „Nie zawiedzie siĊ czytelnik, który siĊgnie
po elitarne czasopismo, jakim jest »Technika
158
i Nauka«”. Bez wątpienia nie zawiedzie siĊ
równieĪ czytelnik, który zechce siĊgnąü po
najnowszą monograÞĊ Chwastyk-Kowalczyk
ukazującą spoáecznoĞü emigracyjną w Wielkiej Brytanii w nowym, peániejszym wymiarze,
Recenzje
wzbogaconą o etos Polaka realizującego „ideĊ
pozytywistycznej, twórczej pracy ponad wszelkimi podziaáami […]” (s. 298).
Renata Piasecka-Strzelec