Janusz M ariaski, Katolicyzm polski. Ci gáo ü i zmiana

RECENZJE
199
DOKD ZMIERZA POLSKI KATOLICYZM?
Janusz M a r i a s k i, Katolicyzm polski. Cigo i zmiana. Studium socjologiczne, Kraków: Wydawnictwo WAM 2011, ss. 444.
Szeroko rozumiany pluralizm wspóczesnych spoeczestw w socjologii traktowany jest jako fakt bezsporny. Wynika on z konfrontacji z wieloci systemów
spoecznych oraz kultur, wraz z ich specyficznymi uwarunkowaniami i normami.
Zwikszona mobilno uwalnia jednostk ze spoecznych wizów, przez co równie w znacznie mniejszym stopniu podlega ona spoecznej kontroli. Pluralizm
oraz zwizana z nim indywidualizacja i racjonalizacja maj swoje konsekwencje
równie w zakresie religijnoci. Oznacza to, e spoeczestwa wspóczesne – w
przeciwiestwie do tradycyjnych – nie musz i najczciej nie charakteryzuj si
jednolitym systemem wierze, tradycji, wzorów zachowa czy systemów wartoci. W tym kontekcie mówi si o przemianach wspóczesnej religijnoci, a nieco
bardziej radykalne koncepcje zakadaj wrcz kryzys tego wymiaru ludzkiej egzystencji.
W Polsce, która pod wzgldem przynalenoci religijnej jest, jak wiadomo, na
tle innych pastw jednym z najbardziej homogenicznych krajów, proces przemian
religijnoci nie zachodzi w takim tempie jak tam, gdzie gospodarka wolnorynkowa i zwizana z ni konkurencyjno i pluralizm maj znacznie dusz tradycj. Jednak przeobraenia spoeczno-kulturowe, które ju od ponad dwudziestu lat
dokonuj si w naszym kraju, a take zintensyfikowany rozwój ekonomicznotechnologiczny, jak mona si domyla, nie pozostaj bez wpywu na mentalno rodaków oraz ich system wierze i wartoci. Rodzi si zatem pytanie o kondycj polskiego katolicyzmu.
Jak przedstawia si religijno Polaków w warunkach modernizujcego si
spoeczestwa, imitujcego w wielu dziedzinach ycia spoecznego wzorce zachodnioeuropejskie? Czy i w jakim zakresie ksztatuj si w Polsce procesy sekularyzacyjne, a jednoczenie w jakim stopniu wysiki ewangelizacyjne Kocioa
i innych zwizków wyznaniowych neutralizuj te procesy? Czy wspóczesne
przemiany spoeczne mog w jaki sposób uaktywni religi i Koció, przyczyniajc si do desekularyzacji? Na te i na wiele innych pyta stara si znale odpowied wybitny socjolog religii i moralnoci, Janusz Mariaski, w wydanej
w 2011 roku przez krakowskie Wydawnictwo WAM ksice pod tytuem Katolicyzm polski. Cigo i zmiana. Studium socjologiczne. Szukajc odpowiedzi na
przedstawione pytania lubelski uczony, obok bogatej literatury przedmiotu, przyRoczniki Nauk Spoecznych 42(2014) nr 1
200
RECENZJE
wouje liczne wyniki bada socjologicznych – bezporednio lub porednio odnoszce si do omawianych kwestii, jak równie wiele twardych danych statystycznych.
W swojej ksice Autor charakteryzuje polski katolicyzm i jego przemiany,
opisujc podstawowe i uzupeniajce wymiary religijnoci, poczwszy od deklaracji dotyczcych wierze i praktyk religijnych, poprzez autoidentyfikacje religijne, stosunek do Kocioa instytucjonalnego, przynaleno wspólnotow, a do
opinii na temat edukacji religijnej w szkoach i znaczenia przypisywanego Janowi
Pawowi II jako istotnemu filarowi polskiego katolicyzmu. Na koniec swoich
rozwaa Mariaski – w oparciu o wyniki bada socjologicznych, jak równie
dotychczasowe ustalenia i prognozy naukowe – zastanawia si nad przyszoci
katolicyzmu w Polsce. Analizy dotyczce wieloaspektowych przemian
w dziedzinie religijnoci oraz stosunku do rónego rodzaju instytucji religijnych
stanowi zatem niejako przyczynek do – jak si wydaje – kluczowej z punktu
widzenia recenzowanej pracy kwestii, jak jest próba okrelenia kierunku, w którym zmierza polski katolicyzm. Autor, wiadom ogranicze i niebezpieczestw
socjologicznych predykcji (zwaszcza w wymiarze religijnym), w oparciu o diagnoz tego, co w polskiej religijnoci pozostaje wzgldnie stabilne oraz tego, co
w nowych warunkach spoeczno-kulturowych podlega mniej lub bardziej intensywnym przeobraeniom, snuje róne scenariusze, zgodnie z którymi mog si
realizowa dalsze przemiany katolicyzmu w Polsce. Podkrela jednak, e aden
z nich nie posiada cech deterministycznych.
Wybitny badacz religijnoci i moralnoci w swojej ksice zwraca uwag na
to, e pod wpywem wielu czynników religia w Polsce zmienia swoje funkcje, co
w konsekwencji, moe niezbyt radykalnie, ale wpywa na zmiany w obszarze
religijnoci i przywizania do wartoci religijnych. Religia czsto nie gwarantuje
ju okrelonego porzdku wartoci i norm. Coraz wicej Polaków zaznacza swoj
niezaleno od Kocioa oraz prezentuje autonomiczne podejcie w kwestiach
wiary – szczególnie na styku jej zwizków z moralnoci. Mariaski zauwaa, e
o ile na podstawie deklaracji mona sdzi, i wikszo Polaków wierzy
w Boga, to jednak w kwestiach moralnych polscy katolicy czsto bardziej wierz
w siebie ni w Boga (s. 398).
Przytaczane w ksice dane dowodz, i powiedzenie, e Polacy s religijni,
ale mao moralni, nawet jeeli nie do koca prawdziwe, to pokazuje kierunek
przemian w mentalnoci Polaków, czyli znaczcy rozdwik pomidzy powszechnie deklarowanymi postawami proreligijnymi a postawami i zachowaniami moralnymi ludzi wierzcych (s. 67). Wskazania instytucjonalnego Kocioa
w dziedzinie moralnoci odgrywaj rol wtórn, pierwszestwo w formuowaniu
RECENZJE
201
norm moralnych przysuguje jednostce (s. 68). Moralno staje si zatem coraz
bardziej autonomiczna. Zdaniem Mariaskiego mona mówi wrcz o swoistej
dychotomii midzy doktryn moraln Kocioa a rzeczywistymi postawami katolików – zwaszcza w zakresie moralnoci maeskiej i rodzinnej (s. 69).
Jak zatem wynika z socjologicznych ustale lubelskiego uczonego, polski katolicyzm cigle nacechowany jest istotnym przywizaniem do praktyk religijnych,
przez co wie si z pewn form tosamoci osobowej i spoecznej, jednake
w wymiarze doktrynalnym i konsekwencyjnym coraz wicej w nim selektywizmu
i indywidualizmu (s. 397). Mimo wszystko jednak – jak zauwaa Autor ksiki
– wbrew licznym pesymistycznym prognozom spoeczestwo polskie nadal prezentuje – na tle krajów zachodnioeuropejskich – stosunkowo wysoki poziom religijnoci. Jego zdaniem zarówno procesy sekularyzacji, jak i strukturalnej indywidualizacji, nie musz oznacza penego odchodzenia od religii, lecz zmian jej
charakteru i funkcji; nie musz oznacza koca czy zmierzchu Kocioa ludowego, lecz jego osabienie, które nie wyklucza szans na jego przeksztacenia
i przemiany (s. 12).
Mariaski zwraca uwag, e „w wyaniajcym si spoeczestwie pluralistycznym Polacy ksztatuj swoj tosamo religijn nie tyle przez automatyczne
przejmowanie utrwalonych schematów orientacji i interpretacji ycia, ale w warunkach wzrastajcej 'otwartoci' indywidualnych decyzji i wyborów. Std procesy indywidualizacyjne s bardziej znamienne dla przemian religijnoci polskiej
ni procesy sekularyzacyjne" (s. 396).
Zastanawiajc si nad przyszoci katolicyzmu w Polsce lubelski socjolog zakada, e sekularyzacja w naszym kraju nadal bdzie zachodzi w znacznie wolniejszym tempie ni w Europie Zachodniej. Nie wyklucza take tego, e procesy
modernizacyjne mog take uaktywni sam religi i Koció (s. 385). Opierajc
si na rónego rodzaju danych zauwaa, e „negatywnym tendencjom w przemianach religijnoci sprzeciwiaj si potne siy tradycji i modernizujca si dziaalno Kocioa, które mog hamowa procesy przemian oparte na zindywidualizowanych dziaaniach jednostek" (s. 386). Ju zreszt we wstpie diagnozuje, e
katolicyzm polski nie poda tylko w jednym kierunku – zwizanym z odchodzeniem od religii i obumieraniem religijnoci, natomiast znajduje si w polu
napi pomidzy sekularyzacj a ewangelizacj, w zwizku z czym nie da si go
opisa w kategoriach jednorodnego faktu spoecznego. Z jednej strony silne s
procesy sekularyzacyjne (np. odkocielnienie, kryzys przekazu wiary), z drugiej
strony wane s wpywy Kocioa katolickiego i innych wyzna chrzecijaskich
oraz nowych ruchów religijnych na wiadomo religijn modych (ewangelizacja). W konsekwencji tych sprzecznych oddziaywa spoeczno-kulturowych na-
202
RECENZJE
ley – zdaniem Mariaskiego – przyj „wielociekow" interpretacj procesów
przemian w polskim katolicyzmie – midzy sekularyzacj a ewangelizacj (s. 1112).
Recenzowana ksika to z pewnoci pozycja bardzo interesujca poznawczo,
która uzupenia i poszerza dotychczasow wiedz naukow na temat stanu religijnoci polskiego spoeczestwa oraz jego przemian i uwarunkowa w dobie ponowoczesnoci. Ksika cechuje si wysokim poziomem rzetelnoci i obiektywnoci. Autor w jasny i precyzyjny sposób omawia poszczególne wymiary religijnoci, kady z nich rozpoczynajc teoretycznym wprowadzeniem oraz koczc
syntetycznym podsumowaniem. Cao stanowi wieloaspektowy, aczkolwiek
spójny i zrozumiay (nie tylko dla socjologów), przewodnik po meandrach polskiego katolicyzmu.
Warto na koniec zauway, e ksidz profesor Janusz Mariaski w recenzowanej ksice jawi nam si wprawdzie przede wszystkim jako naukowiec, ale
poniekd take jako duszpasterz. Z tekstu nierzadko przebija si jego troska
o Koció katolicki w Polsce i jego przysz kondycj. Przejawia si ona midzy
innymi w sugestiach dotyczcych tego, jak w najlepszy dla siebie sposób Koció
w Polsce powinien radzi sobie z wyzwaniami wspóczesnoci. Zauwaajc
pewne pozytywne zmiany, Mariaski wskazuje na wci zbyt sformalizowane
i pozbawione dialogu relacje na linii duszpasterze – wierni. Sugeruje niezbdne
przeobraenia w strukturze i funkcjach parafii katolickiej oraz rewolucj partycypacji w stosunkach wewntrzkocielnych i wewntrzparafialnych poprzez odejcie od przeakcentowanego modelu Kocioa instytucjonalnego w kierunku modelu wspólnotowego, podkrelajcego ludzkie wymiary duszpasterstwa i ewangelizacji, a jednoczenie rozwijajcego zindywidualizowane formy duszpasterstwa,
które bd uwzgldniay specyficzne potrzeby i problemy religijne rónych grup
i rodowisk spoecznych (s. 247-248). Zwraca te uwag, e Koció musi ustawicznie zabiega o cigo wiary, która ma by tak odnawiana, by bya aktualna
i by moga odpowiada na wyzwania sekularyzmu i laicyzmu. Podkrela, e „nie
chodzi o problem, jak przetrwa w nowoczesnoci czy ponowoczesnoci, ale jak
dawa wiadectwo wartociom religijnym i moralnym, które s potrzebne w kadych warunkach i w kadym czasie" (s. 395). Std te – w jego przekonaniu
– Kocioem przyszoci, a wic takim, który rekomenduje, jest Koció „otwarty na
duchowe potrzeby wiernych i odzyskujcy moraln odwag dziaania" (s. 395).
W kontekcie powyszych uwag recenzowana ksika stanowi, w moim przekonaniu, pozycj obowizkow nie tylko dla badaczy ycia religijnego i moralnego w Polsce, czy te w ogóle dla socjologów zajmujcych si przemianami
zachodzcymi w yciu spoecznym oraz osób zainteresowanych kondycj pol-
RECENZJE
203
skiego Kocioa i caego spoeczestwa, ale równie dla wszystkich aktywnych
uczestników ycia spoecznego i religijnego w Polsce, w tym szczególnie dla
wadz kocielnych rónego szczebla oraz caego duchowiestwa. Dla modych
badaczy i studentów socjologii, recenzowana ksika, tak zreszt jak kada inna
monografia profesora Mariaskiego o charakterze empirycznym, stanowi moe
przykad profesjonalnego i rzetelnego warsztatu badawczego, jakim powinna si
cechowa publikacja socjologiczna oparta na wynikach bada ilociowych.
Co wane i godne poddania pod rozwag wspóczesnym badaczom religii i religijnoci, swoj ksik „Katolicyzm polski. Cigo i zmiana. Studium socjologiczne" profesor Mariaski poniekd wyznacza pole do dalszych eksploracji na
paszczynie religijnoci Polaków. Jak bowiem sam zauwaa, w odniesieniu do
przyszoci polskiego katolicyzmu otwiera si szeroki horyzont pyta i poszukiwa badawczych (s. 385). S one o tyle zoone, e „dzisiaj socjologowie nie
pytaj ju o to, czy religia przetrwa czy zniknie ze sceny spoecznej, zwaszcza
z ycia publicznego. Problemem jest jedynie tempo procesów sekularyzacji
i desekularyzacji oraz to, jakie formy religijnoci indywidualnej bd dominowa
w przyszoci. Scenariusze rozwoju i regresu mog si ksztatowa rozmaicie
w poszczególnych krajach" (s. 388). To, które z nich znajd zastosowanie w
Polsce, niewtpliwie stanowi bdzie interesujcy przedmiot analiz przyszych
projektów badawczych z zakresu socjologii religii.
Rafa Boguszewski
Szkoa Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Fundacja Centrum Badania Opinii Spoecznej
Magorzata Sodowa-Hepa, Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania, Warszawa: Cedewu 2013, ss. 241.
Ksika zawiera 241 stron podzielonych na pi rozdziaów oraz zakoczenia,
zawierajcego wnioski wypywajce z przeprowadzonej analizy i postulaty dotyczce przezwyciania dotychczasowych barier, zarówno w sferze badawczej, jak
i aplikacyjnej.
Rozdzia pierwszy ma charakter teoretyczny, wprowadzajcy. Na tle refleksji
dotyczcej rónego rodzaju kategorii, rozwój w kontekcie takich poj, jak:
Roczniki Nauk Spoecznych 42(2014) nr 1