ocena działania przeciwbólowego tens u

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 3–4, 206–211
DOMINIKA PONIEWIERSKA, ELŻBIETA SKORUPSKA1, AGNIESZKA KRAWCZYK-WASIELEWSKA2, WŁODZIMIERZ SAMBORSKI1
OCENA DZIAŁANIA PRZECIWBÓLOWEGO TENS
U CHORYCH NA REUMATOIDALNE ZAPALENIE STAWÓW
EVALUATION OF TENS ANALGESIA IN PATIENTS WITH RHEUMATOID ARTHRITIS
1
Katedra Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Katedry: prof. dr hab. Włodzimierz Samborski
2
Zakład Fizjoterapii, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Zakładu: dr Ewa Gajewska
Streszczenie
Wstęp. Jednym ze sposobów radzenia sobie z dolegliwościami bólowymi u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów jest
elektroterapia, zwłaszcza przezskórne elektryczne pobudzanie nerwów TENS. Mechanizm działania tego zabiegu związany jest
z pobudzeniem antynocycepcji i wykorzystuje drażnienie receptorów hamujących dopływ sygnałów nocyceptywnych do ośrodków
bólowych oraz uruchamianie opiatów endogennych.
Cel. Ocena działania przeciwbólowego przezskórnej stymulacji elektrycznej nerwów (TENS) u chorych na reumatoidalne zapalenie
stawów w zależności od wybranych parametrów częstotliwości i natężenia, a także czasu trwania choroby.
Materiał i metoda. Badania przeprowadzono na grupie 28 osób, które poddano terapii impulsami TENS o ustawieniach standardowych (wysokiej częstotliwości i niskim natężeniu) oraz alternatywnych (niskiej częstotliwości oraz wysokim natężeniu).
Wyniki. Wykazano, że oba rodzaje TENS wpływają na obniżenie poziomu bólu, bez wyraźnych różnic w ich działaniu. Zmiana
ustawienia parametrów nie wpływa na wydłużenie efektu analgetycznego po zakończeniu terapii. Potwierdzono korzystniejszy efekt,
jeśli pacjenci chorują krócej niż 5 lat.
Wnioski. TENS niezależnie od stosowanych parametrów zmniejsza stopień bólu i wydłuża okres w jakim efekt przeciwbólowy
utrzymuje się po zabiegach.
SŁOWA KLUCZOWE: ból, reumatoidalne zapalenie stawów, przezskórna stymulacja elektryczna nerwów TENS.
Summary
Introduction. One way of dealing with pain from patients with rheumatoid arthritis is electrotherapy, especially transcutaneous
electrical nerve stimulation TENS. Mechanism of analgesic effect is associated with stimulation of antinociception and the inhibitory
receptor stimulation uses a flow of nociceptive signals to the locations of pain and releasing of endogenous opiates.
The aim of the study was to evaluate the analgesic effect of transcutaneous electrical nerve stimulation (TENS) in patients with
rheumatoid arthritis depending on the frequency and intensity of TENS, and duration of the disease.
Materials and methods. The study was conducted on a group of 28 patients who were treated with TENS pulses of standard (highfrequency and low intensity) and alternative (low-frequency and high intensity) setting.
Results. It was shown that both types of TENS are effective for reducing the level of pain, with no significant differences between
them. Changing the settings does not affect the prolongation of analgesic effect after treatment. Beneficial effect was confirmed if the
patients were suffering for less than 5 years.
Conclusions. Regardless of TENS parameters, therapy reduces the degree of pain and prolongs analgesia after therapy.
KEY WORDS: pain, rheumatoid arthritis, transcutaneous electrical nerve stimulation.
Wstęp
Reumatoidalne zapalanie stawów (rzs) cechuje przewlekły przebieg z okresami zaostrzeń i remisji oraz stały
postęp zmian patologicznych w narządzie ruchu [1, 2].
Ból w rzs jest skutkiem ograniczenia ruchomości stawu
oraz przeciążeń w tkankach miękkich (więzadła, torebki
stawowej, mięśnie). Dodatkowe nasilenie dolegliwości
jest obserwowane w stanie ostrym na skutek zapalenia
błony maziowej z wysiękiem do stawu. Z reguły stymulacja nocyceptorów występuje podczas ruchu, zmniejszając się w spoczynku, choć czasem ból jest tak silny, że
uniemożliwia nawet sen. W miarę rozwoju choroby przybiera on charakter przewlekły, który w czasie kolejnych
rzutów choroby staje się bardziej nasilony i w niektórych
jej stadiach przybiera postać tzw. bólu wszechogarniającego [3, 4].
Jednym ze sposobów radzenia sobie z dolegliwościami ze strony narządu ruchu jest fizykoterapia, która
wskazywana jest jako bezpieczna, nieinwazyjna metoda
leczenia, nie powodującą skutków ubocznych w organizmie i dająca często szybkie działanie przeciwbólowe.
Spektrum zabiegów fizykalnych jest bardzo szerokie i zależy od indywidualnego dobrania do pacjenta, od stoso-
Ocena działania przeciwbólowego TENS u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów
Cel pracy
Celem badania była ocena działania przeciwbólowego przezskórnej stymulacji elektrycznej nerwów (TENS)
u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów w zależności od wybranych parametrów częstotliwości i natężenia, a także czasu trwania choroby.
Materiał i metoda
Badanie przeprowadzono w Szpitalu SPSK nr 4 oraz
Oddziale Szpitala Miejskiego imienia J. Strusia w Poznaniu.
Do badań zakwalifikowano grupę 28 chorych, w tym
20 kobiet i 8 mężczyzn z rozpoznanym reumatoidalnym
zapaleniem stawów (na podstawie kryteriów diagnostycznych zaproponowanych przez American College of Reumatology). Kryterium określającym włączenie do badań
była faza podostra lub faza remisji choroby. Wiek pacjen-
tów wahał się między 21. a 79. rokiem życia, średnia
wieku wynosiła 55,9 lat ± 14,9. W badanej grupie u 18
osób zdiagnozowano rzs ponad 5 lat przed badaniem,
a u 10 badanych czas trwania choroby był krótszy niż 5 lat.
Próbę stanowiły dwie grupy, w pierwszej grupie (13
osób) zastosowano TENS o parametrach standardowych,
czyli częstotliwości 1–100 Hz w czasie 7 dni. W drugiej
grupie (15 osób) został użyty TENS przeciwbólowy o częstotliwości 5–30 Hz przez okres 5 dni.
Chorzy objęci leczeniem nie mieli zakazu przyjmowania farmakoterapii. Ból w grupie badanych miał charakter
przewlekły i lokalizował się analogicznie do miejsc zajętych chorobowo.
Do badań zastosowano metodę ankietową. Badani mieli
za zadanie wypełnienie ankiety przed leczeniem oraz po
jego zakończeniu, jak również „dzienniczka pacjenta”,
który uzupełniali przez cały okres hospitalizacji, określając
stopień swojego bólu i czas jego pojawienia się od zakończenia zabiegu. Stopień nasilenia bólu badano za pomocą
skali wzrokowo-analogowej (Visual Analog Scale-VAS).
Wyniki
W chwili badania procesem chorobowym u wszystkich badanych objęte były, co najmniej 2 stawy. W badanej grupie zabiegiem przezskórnej elektrostymulacji
TENS objęty był tylko jeden staw. Rozkład odpowiedzi
na pytanie: „Na jakich okolicach przeprowadzany był
zabieg TENS w czasie terapii?” przedstawia rycina 1.
12
10
10
Liczba badanych
wania światłolecznictwa, termoterapii, krioterapii po elektrolecznictwo czy ultradźwięki [5]. W elektroterapii najpopularniejsze i najskuteczniejsze jest zastosowanie prądu
TENS, czyli przezskórne elektryczne pobudzanie nerwów.
Elektroterapeutyczny mechanizm zwalczania bólu związany jest z pobudzeniem antynocycepcji i wykorzystuje
do tego trzy mechanizmy: drażnienie receptorów hamujących dopływ sygnałów nocyceptywnych do ośrodków
bólowych, uruchamianie opiatów endogennych i ich recepcji oraz oddziaływanie psychologiczne (placebo) [5].
Jeśli chodzi o pierwszy mechanizm to zauważono, że
włókna A, których przewodnictwo pobudzamy, silniej niż
inne włókna reagują na prąd fazowy (składający się z wielu faz dodatnich i ujemnych); a prąd ten nie wywołuje
reakcji ze strony włókien C (przewodzące bodźce bólowe), które najsilniej reagują na prąd stały [6]. W przypadku drugiego mechanizmu doświadczenia kliniczne wykazały wzrost stężenia endorfin w płynie mózgowo-rdzeniowym po stymulacji nisko częstotliwościowej (np. 1–4 Hz),
dlatego zalecana jest ona w leczeniu przewlekłych chorób
w trakcie, których poziom ich znacznie się obniża [6, 7].
Konwencjonalna przezskórna elektrostymulacja nerwów TENS – wykorzystuje impulsy prostokątne o czasie
trwania nie mniejszym niż 100–150 μs i dość wysokiej
częstotliwości 10–200 Hz, a niskiej amplitudzie 25–30
mA. Analgezja obejmująca obszary poddane stymulacji
zachodzi na jej początku, efekt leczniczy utrzymuje się
dość krótko po zabiegu. Stymulacją tą zaczyna się najczęściej terapię ostrych, jak i przewlekłych zespołów bólowych [4, 7].
Przezskórna elektrostymulacja podobna do akupunktury (elektropunktura) – TENS wg Kulińskiego [8]. Dobiera się tu czas trwania impulsu w granicach 150–200 μs,
częstotliwości 1–20 Hz [7, 9] i dość wysokie natężenie
(do 100 mA). Analgezja pojawia się dopiero po 20–30
minutach stymulacji, jednak utrzymuje się zdecydowanie
dłużej po zakończeniu zabiegu w porównaniu z wysokimi
częstotliwościami [9, 7]. Stymulacja ta ma duże zastosowanie w leczeniu bólu przewlekłego [10].
207
9
8
6
5
4
4
2
0
dłonie
barki
kolana
stopy
Okolica objęta zabiegiem
Rycina 1. Stawy w obrębie których przeprowadzane były zabiegi.
Figure 1. Joints were therapy was performed.
W obydwu badanych grupach ocenie poddano stopień
bolesności stawów przed zastosowaniem terapii i po zakończeniu zabiegów. Zarówno w grupie I, gdzie stosowano TENS standardowy, jak i w grupie II, gdzie zastosowano TENS przeciwbólowy uzyskano poprawę (tabela 1.)
Średni poziom bólu odczuwany przez pacjentów
przed leczeniem wynosił 6,38 ± 2,2; natomiast po leczeniu 4,31 ± 2,0. Dolegliwości bólowe oceniane za pomocą
skali VAS zmniejszyły się po zastosowaniu TENS standardowego średnio o 2,07, czyli uzyskana poprawa w analizie bólu wyniosła 32% i jest ona istotna statystycznie
(p = 0,001) na poziomie istotności 0,05 (tabela 2.).
208
Dominika Poniewierska i inni
Tabela 1. Stopień dolegliwości bólowych określony przy pomocy skali VAS w I i II grupie
Table 1. Degree of pain determined by VAS in group I and II
SKALA VAS
0
1
2
I grupa przed
I grupa po
1
1
II grupa przed
II grupa po
3
4
5
6
7
8
1
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
3
2
3
2
2
3
2
1
1
2
1
1
1
4
9
10
Średnia
2
6,38
4,31
2
6
4,4
Tabela 2. Test kolejności par Wilcoxona dla grupy I
Table 2. Wilcoxon pairs sequences test for group I
Test kolejności par Wilcoxona (dane)
Zaznaczone wyniki są istotne z p < 0,05000
Para zmiennych
Przed leczeniem & Po leczeniu
N
Ważnych
T
Z
poziom p
13
0,00
3,18
0,001474
Tabela 3. Test kolejności par Wilcoxona dla grupy II
Table 3. Wilcoxon pairs sequences test for group II
Test kolejności par Wilcoxona (dane)
Zaznaczone wyniki są istotne z p < ,05000
Para zmiennych
Przed leczeniem & Po leczeniu
Średni poziom bólu odczuwany przez pacjentów
przed leczeniem wynosił 6,0 ± 2,04; natomiast po leczeniu 4,40 ± 2,1. Dolegliwości bólowe oceniane za pomocą
skali VAS zmniejszyły się po zastosowaniu TENS „przeciwbólowego” średnio o 1,60, czyli uzyskana poprawa
w analizie bólu wyniosła 26% i jest ona istotna statystycznie (p = 0,0007) na poziomie istotności 0,05 (tabela 3.).
Porównanie skuteczności przeciwbólowej TENS w grupie I i II na wykresie ramka-wąsy przedstawia rycina 2.
W obydwu badanych grupach chorzy mieli za zadanie ocenić stopień dolegliwości bólowych za pomocą
skali VAS każdego dnia terapii. Rycina 3. przedstawia
średnie dolegliwości bólowe w każdym z 5 dni terapii.
W I grupie spadek średniej oceny bólu wyniósł 17%, a w
grupie II 25%, co wskazuje na lepsze działanie TENS
o małej częstotliwości.
Badani mieli za zadanie określić po jakim czasie od
zabiegu pojawiają się ponownie dolegliwości bólowe.
W pierwszej grupie średni czas wystąpienia pierwszych
objawów bólowych po zakończeniu terapii zwiększył się
o 72%, a w grupie drugiej o 75%. (rycina 4.).
Chorych z rzs podzielono na dwie grupy pod względem
czasu trwania choroby, czasem granicznym było 5 lat.
N
Ważnych
T
Z
poziom p
15
0,00
3,41
0,000655
W grupach tych nie kontynuowano podziału na zabiegi
z różnymi parametrami. Stopień nasilenia dolegliwości
bólowych przed i po zastosowaniu TENS w obydwu
przedziałach czasowych prezentuje tabela 4.
9
8
7
6
5
4
3
2
I i II grupa przed
II grupa po
średnia
śr. i bł. stand.
śr. i odchy l. stand.
I grupa po
Rycina 2. Porównanie skuteczności TENS standardowego i alternatywnego.
Figure 2. Comparison of the effectiveness of standard and alternative TENS.
Ocena działania przeciwbólowego TENS u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów
Średnia ocena bólu
6,6
6,4
7
5,3
5
5,5
5
4
Chorych z rzs podzielono na dwie grupy pod względem czasu trwania choroby, czasem granicznym było
5 lat. W grupach tych nie kontynuowano podziału na
zabiegi z różnymi parametrami. Stopień nasilenia dolegliwości bólowych przed i po zastosowaniu TENS w
obydwu przedziałach czasowych prezentuje tabela 4.
W grupie pacjentów chorujących krócej niż 5 lat
średni poziom bólu przed leczeniem wynosił 5,2 ± 2,15;
natomiast po leczeniu 3,40 ± 1,84. Dolegliwości bólowe
oceniane za pomocą skali VAS zmniejszyły się po zastosowaniu TENS standardowego średnio o 1,80, czyli
uzyskana poprawa w analizie bólu wyniosła 34,6% i jest
ona istotna statystycznie (p = 0,005) na poziomie istotności 0,05 (tabela 5.).
W grupie pacjentów chorujących dłużej niż 5 lat średni
poziom bólu odczuwany przez pacjentów przed leczeniem
wynosił 6,7 ± 1,90; natomiast po leczeniu 4,89 ± 1,97.
Dolegliwości bólowe oceniane za pomocą skali VAS
zmniejszyły się po zastosowaniu TENS „przeciwbólowego” średnio o 1,81, czyli uzyskana poprawa w analizie bólu
wyniosła 27,3% i jest ona istotna statystycznie (p = 0,0002)
na poziomie istotności 0,05 (tabela 6.).
Badani mieli ocenić ile czasu są w stanie wytrzymać
w jednej pozycji do pierwszego odczucia bólu. Po zastosowaniu TENS nastąpiło wydłużenie czasu, w jakim
pacjent potrafił wytrzymać w jednej pozycji zarówno w
I jak i w II grupie badanych. Jest to szczególnie widoczne w wynikach najkrótszych okresów, w których liczba
6,4
6
5,3
5
4,4
4,1
3
2
1
0
1
2
3
4
5
Dni
Grupa I
Grupa II
Rycina 3. Średnia dzienna ocen bólu podczas terapii.
Figure 3. Average daily ratings of pain during therapy.
4,5
4,2
Godziny
4
3,5
3
2,5
2
1,5
3,5
2,8
2,9
2,4
3,1
2
1,8
2,5
2,3
1
0,5
0
1
2
3
4
5
Dni
Grupa I
209
Grupa II
Rycina 4. Średni czas pojawienia się objawów bólowych po
zabiegach w gr. I i II.
Figure 4. Mean time of pain symptoms appearance after therapy in the gr. I and II.
Tabela 4. Stopień dolegliwości bólowych określony przy pomocy skali VAS u pacjentów z czasem trwania choroby do
i powyżej 5 lat
Table 4. Degree of pain determined by VAS in patients with disease duration up to and over 5 years
SKALA VAS
0
1
Gr. do 5 lat
przed zabiegami
Gr. do 5 lat
o zabiegach
1
2
3
4
5
6
1
1
2
2
2
1
4
2
1
3
2
3
4
3
3
Gr. powyżej 5 lat
przed zabiegami
Gr. powyżej 5 lat
po zabiegach
1
1
2
7
8
9
1
1
4
3
1
2
2
10
1
2
Tabela 5. Test kolejności par Wilcoxona dla osób chorujących krócej niż 5 lat
Table 5. Wilcoxon pairs sequences test for patients with disease duration up to 5 years
Para zmiennych
Przed leczeniem & Po leczeniu
Test kolejności par Wilcoxona (dane)
Zaznaczone wyniki są istotne z p <,05000
N
Ważnych
T
Z
poziom p
10
0,00
2,80
0,005062
210
Dominika Poniewierska i inni
Tabela 6. Test kolejności par Wilcoxona dla osób chorujących dłużej niż 5 lat
Table 6. Wilcoxon pairs sequences test for patients with disease duration over 5 years
Test kolejności par Wilcoxona (dane)
Zaznaczone wyniki są istotne z p <,05000
N
T
Z
Ważnych
18
0,00
3,72
Para zmiennych
Przed leczeniem & Po leczeniu
osób mogących wytrzymać tylko 1–5 minut w jednej
pozycji, spadła prawie do 0 w obu grupach (rycina 5.). Z
rozkładu t-studenta wynika, że poprawa w wydłużeniu
czasu trwania w jednej pozycji w obu grupach jest istotna statystycznie (p < 0,005), jednakże różnica poprawy
między nimi nie była istotna statystycznie.
Czas, w jakim pacjent potrafi wytrzymać w jednej pozycji
7
6
6
6
6
5
Pacjenci
5
4
4
4
3 3
3
3
2
2
2
2 2
2
1
1 1 1
1
0
0
0
1-5 minut
6-10 minut
11-15 minut
I gr. przed
I gr. po
16-30 minut
II gr. przed
powyżej 30
minut
II gr. po
Rycina 5. Czas jaki pacjent potrafi wytrzymać w jednej pozycji.
Figure 5. The time that the patient is able to withstand in the
same position.
Badani chorzy mieli określić ilość pozycji które powodują nasilenie dolegliwości bólowych. Zarówno w
pierwszej, jak i w drugiej grupie ilość wskazanych przez
pacjentów pozycji uległa zmniejszeniu po zastosowanych zabiegach, co świadczy o skuteczności terapii (rycina 6.). W grupie II, gdzie stosowany był TENS o odmiennych parametrach, poprawa była wyraźniejsza.
50
Ilość pozycji
40
30
17
16
20
10
25
18
0
I grupa
II grupa
Przed
Po
Rycina 6. Ilość pozycji potęgujących ból.
Figure 6. Number of positions increasing pain.
Dyskusja
W przeprowadzonych badaniach wykazano, że oba
sposoby aplikacji TENS dają istotną statystycznie po-
poziom p
0,000196
prawę po zastosowanej terapii, jednak bez istotnej statystycznie różnicy w efektywności ich działania. Większość autorów potwierdza brak różnicy w skuteczności
TENS w zależności od stosowanych parametrów [11, 12,
13]. W badanej grupie w niewielkim stopniu lepszy efekt
leczniczy zaobserwowano u chorych ze standardowymi
ustawieniami TENS, różnica ta nie była jednak istotna
statystycznie. W literaturze istnieją doniesienia potwierdzające wyższą skuteczność zabiegu przy konwencjonalnych ustawieniach częstotliwości i natężenia. Mannheimer C. i wsp. dowiódł, że TENS o wysokim natężeniu (standardowy) stosowany w pobliżu bolesnego
stawu w 95% przypadków obniżał znacznie ból, natomiast TENS o niskim natężeniu (podobną do Kulińskiego) za efektywny uznało 75% badanych [14]. Efekt po
zastosowaniu TENS standardowego, choć nieduży, uzyskali także Kibisa i wsp. Na skutek terapii średni poziom
bólu obniżył się z 6,56 ± 0,17 na 5,88 ± 0,18, gdzie p < 0,05,
a poprawa wyniosła 10,4% [8]. Demczyszak i wsp. [5]
zaobserwowali widoczną poprawę (34,2%) w obniżeniu
bólu. Wykazali oni 89,5% skuteczności terapii TENS
konwencjonalnego, co daje podobny wynik do otrzymanego w przeprowadzonym badaniu, w którym nie zanotowano osób bez poprawy lub z pogorszeniem.
Porównując średnie ocen bólu z każdego dnia terapii
stwierdzono poprawę w obu grupach. Interesującym zagadnieniem wydawał się być czas trwania efektu przeciwbólowego po zastosowanej terapii. Kuliński twierdzi, że analgezja według standardowych ustawień rozwija się bardzo
szybko, ale kończy się zaraz po zaprzestaniu drażnienia [8,
7]. Wyniki badań wskazują jednak, że po zastosowaniu
standardowego ustawienia analgezja nadal trwa i jest porównywalnie długa jak po terapii wg Kulińskiego. W obu
grupach badawczych w miarę stosowania kolejnych zabiegów czas trwania efektu przeciwbólowego wydłużał się, co
świadczy o wpływie TENS. Różnice między grupami nie
były jednak na tyle duże, aby wysunąć wniosek, że impulsy
o małej częstotliwości, a dużej intensywności są skuteczniejsze niż zabieg o ustawieniach standardowych. Podobną,
nieistotną statystycznie różnicę w czasie trwania efektu
przeciwbólowego przedstawili w swojej pracy Grazio S.
i wsp. [12]. Wykazano jedynie nieznacznie dłuższe działanie
analgezji, która stopniowo narastała po zastosowaniu impulsów o niskiej częstotliwości, a wysokim natężeniu [12].
Czas trwania choroby i ciągłość odczuwanego bólu
może mieć wpływ na próg pobudzenia bólowego i osobistą odporność bólową. W badaniu sprawdzono skuteczność przeciwbólową TENS wśród pacjentów, którzy
Ocena działania przeciwbólowego TENS u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów
chorują 5 lat lub mniej oraz ponad 5 lat. Uzyskany wynik
wskazuje na lepszą reakcję na terapię TENS grupy z czasem trwania choroby do 5 lat. Stan ten można tłumaczyć
związkiem pomiędzy wzrostem odczuwania bólu a stopniowym zniekształcaniem stawów, co ma miejsce z upływem lat [15]. Należy również wziąć pod uwagę zjawisko
adaptacji, która polega na modyfikacji reagowania na bodźce działające przez dłuższy okres czasu, co może powodować słabszą reakcję na nie organizmu [16]. Nie można
jednak potwierdzić tych założeń, gdyż nie oceniano ich w
tych badaniach. Adaptacja nie jest zjawiskiem stałym, dlatego należy przyjąć założenie, że dla korzystnego efektu
zabiegów należy robić przerwy między ich stosowaniem
lub wykorzystywać ich zamienność [16, 17].
Jedną z konsekwencji rzs jest niemożność pozostawania w bezruchu, chory po krótkiej chwili spoczynku
zaczyna odczuwać ból który wymusza zmianę pozycji.
Zastosowana terapia oprócz efektu przeciwbólowego
przyczyniła się do wydłużenia czasu pozostania w bezruchu w konkretnej pozycji z 1–5 minuty do 10–15 minut. Poprawa była widoczna w obu grupach badawczych, jednak nie ma istotnych różnic w wynikach grupy
I i II. Terapia TENS wywiera również wpływ na funkcjonalność pacjenta. W badanej grupie stwierdzono
zmniejszenie ilości pozycji wzmagających ból. Poprawa
była bardziej zaznaczona w grupie, w której stosowano
TENS o ustawieniach według Kulińskiego. Głównym
celem stosowania zabiegów przy użyciu TENS jest wywołanie efektu przeciwbólowego, który został potwierdzony w badaniu i w pracach innych autorów. Na uwagę
zasługuje fakt korzystnego wpływu tego rodzaju terapii
na ilość pozycji nasilających ból i pośrednio na poprawę
stanu funkcjonalnego pacjenta [18, 19].
Wnioski
Potwierdzono skuteczność działania przeciwbólowego
TENS u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów.
Niezależnie od ustawienia parametrów zabiegowych (konwencjonalne, alternatywne) obserwuje się wyraźny efekt
zarówno w trakcie trwania terapii, jak i po jej zakończeniu.
Wykazano wpływ czasu trwania choroby na skuteczność
TENS, chorzy z krótkim okresem choroby lepiej reagowali
na zastosowaną terapię.
211
3. Borysewicz K, Szechiński J.: Ból w schorzeniach reumatycznych – etiologia i postępowanie. Przew. Lek., 2006, 4,
30-34.
4. Dobrogowski J., Wordliczko J.: Medycyna bólu. Wyd. Lek.
PZWL, Warszawa 2004, 296-303, 454-457.
5. Demczyszak I., Wrzosek Z.: Współczesne metody elektroterapii bólu ze szczególnym uwzględnieniem przezskórnej
elektro-neuro-stymulacji. Fizjoterapia, 2001, 9 (3), 48-54.
6. Kahn J.: Elektroterapia – zasady i zastosowanie. Wyd. Lek.
PZWL, Warszawa 2002, 139-140.
7. Świst-Chmielewska, Giermek K., Polak A., AdamczykBujniewicz H.: Możliwości terapeutyczne przezskórnej stymulacji TENS. Post. Reh., 2001, 1, 57-65.
8. Kuliński W.: Leczenie fizykalne w reumatologii. Reumatologia. 1994, 22 (2), 141-6.
9. Straburzyńska-Lupa A., Straburzyński G.: Medycyna fizykalna.Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2003.
10. Kwasucki J.: Przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS).
Balneol. Pol., 1990/1991, 32/33 (1-4), 135-141.
11. Brosseau L., Judd M.G., Marchand S. et al.: Transcutaneous
electrical nerve stimulation (TENS) for the treatment of
rheumatoid arthritis in the hand. Cochrane Database Syst.
Rev., 2003, 3, CD004377.
12. Grazio S., Grubisić F., Jajić Z.: Comparison of standard and
acupuncture methods of transcutaneous electric nerve stimulation (TENS) in patients with rheumatoid arthritis,
Reumatizam 2003, 50(1), 18-22.
13. Nnoaham K.E., Kumbang J.: Transcutaneous electrical
nerve stimulation (TENS) for chronic pain. Cochrane Database Syst Rev., 2008, 16(3), CD003222.
14. Mannheimer C., Lund S., Carlssonnn C.A.: The effect of
transcutanous electrical nerve stimulation (TNS) on join pain
in patients with rheumatoid arthritis. Scand. J. Rheumatol.,
1978, 7 (1), 13-16.
15. Filipowicz-Sosnowska A., Rupiński R.: Złożoność procesu
niepełnosprawności chorych na reumatoidalne zapalenie
stawów. Reumatologia, 2005, 43 (3), 138-136.
16. Huskisson E.C.: The measurement of pain. Lancet, 1974, 2,
1127-31.
17. Molski M., Stryła W.: Fizyka Piękna. Poznań 2007.
18. Unsworth A., Bromley J., Haslock I.: Changes in stiffness
following short- and long-term application of standard
physiotherapeutic techniques. Br. J. Rheumatol., 1994, 33
(6), 555-61.
19. Yung P., Unsworth A., Haslock I.: Measurement of stiffness
in the metacarpophalangeal joint: the effects of physiotherapy. Clin. Phys. Physiol. Meas., 1986, 7 (2), 147-56.
Piśmiennictwo
1. Nowotny J.: Zarys rehabilitacji w dysfunkcjach narządu
ruchu. AWF Katowice, 1997, 71-6.
2. Rosławski A.: Reumatologia praktyczna.Wyd. BK, Wrocław
1998, 2-50.
Adres do korespondencji:
Katedra Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji
Ortopedyczno-Rehabilitacyjny Szpital Kliniczny im. W. Degi
ul. 28 czerwca 1956 roku 135/147
61-545 Poznań