raport końcowy ośrodek wsparcia ekonomii społecznej subregionu

raport końcowy ośrodek wsparcia ekonomii społecznej subregionu

Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego
RAPORT KOŃCOWY
OŚRODEK WSPARCIA EKONOMII SPOŁECZNEJ
SUBREGIONU CENTRALNEGO
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Ruda Śląska, 2015
Praca zbiorowa pod redakcją: Katarzyny Wochnik, Marcina Lipka
Autorzy:
Katarzyna Bilińska-Reformat
Anna Dewalska – Opitek
Jadwiga Gierczycka
Jarosław Opitek
Paulina Rojek – Adamek
Publikacja opracowana w ramach projektu
„Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego”
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego; Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VII: „Promocja integracji
społecznej”, Działanie 7.2 „Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii
społecznej”, Poddziałanie 7.2.2 „Wsparcie ekonomii Społecznej” na podstawie umowy
o dofinansowanie projektu podpisanej z Urzędem Marszałkowskim Województwa Śląskiego, nr
umowy UDA-POKL.07.02.02-24-007/12. Projekt realizowany w okresie 01.01.2013r. –
30.06.2015r.
© Rudzka Agencja Rozwoju „Inwestor” Sp. z o.o., Ruda Śląska 2015
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie.
Nakład 300 egzemplarzy
ISBN 978-83-943092-0-6
© Copyright by Rudzka Agencja Rozwoju „Inwestor” sp. z o.o., Ruda Śląska 2015
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej
publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej,
komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
Przygotowanie, druk i oprawa:
Zakład Poligraficzny „Mewa Druk”
41-700 Ruda Śląska, ul. Achtelika 2
Tel. (32) 340 14 54, fax (32) 342 39 10
e-mail: [email protected]
www.mewadruk.pl
2
Spis treści
Wstęp....................................................................................................................................................... 5
O Projekcie .............................................................................................................................................. 6
Diagnoza................................................................................................................................................ 11
Strategia rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego ......................... 13
Analiza podmiotowa.............................................................................................................................. 16
Analiza szans i zagrożeń rynkowych Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu
Centralnego ........................................................................................................................................... 21
Analiza potencjału ośrodka wsparcia ekonomii społecznej subregionu centralnego ............................ 22
Analiza SWOT dla OWES .................................................................................................................... 23
Wizja, misja działania i cele strategiczne Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu
Centralnego ........................................................................................................................................... 24
Kierunki działań strategicznych ............................................................................................................ 25
Testowanie strategii rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego ....... 28
ROZDZIAŁ 1
Rola podmiotów ekonomii społecznej we współczesnej gospodarce (Jadwiga Gierczycka) ............... 29
PODROZDZIAŁ 1
Geneza i ewolucja ekonomii społecznej............................................................................................ 29
PODROZDZIAŁ 2
Podmioty ekonomii społecznej ......................................................................................................... 31
PODROZDZIAŁ 3
„Trzeci sektor w Polsce” ................................................................................................................... 34
PODROZDZIAŁ 4
Fundacje korporacyjne w Polsce – przykład podmiotu ekonomii społecznej................................... 34
Podsumowanie................................................................................................................................... 35
ROZDZIAŁ 2
„Wykorzystanie benchmarkingu w działalności OWES” (Katarzyna Bilińska-Reformat)................... 37
PODROZDZIAŁ 1
Benchmarking jako orientacja strategiczna działania przedsiębiorstwa ........................................... 37
PODROZDZIAŁ 2
Uwarunkowania konkurencyjne jako strategiczny element otoczenia OWES.................................. 40
PODROZDZIAŁ 3
Wykorzystanie procedury benchmarkingu w działalności OWES – case study ............................... 42
Podsumowanie................................................................................................................................... 45
3
ROZDZIAŁ 3
Ekonomia społeczna i jej praktyczne implikacje (Paulina Rojek – Adamek)....................................... 47
PODROZDZIAŁ 1
Kwestie definicyjne .......................................................................................................................... 47
PODROZDZIAŁ 2
Funkcje ekonomii społecznej............................................................................................................ 48
PODROZDZIAŁ 3
Beneficjenci ekonomii społecznej .................................................................................................... 49
PODROZDZIAŁ 4
Praktyka ............................................................................................................................................ 52
Zamiast zakończenia ......................................................................................................................... 54
ROZDZIAŁ 4
Społeczna odpowiedzialność biznesu jako element ekonomii społecznej w praktyce polskich
przedsiębiorstw – wyniki badań empirycznych (Anna Dewalska – Opitek)........................................ 56
PODROZDZIAŁ 1
Społeczna odpowiedzialność biznesu – aspekty teoretyczne............................................................ 56
1.1. Istota koncepcji ...................................................................................................................... 56
1.2 Narzędzia społecznej odpowiedzialności biznesu ...................................................................... 59
PODROZDZIAŁ 2
Zaangażowanie społeczne jako element CSR w praktyce polskich przedsiębiorstw ....................... 62
Podsumowanie .................................................................................................................................. 66
ROZDZIAŁ 5
Stymulanty i destymulanty rozwoju ekonomii społecznej w Polsce w opinii podmiotów rynkowych –
wyniki badań empirycznych (Jarosław Opitek) .................................................................................. 67
PODROZDZIAŁ 1
Istota ekonomii społecznej................................................................................................................ 67
PODROZDZIAŁ 2
Idea ekonomii społecznej w Polsce i w Europie............................................................................... 70
PODROZDZIAŁ 3
Uwarunkowania rozwoju ekonomii społecznej w Polsce w świetle badań bezpośrednich .............. 73
Podsumowanie .................................................................................................................................. 76
Bibliografia: .......................................................................................................................................... 77
4
Wstęp
(MarcinLipka)
Ekonomia społeczna to połączenie sektora gospodarki z misją społeczną, gdzie prym nad
zyskiem wiodą cele ogólnospołeczne. Cechuje ją odpowiedzialność i solidarność społeczna,
oraz partycypacja i autonomia funkcjonowania. Wszędzie tam, gdzie sektor prywatny
i państwowy nie jest w stanie zaspokoić potrzeb i rozwiązać problemów społecznych
równowagę
przynoszą
działania
sektora
ekonomii
społecznej.
Aktywność
w obszarze ekonomii społecznej ma głównie wymiar lokalny, podejmowany z myślą
o lokalnych problemach. Dzięki ich lepszej identyfikacji ekonomia społeczna pozwala na
efektywne wykorzystanie kapitału ludzkiego, a co za tym idzie skuteczną walkę z biedą
i wykluczeniem społecznym. Do podmiotów ekonomii społecznej zaliczamy organizacje,
gdzie niejako aktywność obywatelska jest fundamentem ich działalności. Są to m.in.:
organizacje pozarządowe i inne podmioty, o których mowa w art. 3 ust. 3 Ustawy
o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, centra integracji społecznej(CIS),
zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), kluby integracji społecznej (KIS), warsztaty terapii
zajęciowej.
5
OProjekcie
(MarcinLipka)
Projekt „Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego” realizowany
był w okresie od 01.01.2013 roku do 30.06.2015 roku przez Rudzką Agencję Rozwoju
„INWESTOR” Sp. z o.o. we współpracy z Partnerami:

Fundacją Regionalnej Agencji Promocji Zatrudnienia z Dąbrowy Górniczej,

Ośrodkiem Wspierania Inicjatyw Społecznych z Jaworzna,

Funduszem Górnośląskim S.A. - Oddział w Katowicach,

Fundacją Internationaler Bund Polska z Krakowa,

Izbą Przemysłowo-Handlową z Tarnowskich Gór.
Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego (OWES) objął swoim
zasięgiem następujące powiaty: M. Bytom, M. Gliwice, M. Zabrze, M. Ruda Śląska,
M. Świętochłowice, M. Piekary Śląskie, M. Katowice, M. Chorzów, M. Siemianowice
Śląskie, M. Tychy, M. Sosnowiec, M. Mysłowice, M. Dąbrowa Górnicza, M. Jaworzno oraz
powiaty zawierciański, będziński, mikołowski, pszczyński, bieruńsko-lędziński, lubliniecki,
tarnogórski, gliwicki.
Głównym celem OWES jest wzmocnienie sektora ekonomii społecznej w subregionu
centralnego województwa śląskiego poprzez kompleksowe wsparcie podmiotów ekonomii
społecznej i osób fizycznych.
Działania koncentrowały się na kilku obszarach:

wsparcie dla istniejących podmiotów,

wsparcie osób fizycznych zagrożonych wykluczeniem społecznym chcących założyć
działalność w sektorze ekonomii społecznej,

rozwój partnerstw międzysektorowych,

poszukiwania długookresowych źródeł finansowania Ośrodka Wsparcia Ekonomii
Społecznej i Spółdzielni Socjalnych.
Dzięki prowadzonym sześciu Punktom Informacyjnym na obszarze całego subregionu
centralnego podmioty, jednostki i osoby zainteresowane założeniem i/lub prowadzeniem
działalności w sektorze ekonomii społecznej mogły uzyskać informacje na temat
szczegółowej oferty projektu oraz podstaw dotyczących funkcjonowania w trzecim sektorze.
6
Oferowane formy wsparcia obejmowały m.in.:
1. Bogatą ofertę szkoleniową (7 obszarów tematycznych i 41 tematów szkoleń):
a) Obszar tematyczny: Umiejętności „miękkie”

Doskonalenie umiejętności personalnych,

Zarządzanie czasem dla zarządów, pracowników i wolontariuszy PES,

Kreatywne rozwiązywanie problemów w PES (w tym mind mapping),

Negocjacje,

Negocjacje
w
działalności
i wolontariuszy PES,

Rozwiązywanie konfliktów w PES,

Komunikacja interpersonalna,

Autoprezentacja dla zarządów, pracowników i wolontariuszy PES,

Poradź sobie ze stresem - dla zarządów, pracowników i wolontariuszy PES,

Praca z klientem,

Kontakt z mediami.
b)
PES
dla
zarządów,
pracowników
Obszar tematyczny: Marketing, promocja i współpraca w PES

Budowanie strategii PES krok po kroku oraz wybrane narzędzia zarządzania
strategicznego przydatne w działalności PES,

Strategie marketingowe i budowanie wizerunku PES,

Wykorzystanie Internetu do promocji działalności podmiotów ekonomii
społecznej,

Partnerstwa i współpraca PES,

CSR - partnerstwa PES z biznesem.
c)
Obszar tematyczny: Księgowość i finanse w PES

Sprawozdanie finansowe PES na koniec roku obrachunkowego,

Podstawy księgowości w PES,

Środki trwałe i wartości niematerialne i prawne w świetle prawa bilansowego
i podatkowego w PES,

Podatki w PES.
7
d)
Obszar tematyczny: Wniosek oraz biznes plan dla PES

Biznes plan – zasady konstruowania oraz praktyczny przykład,

Wniosek oraz biznes plan do pożyczek TISE,

Wniosek o dotację dla PES.
e)
Obszar tematyczny: Zarządzanie w PES

Zarządzanie projektem,

Zarządzanie zespołem w PES.
f)
Obszar tematyczny: Zagadnienia administracyjno-prawne PES

Zakładanie podmiotów ekonomii społecznej,

Rozpoczynanie działalności gospodarczej w PES,

Spółdzielnie socjalne osób prawnych,

Prawo pracy osób niepełnosprawnych i wspieranie zatrudnienia osób
niepełnosprawnych,

Wolontariat w PES,

Ochrona danych osobowych w organizacjach pozarządowych,

Co wiedzieć powinien członek zarządu oraz organu nadzorczego organizacji
pozarządowej,

Klauzule społeczne w zamówieniach publicznych,

Obowiązki podmiotów ekonomii społecznej w świetle zapisów Ustawy
o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.
g)
Obszar tematyczny: Źródła finansowania PES

Źródła finansowania PES,

Sponsoring w PES,

Granty jako źródła finansowania PES,

Zbiórki pieniężne w PES,

Fundraising dla PES od podstaw,

Organizacja eventów przez PES,

Środki na aktywizację społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych.
8
2.
Trzy rodzaje doradztwa:
a)
Doradztwo ogólne, które obejmowało swoim zakresem:

rejestrowanie i prowadzenie działalności gospodarczej,

zakładanie przedsiębiorstwa społecznego,

zarządzanie organizacją,

zarządzanie personelem,

prowadzenie księgowości,

podstawowe informacje dotyczące możliwych
działalności (m.in. produkty sektora finansowego),

innowacje i nowe technologie (m.in. wdrażanie strategii rozwoju
przedsiębiorstwa w oparciu o nowe technologie i rozwiązania innowacyjne,
tworzenie przedsiębiorstw opartych na zaawansowanych technologiach,
wykorzystywanie technologii informatycznych w przedsiębiorstwie),

twórcze rozwiązywanie problemów.
b)
źródeł
finansowania
Doradztwo biznesowe obejmujące:

prawne aspekty działania w sferze ekonomii społecznej,

prowadzenie działalności w formie przedsiębiorstwa społecznego,

budowanie strategii przedsiębiorstwa społecznego,

pozyskiwanie źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw społecznych,

przygotowanie biznes planów i analiz finansowych dla podmiotów ekonomii
społecznej oraz analiza sytuacji konkurencyjnej m.in. dla działania PO KL 1.4.
c)
Doradztwo specjalistyczne w 3 zakresach tematycznych:

księgowość,

marketing,

prawo.
9
Zajęcia prowadzone były przez wysokokwalifikowaną i doświadczoną kadrę trenerską.
3.
Wsparcie na tworzenie spółdzielni socjalnych:
a)
Wsparcie finansowe,
b)
Wsparcie szkoleniowo-doradcze.
Całość wsparcia w ramach projektu została sfinansowana ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
10
Diagnoza
Podstawą do realizacji projektu stał się:

niski poziom rozwoju podmiotów ekonomii społecznej w subregionie centralnym,

wysokie koszty dostępności usług (doradztwo specjalistyczne) skierowanych do PES,

niski poziom wiedzy i umiejętności w obszarach finansowym, księgowym, prawnym,

niski poziom świadomości wśród społeczności lokalnej na temat sektora ekonomii
społecznej,

niewielka liczba i niski poziom popularności spółdzielni socjalnych w woj. śląskim,

problemy dotyczące funkcjonowania spółdzielni socjalnych związane z niską
przeżywalnością oraz brakiem elastyczności w podejmowanych działaniach,

niskie kompetencje członków spółdzielni socjalnych.
Przygotowanie projektu zostało oparte o własne badania obejmujące powiaty: gliwicki,
tarnogórski, M. Ruda Śląskie, M. Zabrze, M. Bytom. Badania prowadzono w I kwartale 2012
roku pośród 105 PES.
Badane podmioty wskazały szereg problemów w tym m.in.:

niewystarczającą wiedzę na temat sektora ekonomii społecznej – 71%,

niewystarczającą wiedzę na temat prowadzenia spółdzielni socjalnej – 72%,

brak wiedzy na temat możliwości pozyskiwania środków na działalność – 61%,

brak długookresowych strategii działania – 74%,

niewystarczająca wiedza nt. ustawowych obowiązków dotyczących posiadania statusu
NGO/OPP – 51%

nieumiejętne zarządzanie organizacją w obszarze zasobów ludzkich – 32%,

niedostateczne umiejętności prowadzenia działań PR – 43%,

brak wiedzy z zakresu księgowości i podatków – 69%.
Jako cel główny projektu
w subregionie centralnym.
przyjęto
wzmocnienie
sektora
ekonomii
społecznej
Do celów szczegółowych projektu zaliczono:

zwiększenie kompetencji uczestników projektu pracujących w podmiotach ekonomii
społecznej lub z nimi współpracujących lub chcących założyć nowy podmiot ES
11
poprzez dostarczenie informacji i wiedzy w zakresie zakładania PES, zarządzania
i finansowania,

zapewnienie dostępu dla PES do zewnętrznego finansowania poprzez bezpłatne
wsparcie doradcze,

promocja Sektora Ekonomii Społecznej, jako instrumentu aktywizacji osób
zagrożonych wykluczeniem społecznym,

opracowanie i wdrożenie długookresowej strategii finansowania OWES i SPS,

podniesienie aktywności zawodowej osób wykluczonych społecznie poprzez
przyznanie wsparcia spółdzielniom socjalnym.
12
Strategia rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu
Centralnego
Strategia powstała w oparciu o cykl ośmiu spotkań na terenie całego subregionu centralnego,
w których wzięło udział łącznie 82 przedstawicieli JST, JOST i biznesu.
W spotkaniach uczestniczyli przedstawiciele takich instytucji jak:
 Powiatowy Urząd Pracy w Chorzowie,
 Ośrodek Pomocy Społecznej w Chorzowie,
 Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach,
 Urząd Miasta Katowice,
 Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych „MOST”,
 Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach,
 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Goczałkowicach,
 Ośrodek Pomocy Społecznej w Pszczynie,
 Urząd Miasta Tychy,
 Starostwo Powiatowe w Mikołowie,
 Powiatowy Urząd Pracy w Pszczynie,
 Powiatowy Urząd Pracy w Tychach,
 Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Miedźnej,
 Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Lędzinach,
 Urząd Miasta Jaworzno,
 Powiatowy Urząd Pracy w Sosnowcu,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Jaworznie,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sosnowcu,
 Urząd Miasta Mysłowice,
 Powiatowy Urząd Pracy w Jaworznie,
13
 Powiatowy Urząd Pracy w Zabrzu,
 Starostwo Powiatowe w Gliwicach,
 Powiatowy Urząd Pracy w Rudzie Śląskiej,
 Fundacja Pracownia Jutr,
 Urząd Miasta w Rudzie Śląskiej,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rudzie Śląskiej,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Knurowie,
 Urząd Miasta Piekary Śląskie,
 Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Bytomiu,
 Centrum Integracji Społecznej w Bytomiu,
 Powiatowy Urząd Pracy w Bytomiu,
 Powiatowy Urząd Pracy w Będzinie,
 Urząd Miasta Zawiercie,
 Urząd Miasta i Gminy Ogrodzieniec,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Będzinie,
 Urząd Miasta Dąbrowa Górnicza,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Zawierciu,
 Powiatowy Urząd Pracy w Zawierciu,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Dąbrowie Górniczej,
 Centrum Promocji Przedsiębiorczości i Sportu Urzędu Miejskiego w Łazach,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach,
 Powiatowy Urząd Pracy w Tarnowskich Górach,
 Starostwo Powiatowe Tarnowskie Góry,
 Powiatowy Urząd Pracy w Piekarach Śląskich,
 Urząd Miasta Bytom,
 Urząd Miejski w Tarnowskich Górach,
14
 Urząd Miasta w Siemianowicach Śląskich,
 Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Siemianowicach Śląskich,
 Komisja Polityki Społecznej,
 Powiatowy Urząd Pracy w Siemianowicach Śląskich,
 Powiatowy Urząd Pracy w Świętochłowicach,
 Ośrodek Pomocy Społecznej w Świętochłowicach,
 Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego,
 Urząd Miasta w Świętochłowicach.
oraz firm:
 Tauron Polska Energia S.A.,
 ING Bank Śląski,
 Grupa Gumułka – Euroedukacja Sp. z o.o.,
 Horyzont Projekt Tomasz Więcek,
 Rudzki Zakład Aktywności Zawodowej,
 Huta Pokój S.A.,
 Rudpol - OPA Sp. z o.o.,
 Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Mieszkaniowej Sp. z o.o.,
 Śląski Bank Żywności,
 Zakład Górniczy EKO-PLUS SP. z o.o.,
 Zespół Kształcenia i Doskonalenia,
 MBM Sp. z o.o.,
 Parki naukowe, technologiczne i przemysłowe GENEZA,
 Cech Rzemiosł Różnych,
 MBTV.EU,
 Centre of Excellence Sp. z o.o.
15
Analiza podmiotowa
Każda organizacja funkcjonuje w warunkach określonego otoczenia marketingowego, do
którego można zaliczyć inne podmioty bezpośrednio wpływające na organizację (tzw.
otoczenie bliższe, podmiotowe, mikrootoczenie, do którego zaliczamy interesariuszy
zewnętrznych) oraz uwarunkowania gospodarcze, polityczne, społeczno-kulturowe itp.
tworzące warunki dla funkcjonowania każdej organizacji na rynku (tzw. otoczenie dalsze,
przedmiotowe, makrootoczenie). Kluczowe jest rozpoznanie zarówno elementów otoczenia
bliższego (podmiotów ekonomii społecznej), jak i dalszego, co stanowi punkt wyjścia do
konstruowania strategii. Wśród podmiotów funkcjonujących na rynku ekonomii społecznej
można wyróżnić cztery podstawowe typy podmiotów. Są to:
1.
Instytucje „starej” ekonomii społecznej – są to spółdzielnie: mieszkaniowe, pracy,
rolnicze oraz spółdzielcze banki i kasy oszczędnościowo-kredytowe. Ich celem jest
dostarczanie dóbr i usług wykraczających poza potrzeby własnych członków.
2.
Instytucje III sektora – fundacje i stowarzyszenia, które dla realizacji celów
społecznych prowadzą działalność gospodarczą lub odpłatną działalność statutową.
3.
„Nowe” instytucje ekonomii społecznej – do tej grupy zaliczają się:
 Spółdzielnie socjalne – ich głównym założeniem jest społeczna i zawodowa
reintegracja członków. Spółdzielnie socjalne są zakładane przez osoby z grup
zagrożonych wykluczeniem społecznym np. bezrobotnych, niepełnosprawnych,
uchodźców. Spółdzielcy wspólnie prowadzą przedsiębiorstwo, co pozwala zaspokoić
ich potrzeby ekonomiczne i społeczne.
 Zakłady Aktywności Zawodowej – są tworzone w celu zatrudnienia osób
niepełnosprawnych i przygotowania ich do podjęcia pracy na otwartym rynku. ZAZ
nie jest samodzielną formą prawną – jest finansowo i organizacyjnie wydzieloną
jednostką, jaką mogą powołać instytucje i organizacje, których statutowym zadaniem
jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych.
 Centra Integracji Społecznej oraz Kluby Integracji Społecznej − zostały powołane
przepisami ustawy o zatrudnieniu socjalnym w 2003r. CIS i KIS mogą być zakładane
przez sektor publiczny oraz organizacje pozarządowe. Ich celem jest reintegracja
zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
 Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych - ubezpieczają swoich członków na zasadzie
wzajemności. TUW nie są nastawione na zysk, a swoim członkom oferują ochronę
ubezpieczeniową w zamian za składki członkowskie, które pokrywają wypłacone
świadczenie i koszty działalności.
 Warsztaty Terapii Zajęciowej – podobnie jak ZAZ, WTZ nie są samodzielną formą
prawną, ale wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówką. Ich zadaniem jest
rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych i niezdolnych do
16
podjęcia pracy. WTZ mogą być organizowane przez fundacje, stowarzyszenia i inne
podmioty. Ustawodawca dopuszcza istnienie w WTZ dochodu ze sprzedaży
produktów i usług wykonanych podczas zajęć, ale zgodnie z przepisami, działalność
WTZ ma charakter niezarobkowy.
d) Instytucje hybrydowe – są to przedsięwzięcia ekonomii społecznej, których
w ogóle nie można wyodrębnić w kategoriach podmiotowych. Do tej grupy można
zaliczyć przedsięwzięcia, które mogą działać w formie różnego rodzaju partnerstw lub
charakter ich działalności realizuje cele społeczne. Takie przedsięwzięcia mogą
funkcjonować zarówno w formie wyodrębnionych podmiotów prawnych
(np. związków stowarzyszeń czy spółdzielni osób prawnych) lub w oparciu
o sformalizowane porozumienia.
Mimo widocznej różnorodności istnieje pewien zespół cech wspólny wszystkim tym
podmiotom:
 pierwszeństwo celów indywidualnych i społecznych ponad zyskiem,
 otwarte i dobrowolne członkostwo,
 demokratyczna kontrola członków,
 połączenie potrzeb członków/użytkowników i/lub potrzeb ogólnych,
 obrona i realizacja wartości, solidarności i odpowiedzialności,
 autonomiczne zarządzanie i niezależność od władz publicznych,
 przeznaczanie wypracowanego zysku do realizacji celów stabilnego rozwoju,
realizacji funkcji ES.
Ponadto w otoczeniu podmiotowym można także wyróżnić:
1. Instytucje wsparcia ekonomii społecznej: instytucje wspierające merytorycznie
podmioty ekonomii społecznej, otoczenie finansowe, instytucje grantodawcze,
organizacje parasolowe i rzecznicze, lokalne grupy działania (LGD), samorząd
lokalny i regionalny;
2. Instytucje otoczenia ekonomii społecznej: samorząd lokalny i regionalny oraz
podległe mu instytucje pomocy społecznej i instytucje rynku pracy; media, sektor
biznesowy (przedsiębiorcy);
3. Klientów przedsiębiorstw społecznych: klientów indywidualnych, sektor biznesowy,
samorząd lokalny i regionalny.
Przedsiębiorstwa społeczne, jako podmioty realizujące cele społeczne i zadania na rzecz
dobra publicznego, funkcjonują w otoczeniu instytucji publicznych poszczególnych szczebli
samorządu:
17

gminnego (urząd gminy, ośrodek pomocy społecznej – OPS),

powiatowego (starostwo powiatowe, powiatowe centrum pomocy rodzinie –
PCPR, powiatowy urząd pracy – PUP),

samorządu województwa (Urząd Marszałkowski, Regionalny Ośrodek Polityki
Społecznej – ROPS, Wojewódzki Urząd Pracy – WUP).
Samorząd lokalny i regionalny oraz jego instytucje pełnią szczególną rolę wobec podmiotów
ekonomii społecznej: równocześnie są instytucjami wsparcia, jak i klientami podmiotów
ekonomii społecznej.
Wśród otoczenia podmiotów ekonomii społecznej należy wyróżnić instytucje rynku pracy
(PUP, WUP) kształtujące i realizujące lokalną bądź regionalną politykę rynku pracy oraz
udzielające pomocy bezrobotnym i poszukującym pracy. Instytucje te mogą zlecać
organizacjom pozarządowym, centrom integracji społecznej (CIS) realizację usług rynku
pracy – pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe i informację zawodową, pomoc
w aktywnym poszukiwaniu pracy czy realizację szkoleń. W takiej sytuacji są one partnerami
w realizacji zadań publicznych przez podmioty ekonomii społecznej.
Dodatkowo istotnymi instytucjami z otoczenia podmiotów ekonomii społecznej są instytucje
pomocy społecznej (OPS, PCPR, ROPS). Są one odpowiedzialne za kształtowanie polityki
społecznej na poszczególnych szczeblach samorządu oraz za jej realizację. Klientami OPS
i PCPR są osoby będące także w kręgu zainteresowania podmiotów ekonomii społecznej –
osoby w trudnej sytuacji życiowej, które nie są w stanie jej pokonać za pomocą własnych
zasobów i możliwości. Instytucje te to ważny partner PES – mogą wykorzystywać ekonomię
społeczną, jako narzędzie rozwiązywania problemów społecznych oraz aktywizacji osób
wykluczonych społecznie. Powiatowe centra pomocy rodzinie, jak i regionalne ośrodki
polityki społecznej mogą ponadto zlecać realizację zadań publicznych podmiotom ekonomii
społecznej. Samorządy lokalne bądź regionalne mogą także wspierać podmioty ekonomii
społecznej w formie rzeczowej, pozafinansowej, np. przekazując w użytkowanie lokal czy
doradzając w ramach prowadzonego przez siebie centrum wsparcia organizacji
pozarządowych. Samorządy dysponują także środkami na wspieranie rozwoju
instytucjonalnego organizacji pozarządowych i spółdzielni socjalnych.
Do jednych z bardziej istotnych instytucji wsparcia podmiotów ekonomii społecznej
zaliczamy instytucje i organizacje pozarządowe tworzące ośrodki wsparcia ekonomii
społecznej (OWES – szerzej omówione w punkcie 3.2.2.) oraz ośrodki wsparcia
spółdzielczości socjalnej (OWSS).
Wśród instytucji wsparcia ekonomii społecznej znajdują się też lokalne grupy działania
(LGD) dysponujące funduszami przeznaczonymi dla organizacji i podmiotów z obszarów
wiejskich. LGD czynnie uczestniczą w tworzeniu lokalnych strategii rozwoju, a następnie
przyznają dofinansowanie m.in. na tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw.
Wsparcie dla podmiotów ekonomii społecznej oferują także organizacje parasolowe
skupiające organizacje pozarządowe działające w danym obszarze branżowym. Przykładem
18
tego typu instytucji jest Związek Lustracyjny Spółdzielni Pracy (ZLSP) zrzeszający
spółdzielnie pracy i organizacje spółdzielcze, oferujący wsparcie dla instytucji
spółdzielczych. Organizacje parasolowe pełnią także rolę rzeczniczą – reprezentują interesy
zrzeszonych organizacji i instytucji. W tym obszarze istotną rolę odgrywa Stała Konferencja
Ekonomii Społecznej (SKES) – dobrowolne porozumienie organizacji i osób
reprezentujących nurt ekonomii społecznej działających na rzecz rozwoju i promocji modelu
ekonomii społecznej w Polsce. SKES podejmuje działania na rzecz tworzenia porządku
prawnego i społecznego sprzyjającego rozwojowi ekonomii społecznej.
Specyfika funkcjonowania podmiotów ekonomii społecznej (często niska wartość rynkowa
podejmowanych przedsięwzięć, zwłaszcza na początkowym etapie działalności;
niewystarczająca wiarygodność kredytowa) stanowi istotną barierę w zakresie uzyskiwania
zabezpieczeń finansowych, kredytów czy pożyczek. W związku z tym istotnym wsparciem
dla powstawania i rozwoju podmiotów ekonomii społecznej powinno być otoczenie
finansowe (banki, fundusze poręczeniowe, fundusze pożyczkowe) znające specyfikę
funkcjonowania podmiotów ES oraz dysponujące instrumentami wsparcia dla instytucji
rynkowych, w tym dla małych i średnich przedsiębiorstw.
Samorząd lokalny i jego instytucje są także specyficznym klientem podmiotów ekonomii
społecznej. Z jednej strony, jak już wspomniano, mogą zlecać zadania z zakresu pomocy
społecznej – np. integrację ze środowiskiem osób mających trudności z przystosowaniem się
do życia, opuszczających zakłady poprawcze, placówki opiekuńczo – wychowawcze, pomoc
cudzoziemcom, osobom niepełnosprawnym. Z drugiej strony mogą kupować usługi lub
towary, wytwarzane przez podmioty ekonomii społecznej, np. sprzątanie budynków
biurowych, usługi cateringowe, usługi opiekuńcze świadczone w domach klientów pomocy
społecznej. Instytucje administracji publicznej na mocy prawa mogą dodatkowo
wykorzystywać w zamówieniach publicznych tzw. „klauzule społeczne”. Oznacza to, że
zamawiający (samorząd) może określić w opisie przedmiotu zamówienia wymagania
związane z jego realizacją, dotyczące zatrudnienia m.in. osób bezrobotnych lub osób
niepełnosprawnych, bezdomnych i innych mających istotne trudności na rynku pracy, o ile
jest to adekwatne do produktu wytwarzanego przez wykonawcę czy oferowanej przez niego
usługi. Klientami podmiotów ES są także instytucje statutowo zajmujące się dystrybucją
środków unijnych dedykowanych wsparciu przedsięwzięć z obszaru ekonomii społecznej –
Instytucje Pośredniczące pierwszego (IP) i drugiego stopnia (IP2), których rolę pełnią
instytucje wskazane przez samorząd województwa (najczęściej są to wojewódzkie urzędy
pracy). Ich podstawowym zadaniem jest zarządzanie i nadzorowanie w zakresie wdrażania
działań w ramach priorytetów regionalnych.
Kolejną grupą jest sektor biznesowy (przedsiębiorcy), który może być klientem podmiotów
ES. Przedsiębiorcy wykorzystując koncepcję CSR (z ang. Corporate Social Responsibility –
społeczna odpowiedzialność biznesu) opierającą się na uwzględnianiu w strategii firmy
społecznych, etycznych i ekologicznych aspektów jej działalności, mogą korzystać z usług
podmiotów ekonomii społecznej. Przedsiębiorcy działający zgodnie z zasadą CSR włączają
się w realizację przedsięwzięć lokalnych m.in. poprzez wolontariat pracowniczy, kampanie
społeczne, współfinansowanie działań. Oznacza to, że mogą także wspierać przedsięwzięcia
19
z obszaru ekonomii społecznej, np. przez zakup towarów bądź usług oferowanych przez
podmioty ekonomii społecznej, czy organizowanie we własnej firmie staży dla osób,
mających problemy z wejściem bądź utrzymaniem się na rynku pracy.
Otoczenie ekonomii społecznej to także lokalne i regionalne media pełniące rolę
informacyjno-promocyjną – przedstawiają i propagują wartość dodaną ekonomii społecznej,
tj. jej społeczny aspekt związany z aktywizacją osób wykluczonych, jej idee oraz działalność
podmiotów ekonomii społecznej.
20
Analiza szans i zagrożeń rynkowych Ośrodka Wsparcia Ekonomii
Społecznej Subregionu Centralnego
Analiza szans i zagrożeń rynkowych stanowi element analizy SWOT, podstawowym
instrumentem analizy strategicznej. Dla Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu
Centralnego zidentyfikowano następujące szanse i zagrożenia znajdujące się w otoczeniu
rynkowym:
 szanse rynkowe dla OWES SC (opportunities):

O1: uzyskanie statusu akredytowanego ośrodka OWES,

O2: nawiązanie owocnych partnerstw biznesowych, które RAR może
wykorzystać w przyszłości,

O3: współpraca z PUP, MOPS, stowarzyszeniami, kooperantami o dużym
potencjale w zakresie świadczenia usług ES,

O4: pozyskanie specjalistów i ekspertów z rożnych dziedzin (outsourcing usług
profesjonalnych), co pozwoli na rozszerzenie asortymentu usług,

O5: możliwość finansowania działalności OWES
fundrisingowych w nowej perspektywie programowania.
z
różnych
źródeł
 zagrożenia rynkowe dla OWES SC (threats):

T1: rosnąca konkurencja, mnogość podobnych ofert i propozycji substytucyjnych
inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej,

T2: utrudnienia legislacyjne (brak jednoznacznej wykładni i interpretacji
przepisów),

T3: brak wystarczającej świadomości otoczenia, że RAR poprzez OWES SC
świadczy usługi z zakresu ES

T4: małe zainteresowanie problematyką ES w otoczeniu,

T5: małe zainteresowanie wsparciem w ramach OWES,

T6: niechętna postawa przedsiębiorców wobec koncepcji ekonomii społecznej
w ogóle, a w szczególności w nawiązaniu kooperacji z podmiotami ES,

T7: niemożność komercjalizacji – beneficjenci otrzymują usługi bezpłatnie.
W otoczeniu OWES SC przeważają zagrożenia rynkowe. Obszarami problemowymi
o dużym potencjale zmiany są kwestie związane z niewielką znajomością problematyki
ekonomii społecznej, a w konsekwencji podejmowaniu działań w tym zakresie we
współpracy z Rudzką Agencją Rozwoju „INWESTOR” Sp. z o.o.. Wymaga to zatem
rozpropagowania idei ekonomii społecznej w Subregionie Centralnym i tym samym
pozyskania akceptacji i przychylności społecznej dla realizowanych inicjatyw.
21
Analiza potencjału ośrodka wsparcia ekonomii społecznej subregionu
centralnego
W zakresie potencjału Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego
zidentyfikowano następujące elementy:
 mocne strony OWES SC (strengths):
 S1: posiadana wiedza i doświadczenie zarówno menedżera, jak i kadry
w zakresie działania trzeciego sektora,
 S2: doświadczenie w realizacji projektów o podobnym charakterze do OWES,
 S3: współpraca z partnerami posiadającymi dużą wiedzę w zakresie ES,
 S4: otwartość na współpracę z podmiotami działającymi w sektorze ES,
 S5: dogodna lokalizacja,
 S6: dobre wskaźniki, niezbędne w procesie akredytacji ośrodka OWES.
 słabe strony OWES SC (weaknesses):
 W1: słaba rozpoznawalność organizacji wśród klientów ES,
 W2: niewystarczające skojarzenia z działaniem w obszarze ekonomii społecznej,
 W3: brak właściwej promocji działań z zakresu ES, głównie ze strony partnera
odpowiedzialnego za tę działalność,
 W4: niewystarczające zasoby kadrowe.
22
Analiza SWOT dla OWES
Strengths:
 S1: posiadana wiedza
i doświadczenie zarówno
menedżera, jak i kadry w zakresie
działania trzeciego sektora,
 S2: doświadczenie w realizacji
projektów o podobnym charakterze
do OWES,
 S3: współpraca z partnerami
posiadającymi dużą wiedzę
w zakresie ES,
 S4: otwartość na współpracę
z podmiotami działającymi
w sektorze ES,
 S5: dogodna lokalizacja,
 S6: dobre wskaźniki, niezbędne
w procesie akredytacji ośrodka
Weaknesses:
 W1: słaba rozpoznawalność
organizacji wśród klientów
ES,
 W2: niewystarczające
skojarzenia z działaniem
w obszarze ekonomii
społecznej,
 W3: brak właściwej promocji
działań z zakresu ES, głownie
ze strony partnera
odpowiedzialnego za tę
działalność,
 W4: niewystarczające zasoby
kadrowe.
+4
+4
+4
+3
+3
+5
-4
-4
-4
-3
OWES.
Suma:
Opportunities:
 O1: uzyskanie statusu
akredytowanego ośrodka OWES,
 O2: nawiązanie owocnych
partnerstw biznesowych, które
RAR może wykorzystać w
przyszłości,
 O3: współpraca z PUP, MOPS,
stowarzyszeniami, kooperantami
o dużym potencjale w zakresie
świadczenia usług ES,
 O4: pozyskanie specjalistów
i ekspertów z rożnych dziedzin
(outsourcing usług
profesjonalnych), co pozwoli na
rozszerzenie asortymentu usług,
 O5: możliwość finansowania
działalności OWES z różnych
źródeł fundrisingowych w nowej
perspektywie programowania.
Suma:
+23
+5
+3
+4
+4
+4
+20
23
Suma:
Threats:
-15
 T1: rosnąca konkurencja,
mnogość podobnych ofert
i propozycji substytucyjnych
szkoleń,
 T2: utrudnienia legislacyjne
(brak jednoznacznej wykładni
i interpretacji przepisów),
 T3: brak wystarczającej
świadomości otoczenia, że
RAR świadczy usługi ES
 T4: małe zainteresowanie
problematyką ES w otoczeniu,
 T5: małe zainteresowanie
wsparciem w ramach OWES,
 T6: niechętna postawa
przedsiębiorców wobec
koncepcji ekonomii społecznej
w ogóle, a w szczególności
w nawiązaniu kooperacji
z podmiotami ES,
 T7: niemożność
komercjalizacji – beneficjenci
otrzymują usługi bezpłatnie.
Suma:
-4
-3
-3
-3
-3
-2
-4
-22
Wizja, misja działania i cele strategiczne Ośrodka Wsparcia Ekonomii
Społecznej Subregionu Centralnego
Podstawowym celem, stanowiącym swoistą misję Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej
jest „wzmocnienie sektora ekonomii społecznej w subregionie centralnym”. Jest to priorytet
nadający kierunek działaniom na poziomie strategicznym i taktycznym Rudzkiej Agencji
Rozwoju „INWESTOR” Sp. z o.o.
Uzupełnieniem misji jest wizja działania w perspektywie kolejnych lat. Wizja wyobraża
przyszły stan organizacji – taki, który chce osiągnąć w określonym momencie
w przyszłości. Jest wynikiem wiedzy i praktycznych umiejętności menedżerów, ale też
ambicji i inwencji. Jako podstawowy cel długookresowy można wskazać przede wszystkim
zwiększenie udziału ekonomii społecznej w rozwoju społeczno-gospodarczym Subregionu
Centralnego.
Aby ten cel mógł zostać osiągnięty, sformułowano następujące cele strategiczne:
 CS1: Osiągnięcie statusu akredytowanego Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej,
co pozwoli uzyskać i utrzymać pozycję lidera wśród podmiotów działających
w obszarze ekonomii społecznej.
 CS2: Promocja i edukacja w zakresie ekonomii społecznej.
 CS3: Wzmacnianie i rozwój przedsiębiorstw społecznych, podmiotów ekonomii
społecznej oraz tworzenie nowych inicjatyw.
 CS4: Rozwój współpracy instytucjonalnej w obszarze ekonomii społecznej.
24
Kierunki działań strategicznych
Cel Strategiczny 1: Osiągnięcie statusu akredytowanego Ośrodka Wsparcia Ekonomii
Społecznej, co pozwoli uzyskać i utrzymać pozycję lidera wśród podmiotów działających
w obszarze ekonomii społecznej.
Uzyskanie akredytacji Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej pozwoli zapewnić OWES SC
przewagę konkurencyjną i źródła finansowania działalności na rzecz ekonomii społecznej
w perspektywie unijnej na lata 2014 – 2020r.
Cel Strategiczny 2: Promocja i edukacja w zakresie ekonomii społecznej został
zdefiniowany w odpowiedzi na problemy diagnostyczne: niewystarczającą świadomość
społeczną na temat ekonomii społecznej; brak wiedzy na temat ekonomii społecznej oraz
szerokiego upowszechniania jej na wszystkich poziomach m.in.: samorządowym, biznesu,
organizacji pozarządowych, spółdzielni i przedsiębiorstw społecznych, samych mieszkańców
województwa. Działania w tym obszarze powinny zostać skierowane przede wszystkim do
otoczenia Ekonomii Społecznej i Podmiotów Ekonomii Społecznej.
W tym obszarze określono następujące cele szczegółowe:
1. upowszechnienie wiedzy o ekonomii społecznej oraz promowanie dobrych praktyk;
2. zwiększenie świadomości otoczenia OWES w zakresie ekonomii społecznej;
3. budowanie więzi pomiędzy ekonomią społeczną, a biznesem;
4. promocja RAR jako podmiotu prowadzącego OWES Subregionu Centralnego.
Główne kierunki działań proponowanych w tym zakresie to:
 stworzenie podstrony/wortalu na temat ekonomii społecznej, jej celów i zasad
działania itp.;
 redagowanie i rozsyłanie newslettera ES;
 rozwój działania Punktu Konsultacyjnego ES, przekształcenie go w Centrum
Informacji o ES
 dystrybucja informacji na temat ekonomii społecznej wśród mieszkańców regionu,
m.in. poprzez spotkania z mieszkańcami i przedsiębiorcami, wykorzystanie mediów
lokalnych i regionalnych, Internetu, organizowanie warsztatów, szkoleń, konferencji,
targów przedsiębiorczości społecznej, tworzenie i promowanie przedsiębiorczości
społecznej;
 upowszechnienie dobrych praktyk i organizowanie działań promujących ideę
ekonomii społecznej, m.in. poprzez: organizację konkursów na najlepsze
25
przedsiębiorstwa społeczne i dobre praktyki w obszarze przedsiębiorczości
społecznej, promocję dobrych praktyk poprzez np. kampanie promocyjne;
 inicjowanie i realizowanie wspólnych przedsięwzięć samorządów terytorialnych
i podmiotów działających w obszarze ekonomii społecznej oraz upowszechnianie
formuły lokalnych partnerstw na rzecz ekonomii społecznej oraz wspieranie ich
tworzenia, wsparcia lokalowego oraz klauzul społecznych;
 zwiększenie wiedzy przedsiębiorców na temat ekonomii społecznej, m.in. poprzez
spotkania informacyjne, seminaria, publikacje w mediach, w tym biznesowych;
 inicjowanie i wspieranie kooperacji biznesu z przedsiębiorstwami społecznymi;
 podejmowanie akcji promujących RAR „INWESTOR” jako OWES Subregionu
Centralnego w celu zbudowania świadomości społecznej w tym zakresie
i wzmocnienie pozytywnego wizerunku Agencji.
Cel Strategiczny 3: Wzmacnianie i rozwój przedsiębiorstw społecznych, podmiotów
ekonomii społecznej oraz tworzenie nowych inicjatyw w odpowiedzi na niewielki udział
ekonomii społecznej w rozwoju społeczno-gospodarczym Subregionu Centralnego.
Ekonomia społeczna jest postrzegana obecnie, jako beneficjent, a nie instrument, który
samorząd wykorzystuje w polityce rozwoju regionu. Działania w tym obszarze skierowane są
przede wszystkim do przedsiębiorstw społecznych i podmiotów ekonomii społecznej oraz
osób i instytucji je tworzących.
W tym obszarze zostały zdefiniowane następujące cele szczegółowe:
1. Zwiększenie liczby przedsiębiorstw społecznych.
2. Usamodzielnienie się przedsiębiorstw społecznych i podniesienie jakości działań.
3. Wzmocnienie istniejących i tworzenie nowych podmiotów ekonomii społecznej.
Główne kierunki działań proponowanych w tym zakresie to:
 organizowanie spotkań, warsztatów, konferencji itp. służących edukacji społecznej na
rzecz osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, prowadzenie edukacja
ekonomicznej liderów społecznych;
 doradztwo w tworzeniu przedsiębiorstw społecznych, m.in. poprzez pomoc prawną
i doradztwo terenowe;
 mentoring dla liderów społecznych inicjujących działania z zakres ES;
 wspieranie przedsiębiorstw społecznych, m.in. poprzez: promowanie kupowania usług
i towarów od lokalnych przedsiębiorstw społecznych przez mieszkańców
i samorządy;
26
 wspieranie organizacji pozarządowych w podejmowaniu działalności ekonomicznej,
m.in. poprzez: szkolenia, spotkania z przedsiębiorstwami społecznymi, doradztwo;
 wspieranie rozwoju działających przedsiębiorstw społecznych, m.in. poprzez
szkolenia podnoszące wiedzę i kompetencje w zakresie zarządzania, stałe doradztwo
biznesowe, wsparcie w postaci staży, promocję funduszy pożyczkowych, wymianę
doświadczeń z przedsiębiorstwami zagranicznymi;
 doradztwo w tworzeniu podmiotów ekonomii społecznej: pomoc prawna, doradztwo
terenowe, szkolenia dotyczące zakładania podmiotów ES.
Cel Strategiczny 4: Rozwój współpracy instytucjonalnej w obszarze ekonomii społecznej
został zdefiniowany w odpowiedzi na problemy diagnostyczne: nieprzychylne wyobrażenia
o ekonomii społecznej przez pejoratywny wydźwięk nazewnictwa. Ekonomia społeczna
rozumiana często jako „ekonomia dla biednych”. Spółdzielnie kojarzą się przeważnie ze
spółdzielczością mieszkaniową, a nazwa socjalna kojarzona jest z niskim statusem
społecznym, obniżonym poziomem, słabym potencjałem, wspieraniem przez instytucje
pomocowe samorządu. Działania w tym obszarze skierowane będą przede wszystkim do
Podmiotów Ekonomii Społecznej i otoczenia Ekonomii Społecznej.
W tym obszarze określono następujące cele szczegółowe:
1. Wykorzystanie istniejących i pozyskanie nowych źródeł finansowania rozwoju ekonomii
społecznej
2. Promowanie współpracy instytucjonalnej.
Główne kierunki działań proponowanych w tym zakresie to:
 inicjowanie współpracy instytucjonalnej pomiędzy OWES Subregionu Centralnego,
władzą samorządową, podmiotami ES;
 realizowanie wspólnych projektów z zakresu ES;
 wspólne inicjowanie zmian zapisów aktów prawnych, rozwiązań instytucjonalnych na
rzecz rozwoju ES w Subregionie Centralnym.
 współpraca z innymi OWES, wymiana doświadczeń i dobrych praktyk działania;
 doskonalenie wiedzy i umiejętności pracowników ośrodków wsparcia, m.in. poprzez
szkolenia, wizyty studyjne;
 stałe monitorowanie i ocena funkcjonowania ekonomii społecznej w Subregionie
Centralnym.
27
Testowanie strategii rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej
Subregionu Centralnego
Strategia Rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego została
przetestowana z wykorzystaniem metody Delphi (delfickiej), polegającej na wykorzystaniu
ocen ekspertów. Celowość zastosowania Delphi polegała z jednej strony na możliwie
rzetelnej, a z drugiej maksymalnie twórczej analizie strategii.
Badanie z użyciem metody delfickiej przebiegało procesualnie. Etap pierwszy przygotowawczy - wiązał się z analizą zagadnienia, które miało zostać eksplorowane,
poszukiwaniami
właściwych
osób
do
grupy
eksperckiej,
przygotowaniem
i przetestowaniem możliwie optymalnego narzędzia badawczego. Kolejnym etapem było
pozyskiwanie opinii ekspertów, którzy komunikując się ze sobą w sposób ustrukturyzowany
oraz asynchroniczny wypracowali określone stanowisko odnośnie do przygotowanej strategii
rozwoju OWES SC. Moderatorzy badania skupili się na analizowaniu i hierarchizacji opinii
ekspertów. Opinie ekspertów były pozyskiwane w trakcie cyklicznych (ośmiu) spotkań
odbywających się w różnych miastach województwa śląskiego.
Ekspertami zaproszonymi do udziału w testowaniu strategii były osoby należące do różnych
środowisk, w tym osoby reprezentujące podmioty ekonomii społecznej (spółdzielnie socjalne,
przedsiębiorczość socjalną, fundacje i stowarzyszenia), podmioty publiczne (Urzędy Miast,
Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej, Wojewódzki Urząd Pracy, Powiatowe Urzędy Pracy),
przedsiębiorcy (reprezentujący mikro, małe, średnie i duże przedsiębiorstwa) oraz
pracownicy naukowi z ośrodków akademickich województwa śląskiego.
Opinie ekspertów były zbierane w formie pisemnej i analizowane z zastosowaniem dyskusji
moderowanej. Sformułowane w toku badania uwagi ekspertów znajdowały następnie swoje
odzwierciedlenie w opracowaniu strategii i poddane dalszemu testowaniu w trakcie kolejnego
spotkania ekspertów z moderatorami. Procedura była powtarzana, aż do momentu, gdy
wszystkie uwagi zostały zawarte w strategii rozwoju OWES SC i testowanie strategii zostało
zakończone.
28
ROZDZIAŁ 1
Rola podmiotów ekonomii społecznej we współczesnej gospodarce (Jadwiga
Gierczycka)
Rozwój sektora ekonomii społecznej jest problemem horyzontalnym obejmującym wiele
trudnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego. Dobrze funkcjonujące podmioty
ekonomii społecznej przyczyniają się do zrównoważonego rozwoju. Powinny uzupełniać
sektor publiczny i mechanizm rynkowy w działaniach na rzecz integracji społecznej,
aktywizacji zawodowej i włączania do społeczeństwa osób wykluczonych.
PODROZDZIAŁ 1
Geneza i ewolucja ekonomii społecznej
Praktyczne działania z zakresu ekonomii społecznej wyprzedziły powstanie teorii
w tej dziedzinie. Już w starożytności powstały bowiem pierwsze formy stowarzyszeń;
bractwa religijne w Grecji, cechy rzemieślnicze w Rzymie. W Europie pierwsze cechy
powstały w IX wieku, a bractwa w XI. Podobne organizacje działały w Chinach, Indiach,
Afryce i Ameryce. „Okres oświecenia sprzyjał dalszemu rozwojowi stowarzyszeń, jednak
zmianie ulegał ich charakter. Obok wcześniej istniejących instytucji charytatywnych
powstawały instytucje obywatelskie. Przykładowo w XVIII wieku w Anglii zakładano
towarzystwa przyjacielskie, których celem było zapewnienie członkom, którzy wpłacali
składki zasiłków na wypadek choroby lub śmierci.”1
Zainteresowanie ekonomią społeczną pojawiło się wraz z rozwojem kapitalizmu na przełomie
XVIII i XIX wieku, kiedy to poszukiwano rozwiązań problemów społecznych tworząc
organizacje pracownicze, następnie zajmowano się zabezpieczeniem socjalnym
pracowników.
Kolejny etap prac w tym zakresie pojawia się w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego lat
1929 -1933 XX wieku, kiedy to okazało się, że spółdzielnie potrafią funkcjonować nawet
w okresie pogorszenia koniunktury gospodarczej.
Ponowne zainteresowanie koncepcją ekonomii społecznej w Europie nastąpiło w połowie lat
70. XX wieku, kiedy to zakończył się okres powojennego szybkiego wzrostu gospodarczego
i kraje zaczęły borykać się z kryzysem energetycznym i recesją. Ekonomia społeczna nie
znajdowała zainteresowania w krajach gospodarki centralnie planowanej. Wprawdzie
funkcjonowały spółdzielnie szczególnie w rolnictwie ale miały zupełnie inny charakter.
„Impuls do dalszego rozwoju ekonomii społecznej w XX wieku dały badania H.Desroche’a
i C.Vianneva, którzy wspólnie przygotowali charakterystykę spółdzielni, stowarzyszeń,
towarzystw wzajemnych, opisując ich tradycje. Twierdzili, iż organizacje gospodarki
1
K.Nagel ;Ekonomia społeczna i proponowany obszar badań empirycznych w: Rozwój ekonomii jako dziedziny
nauki ze szczególnym uwzględnieniem tendencji do specjalizacji, pr.zbior. pod red. G.Musiał, Uniwersytet
Ekonomiczny w Katowicach, Katowice, 2011 r. s.40-41
29
społecznej są bardziej złożone niż inne formy organizacji i przedsiębiorstw na tyle, na ile
łączą one jednostki z produkowanymi dobrami lub usługami, równocześnie tworząc
wzajemne relacje pomiędzy podjętą aktywnością i posiadaną współwłasnością w ramach
organizacji, często traktowanej jako uzupełnienie gospodarki rynkowej przez gospodarkę
publiczną”2
W latach 80. XX wieku problemy ekonomii społecznej stały się przedmiotem obrad
Parlamentu Europejskiego. „Pojęcie ekonomii społecznej w rozumieniu Komisji Europejskiej
dotyczy pięciu typów organizacji; spółdzielni, towarzystw opartych na zasadzie wzajemności,
stowarzyszeń, fundacji i przedsiębiorstw społecznych. Charakteryzuje je to, że:
-
ich głównym celem nie jest uzyskanie zysków z zainwestowanego kapitału.
Są tworzone przez i dla tych, którym mają służyć, aby zaspokoić ich potrzeby, jak
również zaspokoić ogólne potrzeby;
-
są zarządzane zgodnie z zasadą „jeden członek jeden głos”;
-
są elastyczne i innowacyjne – powstały, aby sprostać ekonomicznym i społecznym
zmianom;
-
bazują na dobrowolnym uczestnictwie, członkostwie i zobowiązaniu.”3
Nie wszyscy autorzy zgadzają się z pojęciem ekonomii społecznej zaproponowanym przez
Komisję Europejską. Krytyka tego pojęcia ze strony niemieckiej podkreśla, że stanowi ono
rodzaj mieszanki idei spółdzielczości z ideą działania na rzecz wspólnych potrzeb i pożytku
publicznego. Często identyfikuje się pojęcie ekonomii społecznej z pojęciami: trzeci sektor,
sektor non profit, organizacje pożytku publicznego. Wielu autorów niemieckich używa
pojęcia „Economie Sociale” zamiennie z pojęciem „trzeciego sektora.”4
„Również wg T. Sadowskiego najbardziej trafne byłoby definiowanie ekonomii społecznej
przez funkcjonujące organizacje trzeciego sektora m.in. stowarzyszenia i fundacje, centra
integracji społecznej i spółdzielnie socjalne. Podobnie S. Kelly pojęcie to rozumie jako
działalność na pograniczu sektora prywatnego i publicznego prowadzoną przez organizacje
trzeciego sektora, obejmującego organizacje społeczne. Natomiast W. Kwaśnicki uważa,
że dotyczy ona tych problemów, z którymi inne sektory nie mogą sobie poradzić,
a mianowicie: spójności społecznej, dbałości o tworzenie miejsc pracy, zachęcania do
przedsiębiorczości, a także wszelkiej aktywności nieprzynależnej rynkowi i państwu.5
Najbardziej adekwatną do funkcji ekonomii społecznej definicję zaproponował
J. Hausner. Według niego ekonomia społeczna to sektor gospodarki, w którym organizacje
2
Ibid., s.42-43
Ekonomia społeczna a bezradność społeczna – perspektywy i bariery, pod red. P.Sałustowicz, H.Guzowska,
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2006 r., s.16
4
Ibid., s.17
5
S.Kalinowski; Rozważania nad ekonomią społeczną w: Praca Socjalna nr 4 /2009 r., Instytut Rozwoju Służb
Społecznych, Warszawa 2009 r., s.19
3
30
społeczne są zorientowane na użyteczność społeczną, a wypracowane środki pieniężne,
stanowiące nadwyżkę służą realizacji celów społecznych.6
Ciekawą definicję zaproponował J. Rifkin, który ekonomię społeczną traktuje jako proces
służący pogłębianiu się spójności społecznej, ograniczaniu marginalizacji społecznej oraz
zapobieganiu wykluczeniu pewnych grup społecznych z życia społeczno-gospodarczego
przez rozwijanie w ludziach empatii.7
Jest to, więc pewien układ ekonomiczny i społeczny, który dąży do bardziej sprawiedliwego
podziału dóbr między ludźmi. Korygujący niesprawność państwa i niedoskonałości
mechanizmu rynkowego.
Ekonomia społeczna jest dzisiaj istotnym zagadnieniem teoretycznym i praktycznym bowiem
gospodarka społeczna w Europie stanowi 2 mln podmiotów, tj. 10% wszystkich
przedsiębiorstw europejskich i 6% ogółu zatrudnienia.
Aktywność podejmowana w ramach ekonomii społecznej w Polsce i w innych krajach Unii
Europejskiej dotyczy m.in.:
-
integracji na rynku pracy i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu realizowanym
przez działania prozatrudnieniowe;
-
dostarczania usług publicznych; społecznych i technicznych;
-
udzielania świadczeń o charakterze wzajemnym;
-
wykonywania usług na otwartym rynku pracy,
-
dostarczania dóbr publicznych i rozwoju wspólnot lokalnych;
-
działalności handlowej i produkcyjnej.8
Wielość i różnorodność działań podejmowanych w obszarze ekonomii społecznej wymaga
dużej liczby podmiotów, które je realizują. Podmioty te muszą być akceptowane i wspierane
przez przedstawicieli samorządów, biznesu, konsumentów i odbiorców.
PODROZDZIAŁ 2
Podmioty ekonomii społecznej
Trudno znaleźć w literaturze przedmiotu jednoznaczną definicję podmiotu ekonomii
społecznej. Często są one identyfikowane z podobnymi kategoriami jak podmioty „trzeciego
sektora”, „sektora non profit” czy „organizacje pożytku publicznego”. Pojęcie „non profit”
zostało wprowadzone w Stanach Zjednoczonych w połowie XX wieku
i obejmuje organizacje, które mają charakter formalny lub oficjalny, są instytucjami
6
J.Hausner; Zarządzanie publiczne, Scholar, Warszawa 2008 r., s.219
J.Rifkin, Europejskie marzenie, Nadir, Warszawa 2005 r., s.328
8
J.Szymanowska; Nowe wyzwania w promocji sektora ekonomii społecznej w: Praca Socjalna nr 1/2012,
Instytut Rozwoju Służb Socjalnych, Warszawa 2012 r., s.23-24
7
31
prywatnymi, są niezależne, nie mogą rozdzielać zysków pomiędzy swoich członków
i kierownictwo, w działalność ich są zaangażowani wolontariusze, darczyńcy
i członkostwo w nich jest dobrowolne.9 Biorąc pod uwagę powyższe cechy wiele podmiotów
ekonomii społecznej można umieścić w tym sektorze. Jednak pojęcie to jest nieco szersze,
ponieważ obok podmiotów ekonomii społecznej obejmuje organizacje dobroczynne i pożytku
publicznego oraz grupy samopomocowe, które są nieformalnymi organizacjami.
Pojęcie „trzeciego sektora” zostało przyjęte w literaturze europejskiej w końcowych latach
XX wieku. Jest rozumiane szerzej niż ekonomia społeczna i sektor non profit, ponieważ
obejmuje podmioty należące do tych sektorów, ale również podmioty samorządów lokalnych
i przedsiębiorstwa społeczne. Amerykanie uważają, że wszystkie instytucje, których zysk nie
jest podstawowym celem działania są podmiotami ekonomii społecznej, zaś badacze
w Europie twierdzą, że nie można wykluczyć podmiotów, które generują dochody i dokonują
ich redystrybucji. Nieprecyzyjne zdefiniowanie terminów podmioty ekonomii społecznej,
„trzeciego sektora”, „sektora non- profit” prowadzi często do posługiwania się nimi jako
synonimami i powoduje pewien terminologiczny chaos. Dlatego w niniejszym opracowaniu
podejmę próbę określenia co rozumie się pod pojęciem podmiotu ekonomii społecznej, z góry
przyjmując, iż jest to pojęcie nieostre i zmieniające się w czasie.
Podstawowym wyznacznikiem podmiotów ekonomii społecznej jest podejmowanie przez nie
działań zorientowanych na zaspokojenie potrzeb osób je tworzących, a nie na podział zysku.
Wypracowane zyski inwestowane są w rozwój zasobów ludzkich i rozwój wspólnoty.10
J. Hausner uważa, że pojęcie „przedsiębiorstwa społecznego” łączy w sobie dwa atrybuty
”przedsiębiorczość” i „społeczność”. Pierwszy oznacza, że chodzi o organizację, która
prowadzi działalność gospodarczą, a więc wytwarza produkt lub usługę, które przyczyniają
się do powstania wartości dodanej – nadwyżki. Atrybut „społeczności” wskazuje na zasoby,
które zatrudnia przedsiębiorstwo i na jego misję, która kierunkuje działalność organizacji na
integrację społeczną w skali społeczności lokalnej. Zaś jej głównym celem jest
przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.11
Cechami przedsiębiorstwa społecznego są:
-
prymat celów indywidualnych i społecznych nad kapitałem,
-
dobrowolne i otwarte członkostwo,
-
demokratyczna kontrola sprawowana przez członków (z wyjątkiem fundacji),
-
połączenie interesów członków, użytkowników i interesu ogólnego,
-
rozwijanie i przyjmowanie wartości solidarności i odpowiedzialności,
9
K.Nagel; Ekonomia społeczna…. Op.cit., s.65
A.Grzybowska, J.Ruszewski: Ekonomia społeczna w teorii i praktyce, CAS Pryzmat, Suwałki 2010 r. s.9
11
Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, pod. red.J.Hausnera, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie,
Kraków 2013 r., s.9
10
32
-
autonomiczne zarządzanie,
-
powstałe nadwyżki są przeznaczane na stały rozwój celów i usług dla członków lub
wspólnych zadań.12
Podmioty ekonomii społecznej można podzielić na te, które zalicza się do „tradycyjnej”
i „nowej” ekonomii społecznej. Podmioty tworzące trzeci sektor określa się mianem
podmiotów „tradycyjnej” ekonomii społecznej. Są to stowarzyszenia, fundacje prowadzące
działalność gospodarczą lub działalność pożytku publicznego, towarzystwa ubezpieczeń
wzajemnych. Podmioty „nowej” ekonomii społecznej to: spółdzielnie socjalne, centra
integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej.
Stowarzyszenie to dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach niezarobkowych,
opierające swoje działania na pracy społecznej członków. Może prowadzić działalność
gospodarczą jeżeli osiągnięty dochód będzie przeznaczony na cele statutowe.
Fundacja jest organizacją powołaną do realizacji celów społecznych lub gospodarczo
użytecznych. Fundację tworzy osoba fizyczna bądź prawna. Może prowadzić działalność
gospodarczą ale dochody z tej działalności muszą być przeznaczone na cele statutowe.
Towarzystwa Ubezpieczeń Wzajemnych (TUW) ubezpieczają swoich członków na
zasadzie wzajemności. Ich celem nie jest osiągnięcie zysku. Oferują swoim członkom tanią
ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki.
Spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób o zmiennym
składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym. Prowadzi działalność gospodarczą
w interesie swoich członków. Może również prowadzić działalność społeczną, oświatową,
kulturalną na rzecz swoich członków. Najczęściej w grupie tej funkcjonują spółdzielnie pracy
(prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków), spółdzielnie inwalidów
i spółdzielnie niewidomych ( zatrudniają głównie osoby niepełnosprawne), spółdzielnie
socjalne.
Centrum Integracji Społecznej to organizacja utworzona przez jednostkę samorządu
terytorialnego lub organizację pozarządową, której zadaniem jest reintegracja zawodowa
i społeczna przez prowadzenie programów edukacyjnych dla osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym.
Zakład Aktywności Zawodowej mogą tworzyć jednostki i organizacje, których statutowym
zadaniem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. Zadaniem tej
organizacji jest przygotowanie tych osób do życia w otwartym środowisku.13
Wartością przedsiębiorstwa społecznego są ludzie wraz ze swoją wiedzą, umiejętnościami,
postawami. Sukces takiego przedsiębiorstwa zależy od sprawnego zarządzania kapitałem
ludzkim, który stanowią nie tylko pracownicy organizacji, ale często: wolontariusze, stażyści.
12
Ibid., s.11
Opracowano na podstawie: http://www.ekonomiaspołeczna.pl (09.06.2015) i http://www.eslubelskie.pl
(09.06.2015 r)
13
33
Przedsiębiorstwa społeczne prowadzą swoją działalność w obszarze integracji społecznozawodowej, usług socjalnych dla osób starszych i niepełnosprawnych, uchodźców.
Oferują również działania na rzecz społeczeństwa lokalnego; w zakresie edukacji, usług
informatycznych, prawnych, finansowo-księgowych.
PODROZDZIAŁ 3
„Trzeci sektor w Polsce”14
Obecnie w Polsce działa prawie 85 tysięcy organizacji trzeciego sektora objętych badaniem
GUS. (Według Bazy Jednostek Statystycznych w Polsce funkcjonuje ponad 100 tys. takich
podmiotów). W tym funkcjonuje 70 tysięcy stowarzyszeń i podobnych organizacji
społecznych, 8,5 tysiąca fundacji. Ważną grupę wśród objętych badaniem stanowiły
organizacje pożytku publicznego (OPP) – 10%. W ciągu 15 lat nastąpił trzykrotny wzrost
liczby aktywnych podmiotów w tym sektorze. W 2012 roku najwięcej organizacji (16%)
miało siedzibę w woj. mazowieckim. Najmniej podmiotów tego typu funkcjonowało
w województwach; lubelskim, opolskim, podlaskim, świętokrzyskim. Sektor ten liczył ponad
10 mln. członków. Głównie były to osoby fizyczne ( tylko 0,3 mln osób prawnych).
Przeciętna wartość rocznego budżetu przypadająca na jedną organizację wynosiła 288.000,-.
Jednak w połowie organizacji kwota ta nie przekroczyła 18.000,-.
Organizacje trzeciego sektora w Polsce prowadzą różnorodną działalność. Najczęściej
zajmują się: sportem, turystyką, rekreacją i hobby. Następnie ratownictwem, kulturą
i sztuką, edukacją i wychowaniem oraz badaniami naukowymi, pomocą społeczną
i humanitarną.
PODROZDZIAŁ 4
Fundacje korporacyjne w Polsce – przykład podmiotu ekonomii społecznej15
Za fundacje korporacyjne uznane zostały fundacje, których założycielem jest firma lub kilka
firm oraz fundacje założone przez osoby ściśle z firmami związane. Takich fundacji działa
117 w Polsce. Najstarsze powstały w 1990 roku, większość powstała w 2004 roku
i później. Ponad połowa tych fundacji ma siedzibę w województwie mazowieckim.
Stosunkowo dużo działa na Śląsku, Małopolsce i Wielkopolsce. Najmniej
w województwach; lubuskim, podlaskim i łódzkim. Ponad trzy czwarte fundacji założonych
zostało przez jedną firmę
najczęściej z sektora finansów, bankowości
i ubezpieczeń.(36%) Stosunkowo duży odsetek fundacji powstał dzięki firmom medialnym
i branży wydawniczej (15%). Wśród założycieli fundacji korporacyjnych dominują
przedsiębiorstwa duże (zatrudniające ponad 250 osób).
14
Opracowano na podstawie badań przeprowadzonych przez Ośrodek Badania Gospodarki Społecznej, Urząd
Statystyczny w Krakowie, opublikowanych w: Podstawowe dane o wybranych organizacjach trzeciego sektora
w 2012 roku, GUS, Warszawa 2015 r.
15
Opracowano na podstawie; Raportu z badań „Fundacje korporacyjne w Polsce”, Forum Darczyńców,
Warszawa 2012 r.
34
Przyczyny dla, których firmy zakładają fundacje są różne. Najczęściej wymieniane
w omawianym badaniu:
-
chęć oddzielenia działalności społecznej od biznesowych działań firmy,
-
konieczność profesjonalizacji działań społecznych,
-
chęć opracowania spójnej strategii CSR przez firmę założycielską,
-
potrzeba poprawy wizerunku fundatora i zmiany kultury organizacji,
-
społeczna wrażliwość fundatorów.
Trzy czwarte fundacji korporacyjnych (76%) prowadzi swoją działalność na skalę
ogólnokrajową. Co dziesiąta (11%) na skalę międzynarodową, w skali regionalnej działa 9%,
a lokalnie 4%. Fundacje te działają głównie w obszarze szeroko rozumianej pomocy
społecznej. Głównie w edukacji i wychowaniu (29%), ochrona zdrowia i pomoc
niepełnosprawnym (29%), wsparcie dla instytucji, organizacji pozarządowych i inicjatyw
obywatelskich (13%) i tylko 9% w obszarze usług socjalnych i pomocy społecznej.
Głównymi beneficjentami polskich fundacji korporacyjnych są dzieci, młodzież
i osoby niepełnosprawne. Najpowszechniejszą formą wsparcia jest wsparcie finansowe.
Fundacje te mają wyższe i stabilniejsze budżety niż inne organizacje w Polsce. Połowa
fundacji korporacyjnych dysponowała w 2011 r. kwotą 1 miliona 250 tysięcy złotych podczas
gdy budżet innych tego typu organizacji jest 60-krotnie niższy.
Reasumując można stwierdzić, iż fundacje korporacyjne są specyficznym podmiotem
ekonomii społecznej o dużych możliwościach, szerokim zasięgu i skali działania.
Podsumowanie
Praktyczne działania z zakresu ekonomii społecznej wyprzedziły powstanie teorii
w tej dziedzinie. Zainteresowanie ekonomią społeczną pojawiło się wraz z rozwojem
kapitalizmu na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to poszukiwano rozwiązań problemów
społecznych tworząc organizacje pracownicze, następnie zajmowano się zabezpieczeniem
socjalnym pracowników.
Pojęcie ekonomii społecznej, w rozumieniu Komisji Europejskiej, dotyczy pięciu typów
organizacji; spółdzielni, towarzystw opartych na zasadzie wzajemności, stowarzyszeń,
fundacji i przedsiębiorstw społecznych.
Ekonomia społeczna jest dzisiaj istotnym zagadnieniem teoretycznym i praktycznym bowiem
gospodarka społeczna w Europie stanowi 2 mln podmiotów, tj. 10% wszystkich
przedsiębiorstw europejskich i 6% ogółu zatrudnienia.
Podmioty ekonomii społecznej można podzielić na te, które zalicza się do „ tradycyjnej”
i „nowej” ekonomii społecznej. Podmioty tworzące trzeci sektor określa się mianem
podmiotów „tradycyjnej” ekonomii społecznej. Są to stowarzyszenia, fundacje prowadzące
35
działalność gospodarczą lub działalność pożytku, centra integracji społecznej, zakłady
aktywności zawodowej.
Organizacje trzeciego sektora w Polsce prowadzą różnorodną działalność. Najczęściej
zajmują się: sportem, turystyką, rekreacją i hobby. Następnie ratownictwem, kulturą
i sztuką, edukacją i wychowaniem oraz badaniami naukowymi, pomocą społeczną
i humanitarną. Jest ich w Polsce ponad 100 tysięcy. Specyficznym podmiotem ekonomii
społecznej o dużych możliwościach, szerokim zasięgu i skali działania są fundacje
korporacyjne.
Wszystkie podmioty ekonomii społecznej są niezwykle ważnymi organizacjami, bowiem
wypełniają lukę i „opiekują się” społeczeństwem w tych dziedzinach, których nie obejmuje
działalność państwa (albo jest niewystarczająca) i mechanizm rynkowy. Prawidłowe
funkcjonowanie podmiotów ekonomii społecznej prowadzi do zrównoważonego rozwoju
gospodarczego i społecznego.
36
ROZDZIAŁ 2
„Wykorzystanie benchmarkingu w działalności OWES16” (Katarzyna
Bilińska-Reformat)
PODROZDZIAŁ 1
Benchmarking jako orientacja strategiczna działania przedsiębiorstwa
Ważnymi instytucjami wsparcia podmiotów ekonomii społecznej stanowią instytucje
i organizacje pozarządowe tworzące ośrodki wsparcia ekonomii społecznej (OWES).
Podstawowymi zadaniami tych instytucji jest doradztwo i szkolenie w zakresie zakładania
i prowadzenia działalności związanej z przedsiębiorczością społeczną, jak również wspieranie
tworzenia i działania partnerstw lokalnych. Należy wspomnieć, że instytucje te rywalizują ze
sobą o środki wspierające ekonomię społeczną oraz walczą o swój wizerunek na rynku
ekonomii społecznej. W związku z tym w celu podniesienia atrakcyjności, poprzez
zwiększenie rozpoznawalności na rynku można zaproponować wykorzystywanie również
przez te podmioty benchmarkingu strategicznego. Obszarem, który może stać się źródłem
budowy przewagi konkurencyjnej konkretnych podmiotów ekonomii społecznej może być
marketing, w tym szczególnie działalność w zakresie promocji.
Benchmarking to proces systematycznego porównywania i dokonywania pomiarów tych
porównań w stosunku do przedsiębiorstw uznanych jako wzorcowe17. Benchmarking
związany jest ze stałym porównywaniem swojego przedsiębiorstwa z wzorcowym
konkurentem w obszarze kluczowych czynników sukcesu firmy. Wzorcowy konkurent
powinien mieć udział w rynku nie mniejszy od przedsiębiorstwa przeprowadzającego
porównanie, powinien uzyskiwać lepsze wyniki finansowe, posiadać lepiej prowadzone
działania z zakresu marketingu, cechować się wyższą kulturą organizacyjną i prowadzić
lepsze działania związane z zarządzaniem przedsiębiorstwem18. Przytoczone rozumienie
benchmarkingu sprowadza się jednak do imitowania już wypróbowanych w praktyce
rozwiązań, dlatego bardziej kompleksowe jest podejście procesowe w jego rozumieniu
i w efekcie stosowaniu.19 .
W związku z miejscem pochodzenia informacji stanowiących podstawę rozpoczęcia procesu
benchmarkingu można wyróżnić jego cztery podstawowe typy 20 (por. tab. 1.)
16
17
OWES jest skrótem od Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej, będzie on używany w dalszej treści artykułu.
M. Swanton, The truth about benchmarking, Insidecounsel, June 2006
18
T. Bendell, L. Boulter, J. Kelly, Benchmarking for Competitive Advantage, Financial Times Pitman Publishing,
London 1995, s. 55 i dalsze.
19
Podejście procesowe w odniesieniu do benchmarkingu zaproponowane zostało również w: B. Karlof,
S. Ostblom, Benchmarking: a Signpost to Excellence in Quality and Productivity, John Wiley, Chichester 1993.
20
N. Parker & P. Harrison, Management Directions Benchmarking. The Institute of Management, Management
House, Coltingham Road, Corty 1995, s. 3.
37
Polega na porównywaniu tych samych funkcji w
różnych przedsiębiorstwach, które nie
koniecznie działają w tej samej branży. Może
być również stosowany do porównywania
różnych funkcji w różnych przedsiębiorstwach.
Polega na uczeniu się od najlepszych
światowych organizacji, które są traktowane
każdorazowo jako wzorzec.
Internal benchmarking
(benchmarking wewnętrzny)
Benchmarking przemysłowy
lub porównawczy (industry or
competitive benchmarking)
Benchmarking funkcjonalny lub
nie- porównawczy (functional
or nan- competitive
benchmarking)
Benchmarking związany z
najlepszymi światowymi
doświadczeniami (best
practice/world class
benchmarking)
2.
3.
4.
np. z Włoch czy Francji, gdzie idea ekonomii społecznej
jest lepiej rozwinięta niż w Polsce
np. istnieje możliwość wzorowania działalności
promocyjnej z wykorzystaniem mediów
społecznościowych na wzorcowych kampaniach
promocyjnych partii politycznych, czy firm
komercyjnych np. wprowadzających nowe produkty na
rynek
W odniesieniu do OWES można porównywać praktyki
stosowane przez podobne instytucje z innych regionów
Polski takie jak np. fundacje, instytucje kultury,
instytucje edukacyjne itp.
Przykładowo przedsiębiorstwo może stosować
sprawdzone w określonym dziale rozwiązania z zakresu
zarządzania personelem w innych obszarach
funkcjonalnych). Celem, a zarazem warunkiem
stosowania benchmarkingu wewnętrznego jest
kreowanie dwustronnej komunikacji wewnątrz
przedsiębiorstwa.
Jest w zasadzie najłatwiejszym do realizacji
rodzajem benchmarkingu (ponieważ
przedsiębiorstwo nie ma problemów z dostępem
do informacji „własnej”). Polega na
dokonywaniu pomiaru oraz porównań wewnątrz
organizacji w zakresie różnych obszarów
funkcjonalnych.
Polega na dokonywaniu porównań związanych
ze specyfiką określonych przemysłów zarówno
w stosunku do bezpośrednich konkurentów, jak
i do przedsiębiorstwa wzorcowego działającego
w tym samym obszarze.
1.
Możliwość wykorzystania przez OWES
Charakterystyka
Rodzaj benchmarkingu
L.p.
Tab. 1 Rodzaje benchmarkingu i możliwości przykładowe zastosowania przez OWES
Benchmarking może, a nawet powinien stanowić dla OWES podstawę formułowania strategii
działań w każdym z obszarów funkcjonalnych przedsiębiorstwa. W zakresie formułowania
strategii marketingowej OWESy mogą posługiwać się procedurą benchmarkingu, ponieważ
ważnymi uwarunkowaniami otoczenia marketingowego tych przedsiębiorstw są
uwarunkowania konkurencyjne.
PODROZDZIAŁ 2
Uwarunkowania konkurencyjne jako strategiczny element otoczenia OWES
Uwarunkowania konkurencyjne są to sploty jednorodnych czynników odnoszących się do
podażowej struktury rynku (wg teorii rynku), czyli inaczej do podmiotów badanego
sektora/branży i ich zachowań konkurencyjnych, w tym sfery podażowej (handlowej).
Uwarunkowania konkurencyjne związane są ściśle z otoczeniem konkurencyjnym
określanym również jako otoczenie przemysłowe lub sektorowe. Analiza otoczenia
konkurencyjnego musi być sprowadzona do rynku jednego wyrobu lub grupy wyrobów24.
Stąd też rozważania dotyczące uwarunkowań konkurencyjnych sprowadzają się do sektora,
czyli grupy przedsiębiorstw wytwarzających wyroby lub usługi o podobnym przeznaczeniu25.
Można zatem przyjąć, zgodnie z zaprezentowaną definicją, że OWES-y funkcjonują
w ramach sektora – ekonomii społecznej, który charakteryzuje się specyficznymi
uwarunkowaniami konkurencyjnymi.
Przykładowo OWES prowadzony przez RAR Inwestor posiada konkurentów, prowadzących
działalność w obszarze ekonomii społecznej. Należą do nich podmioty zajmujące się
szerokorozumianym wsparciem ekonomii społecznej. Do podmiotów będących
bezpośrednimi konkurentami RAR Inwestor zaliczono:
1. Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych MOST (Katowice),
2. Centrum Rozwoju Inicjatyw Społecznych CRIS (Rybnik),
3. Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie (Częstochowa),
4. Stowarzyszenie Bielskie Centrum Przedsiębiorczości (Bielsko – Biała).
Oprócz wymienionych podmiotów potencjalną konkurencję RAR Inwestor w zakresie
świadczonych usług i pozyskiwania środków na rozwój ekonomii społecznej mogą stanowić
mniejsze podmioty zgrupowane w formie Zakładów Aktywności Zawodowej, Warsztatów
Terapii Zajęciowej, Centrów Integracji Społecznej oraz Lokalnych grup działania. Liczbę
tych podmiotów przedstawia poniższa tab.2
24
25
G. Gierszewska, M. Romanowska, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa, 1996 s.71.
M.E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE, Warszawa,
1994, s. 23.
40
Tab. 2 Podmioty konkurencyjne związane z ekonomią społeczną
L.p.
Charakter działalności
Liczba
1.
Zakłady Aktywności Zawodowej
10
2.
Warsztatów Terapii Zajęciowej
22
3.
Centrów Integracji Społecznej
7
4.
Lokalne Grupy Działania
15
Źródło: Opracowanie własne na podstawie, K. Pawłowska, M. Poławska,
M. Twardowska, Sektor ekonomii społecznej w woj. Śląskim: Analiza zebranego materiału
empirycznego na podstawie danych zastanych, Raport Ekonomia społeczna 2013.
Podmioty wyszczególnione w tabeli stanowią potencjalnych konkurentów RAR „Inwestor”,
jednakże nie oferują pełnego wachlarza usług związanych ze wspieraniem ekonomii
społecznej i dlatego nie stanowią punktu odniesienia analizy konkurencji. Przy planowaniu
działań strategicznych RAR Inwestor powinien monitorować zachowania bliższych
konkurentów, którzy są aktywni w działaniach związanych z ekonomią społeczną.
Pierwszy z analizowanych podmiotów Stowarzyszenie Wspierania Organizacji
Pozarządowych MOST, zlokalizowany jest w sąsiedztwie RAR Inwestor. Jest to niezależna
organizacja pozarządowa działająca od 1994 roku. Zakres działalności obejmuje usługi
animacyjne, szkoleniowe, doradcze i informacyjne. W Stowarzyszeniu pracuje 15 osób.
Stowarzyszenie prowadzi projekt „Śląską Sieć 3 sektora”, który jest skierowany do
organizacji pozarządowych z regionu, chcących aktywnie współpracować z samorządami
z
innymi
NGO
w
obszarze
realizacji
swoich
celów
statutowych
i w obszarze rozwoju trzeciego sektora. Można zatem sądzić, że chce przejąć rolę lidera
w integracji rozproszonego sektora NGO w województwie śląskim. Stowarzyszenie
zlokalizowane jest w centrum Katowic na ul. Kościuszki, posiada również siedzibę związaną
z prowadzonym inkubatorem przedsiębiorczości na ul. Młyńskiej. Inkubator Społecznej
Aktywności (ISA) ma służyć mieszkańcom Miasta Katowice skupionym
w organizacjach pozarządowych, działającym w grupach nieformalnych oraz tym, którzy
chcieliby się włączyć w działania społeczeństwa obywatelskiego. W ramach działalności
inkubatora oferowane są usługi doradcze i szkoleniowe.
Analizując stronę internetową, można zauważyć umieszczanie nieaktualnych informacji, brak
informacji o dostępności na Facebooku (chociaż istnieje dostęp w mediach
społecznościowych do inkubatora) oraz brak interaktywności strony.
Kolejny konkurentem RAR Inwestor jest Centrum Rozwoju Inicjatyw Społecznych CRIS
w Rybniku. Centrum działa od 2002 roku. Ma duże doświadczenie w realizacji projektów,
których zrealizowało ponad 100. W centrum pracuje 30 osób. Głównym obszarem
działalności jest prowadzenie szkoleń, spotkań konsultacyjnych, organizacja seminariów oraz
konferencji. Centrum podobnie jak stowarzyszenie Most posiada inkubatory, których
41
stowarzyszenia, fundacje, spółdzielnie socjalne i aktywni obywatele uczą się działać.
Centrum posiada interaktywna stronę internetową, prowadzony jest blog oraz jest obecne
w mediach społecznościowych.
Agencja Rozwoju Regionalnego w Częstochowie S.A to kolejny konkurent RAR Inwestor.
Właścicielem spółki jest Gmina Miasto Częstochowa. W ramach spółki realizowane są
kluczowe projekty:
1. Regionalny
Ośrodek
w Częstochowie,
Europejskiego
Funduszu
Społecznego
(ROEFS)
2. Punkt Konsultacyjny Krajowego Systemu Usług,
3. Fundusz Pożyczkowy dla przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą na
terenie województwa śląskiego,
4. Jurajski Ośrodek Wsparcia Ekonomii Społecznej,
5. Częstochowski Park Przemysłowo – Technologiczny.
W ramach ekonomii społecznej oferowane są usługi kompleksowe wsparcie dla podmiotów
ekonomii społecznej i instytucji działających w obszarze ekonomii społecznej obejmujące
działania informacyjno – promocyjne, animacyjne, wsparcie szkoleniowo-doradcze, usługi
prawne, księgowe, marketingowe.
Celem działania Jurajskiego Ośrodka Wspierania Ekonomii Społecznej stworzenie
przyjaznego klimatu dla rozwoju ekonomii społecznej w północnym subregionie
województwa śląskiego. JOWES posiada podstroję internetową na stronie ARR
w Częstochowie. Z analizy informacji zawartych na stronie internetowej wynika, że
opisywany ośrodek posiada duże zasoby oraz wsparcie ze strony władz lokalnych.
Rozwinięta jest również współpraca z liczącymi się podmiotami np. Specjalną Strefą
Ekonomiczna w Katowicach.
Kolejnym konkurentem RAR Inwestor jest Stowarzyszenie „Bielskie Centrum
Przedsiębiorczości”. Jest to organizacja pozarządową typu „non-profit” działającą od 1994
roku. Stowarzyszenie Bielskie Centrum Przedsiębiorczości należy do sieci Krajowego
Systemu Usług dla MSP. W zakresie ekonomii społecznej funkcjonuje OWES Subregionu
Południowego.
OWES
wraz
z
Punktami
Informacyjno-Konsultacyjnymi
w Żywcu i w Cieszynie świadczy usługi w zakresie doradztwa, szkoleń, usług animacyjnych
oraz promocji idei ekonomii społecznej. Strona internetowa dotycząca ekonomii społecznej
jest dość skromna.
PODROZDZIAŁ 3
Wykorzystanie procedury benchmarkingu w działalności OWES – case study
Zgodnie z procedurą benchmarkingu RAR Inwestor powinien zaplanować proces
benchmarkingu, w którym ustalone zostaną jego cele. Można przyjąć, że obszarem
42
porównywanym będzie szerokorozumiany marketing w tym szczególnie aktywność
promocyjna. Kolejnym krokiem jest stworzenie zespołu osób zajmujących się
pozyskiwaniem informacji wraz ze wskazaniem osoby odpowiedzialnej.
Na podstawie zebranych informacji można dokonać identyfikacji luk w działalności
marketingowej oraz ustalić tryb naprawczy. Bardzo ważnym krokiem w procedurze
wdrażania benchmarkingu będzie ciągłe monitorowaniu zachodzącego procesu.
W punkcie drugim opisano podmioty stanowiące konkurentów RAR Inwestor. Ze względu na
kryteria takie jak: posiadane zasoby (potencjał podmiotu) oraz zakres świadczonych usług
można wyodrębniono 3 grupy strategiczne podmiotów
a) Agencję Rozwoju Regionalnego w Częstochowie,
asortymentowy jak i potencjał jest największy,
której
zarówno
portfel
b) Rudzką Agencję Rozwoju RAR „Inwestor”, Centrum Wspierania Inicjatyw
Społecznych w Rybniku oraz Bielskie Centrum Przedsiębiorczości. Do tej grupy
można również zaliczyć Stowarzyszenie Wspierania Organizacji Pozarządowych
MOST,
c) Trzecią grupę stanowią rozproszone liczne organizacje związane z ekonomią
społeczną
W celu przeprowadzenia bardziej szczegółowej analizy konkurencji posłużono się tzw.
„kartami konkurentów”, które stanowią element procedury benchmarkingowej. Generalnie
chodzi o monitorowanie w kompleksowy sposób konkurentów i tylko taka rozłożona
w czasie analiza pozwoli na zorientowanie się w pełni co do stosowanych rozwiązań
marketingowych, z których część może stanowić ważną wskazówkę dla działalności RAR
Inwestor.
43
0,3
0,1
0,1
Potencjał podmiotu
Strona internetowa
Doświadczenie
rynku
1,0
2,4
0,2
0,2
0,3
0,2
0,6
0,9
RAR „Inwestor”
Centrum Wspierania
Inicjatyw
Społecznych w
Rybniku
Stowarzyszenie
Wspierania
Organizacji
Pozarządowych
MOST
3,0
0,3
0,3
0,3
0,3
0,9
0,9
2,8
0,2
0,3
0,3
0,2
0,9
0,9
2,3
0,3
0,3
0,3
0,2
0,6
0,6
Ocena ważona = Waga x ocena ( skala 1-3, gdzie 1 słabo, 2 dobrze, 3 bardzo dobrze)
Regionalny Ośrodek
Europejskiego Funduszu
Społecznego (ROEFS) w
Częstochowie
Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron www badanych ośrodków.
SUMA
0,1
Współpraca
renomowanymi
partnerami
z
0,1
Rozpoznawalność
marki
na
0,3
waga
Szerokość
oferowanych usług
Kryterium oceny
Tab. 3 Ocena punktowa konkurentów
2,3
0,2
0,2
0,2
0,2
0,6
0,9
Bielskie Centrum
Przedsiębiorczości
W tab. 3 przedstawiono pozycje RAR Inwestor na tle konkurencji, biorąc pod uwagę wybrane
kryteria oceny. Wzięto pod uwagę zakres świadczonych usług, potencjał podmiotu,
atrakcyjność strony internetowej, posiadane doświadczenie na rynku, rozpoznawalność marki
oraz prowadzona współpracę z renomowanymi partnerami np. ze Specjalna Strefą
Ekonomiczna w Katowicach z bankami i innymi rozpoznawalnymi podmiotami
biznesowymi.
Na podstawie analizy konkurentów stwierdzono, że obszarami, w których konieczne jest
podjęcie działań korygujących w istocie są obszary związane z aktywnością marketingową.
Należy:

urozmaicić stronę internetową,

zwiększyć rozpoznawalność marki RAR Inwestor,

rozpocząć intensywniejszą działalność w zakresie nawiązywania współpracy
z różnymi podmiotami mogącymi wpływać na zwiększenie rozpoznawalności marki.
Konkurenci, którzy lepiej wypadli w porównaniu mogą stać się wzorcami
benchmarkingowymi dla RAR Inwestor. Oczywiście zakres „transferu” wiedzy uzależniony
będzie od konkretnych potrzeb OWES RAR Inwestor.
Podsumowanie
Ważnym zagadnieniem dotyczącym możliwości prowadzenia benchmarkingu jest określenie
czynników umożliwiających jego realizację w przedsiębiorstwie, w tym również
w Ośrodkach Wspierania Ekonomii Społecznej. Do czynników tych należy zaliczyć przede
wszystkim poparcie ze strony zarządu (mającego świadomość jego ważnej roli w procesie
zdobywania pozycji konkurencyjnej). Benchmarking należy taktować jako aktywność
zespołową, do czego potrzebny jest wysoki stopień kultury organizacyjnej przedsiębiorstwa.
Wartością umożliwiającą jego podejmowanie jest wola prowadzenia zmian, otwarcie na nowe
idee, kreatywność i innowacje. Kolejnym czynnikiem koniecznym do prowadzenia
benchmarkingu jest traktowanie go jako części strategii rozwojowej OWES.
Bardzo istotne w realizacji procedur benchmarkingowych jest zrozumienie istoty procesów
zachodzących we własnym przedsiębiorstwie przed podejmowaniem działań związanych
z poszukiwaniem wzorców w otoczeniu konkurencyjnym. Aby można mówić o istnieniu
skutecznego benchmarkingu konieczne jest jego planowanie, organizowanie oraz zarządzanie
(benchmarkingiem)26. Warto dodać, że działania z zakresu benchmarkingu dotyczące
konkurencji nie powinny być prowadzone w sposób imitacyjny, powinny być w pełni legalne,
co ma swoje odzwierciedlenie w tworzeniu formalnych zapisów.
26
K.H. Liebfried and C.J. Nair, Benchmarking: a Tool for Continuous Improvement, The Coopers & Lybrand
Performance Solutions Series, HarperCollins, London 1994.
45
Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, że procedury benchmarkingu są jak
najbardziej wskazaną metodą ulepszania działalności OWES, zwłaszcza w obszarach
związanych z marketingiem, gdzie można znaleźć wiele wzorców udanych działań.
46
ROZDZIAŁ 3
Ekonomia społeczna i jej praktyczne implikacje (Paulina Rojek – Adamek)
Ilekroć pojawia się pojęcie ekonomii społecznej nasuwa się przekonanie, iż jest to
niewątpliwie jeden z bardzo ważnych wymiarów współczesnej myśli ekonomicznej. Problem
pojawia się jednak wówczas, gdy chcemy precyzyjnie dookreślić ów termin. Mimo,
iż nierzadko nawet działamy w obszarze tak pojmowanych zadań, to nie do końca potrafimy
wyjaśnić, w czym tkwi i czym różni się ta społeczna natura ekonomii choć jak wiadomo,
ekonomia z definicji jest dziedziną nauk społecznych. W tej sytuacji wydaje się,
że najwłaściwiej zacząć od stwierdzenia, że podczas gdy ekonomia liberalna czy
kapitalistyczną uznaje wolny rynek za podstawowy i najlepszy mechanizm regulujący
procesy ekonomiczne oraz indywidualną aktywność i własność prywatną, jako siłę napędową
działań jednostek nastawionych na zysk, wszelkie zaś związki, stowarzyszenia jako
potencjalnie niebezpieczne zakłócające równowagę mechanizmów rynkowych to podejście
ekonomii społecznej uznaje nie tylko konkurencję, ale i współdziałanie oraz działania, dla
których główną motywacją niekoniecznie jest indywidualny zysk (interes).27
PODROZDZIAŁ 1
Kwestie definicyjne
W dużym skrócie wyróżnikiem ekonomii społecznej będzie podejmowanie działań
ekonomicznych zorientowanych na zaspokojenie potrzeb osób je tworzących, a nie na podział
zysku. Na ekonomię społeczną patrzymy więc przede wszystkim jako narzędzie pomocne
w usamodzielnianiu wspólnot i jednostek. Trzeba jednak podkreślić, że termin „ekonomia
społeczna” nie posiada jednolitej definicji. „W opracowaniach dotyczących zagadnień
ekonomii społecznej spotkać można rożne opinie o złożoności tego pojęcia
i zakresie jego oddziaływań. Równolegle funkcjonują terminy – „gospodarka obywatelska”,
„gospodarka społeczna”, „ekonomia solidarności” czy „ekonomia współpracy”. Ekonomia
społeczna, najprościej ujmując, to wyodrębniany ze względu na swą specyfikę sektor
gospodarki, w którym w sposób unikatowy kojarzona jest działalność gospodarcza z celami
społecznymi.”28 To obszar, w którym wzajemnie przenikają się sektor publiczny, prywatny
i tzw. trzeci sektor obejmujący swym zakresem działalność organizacji pozarządowych.
Stanowi więc niejako uzupełnienie luki między wspomnianymi sektorami oraz swoistego
rodzaju odpowiedzią na potrzeby realizacji celów społecznych, które nie są bądź nie mogą
być zaspokojone przez państwo czy rynek. Ekonomię społeczną można więc traktować jako
sektor i jako metodę działania polegającą na osiąganiu społecznych celów gospodarczymi
27
E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6, Kuba Wygnański przy wsparciu Piotra Frączaka,
Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości, 1/2006, s.4-6
28
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010, Centrum
Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.13
47
metodami.29 Jak podkreślają autorzy opracowań dotyczących tego zakresu, ekonomii
społecznej przyświecają też konkretne zasady normatywne, m.in.:
1. „zasadniczym celem nie jest generowanie zysku i jego kapitalizacja;
2. dobrowolność uczestniczenia, zasadniczą podstawę uczestnictwa
członkostwo, a tylko w szczególnych przypadkach stosunek zatrudnienia;
stanowi
3. zarządzanie opiera się na demokratycznej zasadzie: jeden członek, jeden głos, albo
zapewnia szeroką partycypację w procesach decyzyjnych;
4. dystrybucja dochodu służy w pierwszym rzędzie zaspokajaniu potrzeb społecznych
czy pracowniczych, a akumulowany kapitał służy dalszemu rozwojowi działalności na
rzecz zaspokojenia potrzeb społecznych. Może ona przyjmować różne formy prawne
i w większości wypadków jej głównym adresatem, czy podmiotem są jednostki, czy
grupy społecznie defaworyzowane.”30
PODROZDZIAŁ 2
Funkcje ekonomii społecznej
Ekonomia społeczna pełni niezwykle ważną rolę w inkluzji oraz reintegracji jednostek
i grup ze społeczeństwem. Osoby znajdujące się na marginesie życia społecznego, właśnie
dzięki działaniom z zakresu ekonomii społecznej, mają niejednokrotnie szansę być ponownie
włączone do pełnego uczestnictwa we wspólnocie. Ekonomia społeczna jawi się bowiem jako
narzędzie wspierające politykę wzrostu zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych na rynku
przez oferowanie nowych, elastycznych form przedsiębiorczości i rodzajów pracy; narzędzie
sprzyjające budowaniu demokracji uczestniczącej przez nowe jakościowo powiązania
zarówno o charakterze społecznym, jak i ekonomicznym oraz narzędzie budowania wspólnot
opartych na solidarności zamiast na zależności.31 Funkcje ekonomii społecznej można więc
katalogować w co najmniej czterech wymiarach:
1. „Ekonomia społeczna jako jobmachine – jest to spojrzenie z perspektywy polityki
zatrudnienia i rynku pracy – od ekonomii społecznej oczekuje się nowych miejsc
pracy, szczególnie adresowanych do ludzi zmarginalizowanych lub którym grozi
społeczna marginalizacja, oczekuje się również usług w zakresie zawodowego
szkolenia i umożliwienia transferu na tzw. pierwszy rynek pracy;
2. Ekonomia społeczna jako kompensacja „zawodności rynku i państwa socjalnego”–
jest to spojrzenie głównie z perspektywy polityki społecznej, która jest
29
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010, Centrum
Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.16
30
P. Sałustowicz, Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna: perspektywa
rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb
Społecznych, 2007, s. 23.
31
Hubert Kaszyński, Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno? [w:] Ekonomia społeczna:
perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju
Służb Społecznych, 2007, s., s.78-79
48
odpowiedzialna za dostarczanie usług socjalnych dla jednostek i zbiorowości, czy
wspólnot lokalnych, zwłaszcza tam, gdzie sektor prywatny, czy publiczny nie są
w stanie zaspokoić rosnących potrzeb społecznych;
3. Ekonomia społeczna jako „producent” kapitału społecznego – jest to przede
wszystkim perspektywa polityki integracji społecznej/spójności, ale również dla
etnicznego czy emancypacyjnego spojrzenia na ekonomię społeczną – zadaniem
ekonomii społecznej jest „pomnażanie” kapitału społecznego;
4. Ekonomia społeczna jako „szkoła demokratyzacji” – z perspektywy procesu
demokratyzacji oczekuje się od ekonomii społecznej wciągania jednostek i grup
społecznych w proces politycznych decyzji.”32
Jak łatwo zauważyć, działalność w tym obszarze jest zatem próbą połączenia gospodarowania
z budowaniem więzi społecznych, których zasadniczym celem jest wzmocnienie
bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego. Dlatego też zasada ekonomii społecznej
zakłada odejście od idei państwa opiekuńczego ku nowym formom aktywizacji, które dają
możliwość wsparcia osób szczególnie zagrożonych wykluczeniem społecznym przez
długotrwałe bezrobocie, bezdomność, uzależnienia czy izolację społeczną.33
PODROZDZIAŁ 3
Beneficjenci ekonomii społecznej
Warto w tym miejscu przyjrzeć się bliżej beneficjentom działań z zakresu ekonomii
społecznej, a więc przede wszystkim osobom wykluczonym bądź zagrożonym tym
zjawiskiem. Jak pisał polski socjolog - Zygmunt Baumann „Przez całą nowoczesność każde
kolejne pokolenie miało swoją otchłań z uwięzionymi w niej wrakami zatopionych statków:
były to nieuchronne „uboczne skutki” postępu. Wielu ludzi zdołało wskoczyć do
nabierającego prędkości wehikułu i mogło w pełni rozkoszować się jazdą, lecz wielu innych,
– którym zabrakło sprytu, bystrości umysłu, mądrości, siły lub śmiałości – wlokło się z tyłu
lub odchodziło z kwitkiem od drzwi zatłoczonego pojazdu, o ile nie zginęło wcześniej pod
jego kołami.”34 Trudno nie zauważyć, że powyższy cytat wprost definiuje proces
społecznego wykluczenia z uwzględnieniem tempa zmian, jakie dokonują się we
współczesnym świecie, w którym rozwój społeczny, technologiczny, gospodarczy oferuje
obszerny katalog możliwości lecz stawia także wyzwania, którym nie wszyscy potrafią
sprostać. Drastyczne zmiany rynku pracy powodują konieczność nabywania nowych
umiejętności i kwalifikacji, w strukturze zawodowej zachodzą zmiany, które często
deprecjonują sektory uważane za uprzywilejowane. Te przeobrażenia nie pozostają bez
konsekwencji dla poczucia deprecjacji oraz obiektywnego marginalizowania niektórych grup
i jednostek, co w rezultacie prowadzić może ekskluzji poza główny nurt życia społecznego.
32
EKONOMIA SPOŁECZNA PERSPEKTYWA RYNKU PRACY I POMOCY SPOŁECZNEJ, pod redakcją
Joanny Staręgi-Piasek Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007, s.38-39
33
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010, Centrum
Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.10
34
Bauman Z., Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2007, s.84
49
Świadomość tych procesów oraz ich wczesna diagnoza może przyczynić się do redukcji
niekorzystnych zjawisk związanych m.in. z bezrobociem, bezdomnością i ubożeniem.
Wykluczenie społeczne, jak podaje Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) dla
Polski „to brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa, wpływania i korzystania
z podstawowych instytucji publicznych i rynków, które powinny być dostępne dla
wszystkich, a w szczególności dla osób ubogich.” Polega na niepodejmowaniu zwyczajowej
i społecznie akceptowanej drogi życiowej lub wypadaniu z niej, dotyczy osób, rodzin lub
grup ludności, które:
 żyją w niekorzystnych warunkach ekonomicznych (ubóstwo materialne),
 zostają dotknięte niekorzystnymi procesami społecznymi, wynikającymi
z masowych i dynamicznych zmian rozwojowych, np. dezindustrializacji,
kryzysów, gwałtownego upadku branż czy regionów,
 nie zostały wyposażone w kapitał życiowy umożliwiający im: normalną pozycję
społeczną, odpowiedni poziom kwalifikacji, wejście na rynek pracy lub
założenie rodziny, co dodatkowo utrudnia dostosowywanie się do
zmieniających się warunków społecznych i ekonomicznych,
 nie posiadają dostępu do odpowiednich instytucji pozwalających na
wyposażenie w kapitał życiowy, jego rozwój i pomnażanie, co ma miejsce
w wyniku niedorozwoju tych instytucji spowodowanego brakiem priorytetów,
brakiem środków publicznych, niską efektywnością funkcjonowania,
 doświadczają przejawów dyskryminacji, zarówno wskutek niedorozwoju
właściwego ustawodawstwa, jak i kulturowych uprzedzeń oraz stereotypów,
 posiadają cechy utrudniające im korzystanie z powszechnych zasobów
społecznych ze względu na zaistnienie: niesprawności, uzależnienia,
długotrwałej choroby albo innych cech indywidualnych,
 są przedmiotem niszczącego działania innych osób, np.: przemocy, szantażu,
indoktrynacji”.35
Według autorów Diagnozy Społecznej dla Polski 2013 najsilniej „podzielana przez badaczy
i polityków definicja wykluczenia społecznego oznacza, że dana jednostka lub jakaś grupa
społeczna będąc członkami wspólnoty (najczęściej chodzi o wspólnotę obywateli państwa)
nie mogą uczestniczyć w pełni w ważnych dziedzinach życia tejże wspólnoty. Często przy
tym dodaje się, że ograniczenie to nie wynika z przekonań tych, którzy są wykluczeni, ale
z deficytów całkowicie lub w dużej mierze niezależnych od wykluczonych. Wykluczenie
dotyczyć może pracy, konsumpcji, uczestnictwa w kulturze, życiu społeczności lokalnych
i w polityce. (…) Niekiedy wykluczenie społeczne utożsamia się z ubóstwem, lub traktuje
35
Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) jest dokumentem przygotowanym przez Zespół Zadaniowy
do
Spraw
Reintegracji
Społecznej,
któremu
przewodniczył
Minister
Gospodarki,
Pracy
i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów, s.21
50
ubóstwo jako główny powód wykluczenia. Obecnie jednak dominujące podejście jest bardziej
wielowymiarowe i wielokierunkowe. Na przykład samo ubóstwo może być nie tyle
przyczyną co skutkiem wykluczenia z powodu dyskryminacji na rynku pracy,
niepełnosprawności, wykształcenia czy miejsca zamieszkania.”36
Wykluczenie niesie ze sobą poważne konsekwencje, które w równym stopniu dotyczą osoby
pozostającej na marginesie życia społecznego, jak również całego społeczeństwa. Dla osoby
wykluczonej będą to z pewnością: utrata poczucia własnej wartości, brak możliwości
korzystania z osiągnięć cywilizacji, wykluczenie towarzyskie, niemożność pełnienia ról
społecznych, obniżenie poziomu kondycji psychicznej, zaburzenia życia rodzinnego
i środowiskowego, obniżenie poziomu standardu egzystencjalnego, zmniejszenie dostępu do
dóbr kultury, ograniczanie poczucia bezpieczeństwa socjalnego. Spoglądając zaś na skutki
w ujęciu makrostrukturlanym trzeba na pewno podkreślić, iż jest to utrata niektórych
członków społeczeństwa, często wyposażonych w wysoki kapitał ludzki, którego z jakiegoś
powodu nie potrafią wykorzystać i przekuć na osiągnięcia życiowe. Z pewnością
konsekwencje wykluczenia to także straty ekonomiczne, poczucie zagrożenia pozostałych
członków, rozwarstwienie społeczne, generowanie zjawisk patologicznych, zaburzenie więzi
społecznych, zagrożenia dla ładu i porządku społecznego - nierówny podział dóbr pomiędzy
poszczególne grupy. Spoglądając zatem na problem wykluczenia wraz z rodzącymi się
konsekwencjami warto powrócić do ekonomii społecznej i jej roli jako narzędzia „radzenia
sobie” z tak zdefiniowanymi problemami społecznymi. Korzyści, jakie w tym miejscu można
wskazać dotyczą przynajmniej dwóch wymiarów:
1.
„Dla osób indywidualnych zapewnienie warunków do aktywnego uczestniczenia
w życiu społecznym i politycznym (zarówno na poziomie lokalnym, jak i krajowym),
branie pod uwagę (konsultacje społeczne) głosu zainteresowanych osób przynajmniej
w kwestiach bezpośrednio ich dotyczących. Ekonomia społeczna jest tu zarówno
mechanizmem umożliwiającym podstawową niezależność ekonomiczną, bez której
nie da się mówić o godności, a tym samym o pełnym obywatelstwie, z drugiej – jest
formą edukacji obywatelskiej poprzez uczestnictwo w demokratycznych procedurach.
2. Dla organizacji przynajmniej częściową niezależność finansową od administracji
i biznesu, co pozwala stać się im wiarygodnym partnerem dialogu obywatelskiego.
Dla wspólnot przynajmniej częściowe uniezależnienie od politycznych
i ekonomicznych wpływów zewnętrznych, a więc szansę na prowadzenie polityki
w oparciu o potrzeby wspólnoty i jej mieszkańców. 37
Badacze są zgodni, że trudno jest walczyć ze stereotypem funkcjonującym
w społeczeństwie odnoszącym się do możliwości i potencjału zawodowego osób
wykluczonych społecznie. Często, mimo podejmowanych działań mających na celów
przywrócenie ich do pełnego funkcjonowania w społeczeństwie, nadal mają oni trudności ze
36
Tomasz Panek i Janusz Czapiński, Wykluczenie społeczne, w: Contemporary Economics, Quarterly of
University of Finance and Management in Warsaw, Volume 7, September 2013, SPECIAL ISSUE, SOCIAL
DIAGNOSIS 2013, OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND, s.342
37
E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6, Kuba Wygnański przy wsparciu Piotra Frączaka,
Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania, oczekiwania, wątpliwości, 1/2006, s.21
51
znalezieniem zatrudnienia. Trzeba jednak podkreślić, że bariery tworzą sami także sami
przedsiębiorcy a niechęć administracji publicznej, sektora prywatnego i organizacji
społecznych, z reguły wynikają z braku doświadczeń tych instytucji.”38 Odpowiedzią na
zapotrzebowanie w zakresie procesu reintegracji społeczno-zawodowej osób wykluczonych
może być działalność podmiotów ekonomii społecznej, których funkcjonowanie opiera się na
kilku zasadniczych cechach, do których należą:

wartość społeczna działalności i większa świadomość wspólnego interesu (społeczna
misja przedsięwzięcia, podnoszenie edukacji i świadomości grupy);

dobrowolność i otwartość uczestnictwa w grupie (eliminacja cenzusu materialnego,
eksponowanie cenzusu społecznego uczestników grupy); oparcie siły rynkowej
i finansowej na zrzeszeniu osób, a nie na koncentracji kapitału;

niefinansowy z założenia (non profit, not for profit) cel działalności;

autonomia w zarządzaniu (ustalane wewnętrznie demokratyczne zasady zarządzania,
samorządności grupy) i w podziale nadwyżki;

niezależność od administracji publicznej (organizacje pozarządowe);

pomoc wzajemna (samopomoc), współpraca uczestników grupy w sytuacjach
kryzysowych, nieprzewidywalnych;

podział nadwyżki na realizację celów społecznych, na rzecz członków lub usług
ogólnych.”39
PODROZDZIAŁ 4
Praktyka
Jak podają dokumenty unijne pojęcie ekonomii społecznej (Economie Sociale) odnosi się do
5 zasadniczych typów organizacji. Są to: spółdzielnie, towarzystwa oparte na zasadzie
wzajemności, stowarzyszenia, fundacje i przedsiębiorstwa społeczne. Wszystkie one
charakteryzują się tym, że:
1. ich głównym celem nie jest uzyskanie zysków z zainwestowanego kapitału. Są one
tworzone przez i dla tych, którym mają służyć, aby zaspokajać w pierwszym rzędzie
ich potrzeby, jak również zaspokajać ogólne potrzeby (common needs);
2. są zarządzane zgodnie z zasadą „ jeden członek jeden głos”;
38
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010, Centrum
Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.33-34
39
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010,
Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.29
52
3. są elastyczne i innowacyjne – powstały, aby sprostać ekonomicznym
i społecznym zmianom; opierają się zasadniczo na dobrowolnym uczestnictwie,
członkostwie zobowiązaniu.40
Przykładem podmiotów prawnych ekonomii społecznej są organizacje pozarządowe,
a zwłaszcza fundacje i stowarzyszenia, centra integracji społecznej (CIS), kluby integracji
społecznej (KIS), zakłady aktywności zawodowej (ZAZ), towarzystwa ubezpieczeń
wzajemnych (TUW) i spółdzielnie, wśród których na szczególną uwagę zasługują
spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy oraz spółdzielnie inwalidów i spółdzielnie
niewidomych.”41 Jeśli mowa o spółdzielniach to trzeba podkreślić, iż rola ich
w tworzeniu stabilnych miejsc pracy, umiejętności dostarczania określonych usług
społecznych w odpowiedzi na pojawiające się potrzeby oraz kształtowania postaw
przedsiębiorczych i odpowiedzialnych społecznie okazuje się nieoceniona. „ Spółdzielnie
zatrudniają trzykrotnie więcej osób niepełnosprawnych niż w całej gospodarce narodowej
(11,6% i 3,6%), a średni odsetek zatrudnionych kobiet w spółdzielniach wynosił 59%,
podczas gdy w całej gospodarce – 45%. Spółdzielnie utrzymują w długoletnim zatrudnieniu
osoby będące w wieku produkcyjnym niemobilnym lub w wieku emerytalnym (odsetek tych
pracowników w spółdzielniach stanowi ok. 53%, podczas gdy w całej gospodarce narodowej
tylko 36%). Spółdzielnie zatrudniają także więcej osób o niskim i średnim wykształceniu
(zasadnicze zawodowe, średnie i policealne) niż cała gospodarka (odpowiednio 78%
i 68,3%). Co najmniej 38% spółdzielni jest istotnym pracodawcą lokalnym”.42 Na pewno
pozytywnym zjawiskiem w związku z tym jest stale powiększająca się liczba takich
podmiotów na mapie polskiej spółdzielczości. Coraz częściej spółdzielnie bowiem zakładają
także ludzie młodzi i dobrze wykształceni, dla których rynek pracy nie stworzył odpowiedniej
oferty sytuując ich tym samym w gronie osób bezrobotnych. „Powiększające się
w początkach XXI w. trudności ze znalezieniem pracy, zwłaszcza dla ludzi młodych i innych
kategorii wykluczonych społecznie, skłaniały decydentów politycznych, władze
samorządowe i organizacje pozarządowe do wspierania inicjatyw założycielskich spółdzielni
socjalnych z udziałem samych zainteresowanych, korzystających z pomocy władz
państwowych i samorządowych, organizacji pozarządowych oraz środków unijnych. Akcja ta
nasiliła się w 2012r., skutkując rejestracją sądową 190 nowych spółdzielni.43 Mimo doniosłej
roli spółdzielni, badacze zajmujący się tą problematyką w Polsce dostrzegają także
negatywne zjawiska. Chodzi m.in. o kryzys tożsamości, czyli upodabnianie się spółdzielni,
które osiągnęły sukces ekonomiczny do tradycyjnych przedsiębiorstw; o ich efektywność gdyż spółdzielnie z uwagi na swoje społeczne cele i demokratyczny sposób zarządzania mogą
40
P. Sałustowicz, Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia społeczna: perspektywa
rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb
Społecznych, 2007, s. 23.
41
Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce Suwałki 2010,
Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT, s.29-30
42
Joanna Brzozowsk a-Wabik: Potencjał spółdzielni w zaspokajaniu niektórych potrzeb państwa
i społeczeństwa – wprowadzenie do dyskusji, w : Ekonomia Społeczna nr 2 / 2012 (5), wyd. Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, s.10 za: Raport o spółdzielczości
polskiej, Krajowa Rada Spółdzielcza, Warszawa.2010, s. 22
43
Zofia Chyra-Rolicz, Spółdzielczość jako element społecznej gospodarki rynkowej. Wspieranie inicjatyw
założycielskich w: Ekonomia Społeczna nr 2/2013 (7), wyd. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie,
Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, s.40
53
mieć niższą efektywność ekonomiczną w porównaniu do tradycyjnych przedsiębiorstw
sektora prywatnego. Jako ostatnie zjawiska wymienia się kryzys środowiska, a więc brak
zrozumienia wśród decydentów politycznych, pozostałych przedsiębiorców, a także opinii
publicznej dla sektora i jego specyfiki oraz schedę przeszłości, gdyż spółdzielnie nadal są
traktowane jako relikt socjalizmu.44 Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że jeśli mowa
o wsparciu na tworzenie miejsc pracy w sektorze ekonomii społecznej to – jak podają autorzy
Krajowego Programu Rozwoju Ekonomii Społecznej – w latach 2007-2012 realnie
funkcjonowało ono w jednym typie przedsiębiorstwa społecznego - spółdzielniach
socjalnych. „Według badań GUS z 2010, dzięki uczestnictwu organizacji w projektach
finansowanych z EFS utworzono 2,3 tys. miejsc pracy, zaś kolejne 2,2, tys. miejsc pracy
utrzymano.”45
Zamiast zakończenia
Nie ma wątpliwości co do faktu, że problemy społeczne takie, jak: bezrobocie, ubóstwo,
starzenie się społeczeństw będące poważnym wyzwaniem dla współczesnych społeczeństw
muszą podlegać stałemu monitoringowi, a sfera szeroko pojętej praktyki musi zawczasu
szukać rozwiązań w tym zakresie. Stąd też coraz częściej w dokumentach strategicznych
i wytycznych dla działań takich podmiotów, jak m.in. jednostki samorządu terytorialnego
pojawia się odniesienie do ekonomii społecznej. Jak podają zapisy Krajowego Programu
Rozwoju Ekonomii Społecznej rozwój ekonomii społecznej powinien opierać się na trzech
zintegrowanych ściśle ze sobą impulsach rozwojowych:
1. „Politycznym, na rzecz tworzenia przyjaznego klimatu dla ekonomii społecznej.
Impuls ten wynika z potrzeby otwarcia się administracji publicznej na sektor
ekonomii społecznej, co oznacza potrzebę zmian prawnych, oraz postaw
pracowników administracji w zakresie kultury organizacyjnej. Oznacza to również
zmianę podejścia polityczne do partycypacji w zakresie kreowania
i realizowania polityk publicznych przez podmioty ekonomii społecznej, które
powinny mieć pierwszeństwo jako zatrudniające osoby z lokalnych wspólnot
samorządowych, działające nie dla komercjalizowania zysku, zakorzenione
w lokalnym środowisku i działające również w oparciu o społeczne zasoby
wolontariackie.
2. Społecznym, budującym świadomość społeczną i tworzącą nowe formy relacji we
wspólnocie samorządowej. Bez uruchomienia potencjału społecznego, niemożliwe
jest wdrożenie działań o charakterze politycznym. Partycypacja ma
o tyle sens, gdy spotkają się dwie strony. Działania publiczne mogą tworzyć
przestrzeń prawną, organizacyjną i finansową, jednak należy włożyć wiele wysiłku
w przekonanie obywateli, iż zaangażowanie ma sens. Od zorganizowania się
44
Joanna Brzozowsk a-Wabik: Potencjał spółdzielni w zaspokajaniu niektórych potrzeb państwa
i społeczeństwa – wprowadzenie do dyskusji, w : Ekonomia Społeczna nr 2 / 2012 (5), wyd. Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, s.9
45
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, oprac. Zespół ds. rozwiązań systemowych ekonomii
społecznej Grupa ds. strategicznych, Warszawa 2013, s.30
54
w sprawie ławki w parku do przedsiębiorstwa społecznego droga jest niedaleka.
Zaś bez aktywności obywatelskiej ekonomia społeczna nie ruszy miejsca.
3. Przedsiębiorczym, umożliwiającym znalezienie miejsca i kompetencji ekonomii
społecznej w sektorze szeroko rozumianej przedsiębiorczości. Dotychczasowym
mankamentem ekonomii społecznej był zbyt słaby duch autentycznej
przedsiębiorczości, jako sposobu produkowania dóbr i usług, a w konsekwencji
tworzenia miejsc pracy. Ten element działania na nowo przemyślany, musi stać się
nieodłącznym elementem nowej polityki publicznej w działaniach zarówno
o charakterze standardowego wsparcia biznesowego jak i poszukiwania innowacji.”46
46
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, oprac. Zespół ds. rozwiązań systemowych ekonomii
społecznej Grupa ds. strategicznych, Warszawa 2013, s.33
55
ROZDZIAŁ 4
Społeczna odpowiedzialność biznesu jako element ekonomii społecznej
w praktyce polskich przedsiębiorstw – wyniki badań empirycznych (Anna
Dewalska – Opitek)
Przedsiębiorstwa funkcjonujące w XXI wieku nie mogą poddać się prymatowi zysków
i wyników ekonomicznych jako wyłącznych determinant sukcesu. Nawet uznanie
dominującej roli klienta i podporządkowanie działalności firmy zaspokojeniu potrzeb
i satysfakcji nabywców jest niewystarczające do zdobycia przewagi konkurencyjnej.
Współczesny rynek wymaga od przedsiębiorców podejścia społecznego, będącego wyrazem
współodpowiedzialności za środowisko i społeczeństwo, które są angażowane w działalność
firm, zwanego społeczną odpowiedzialnością biznesu. Liczą się interesariusze, nie tylko
klienci, lecz także kooperanci, pracownicy, dostawcy, mieszkańcy lokalni i inne grupy
interesu, będący ważną częścią otoczenia rynkowego przedsiębiorstwa. Podejście to
doskonale wpisuje się w nurt ekonomii społecznej, w ramach której podmioty w działalności
gospodarczej łączą cele gospodarcze i społeczne.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie społecznej odpowiedzialności biznesu jako
elementu koncepcji ekonomii społecznej z uwzględnieniem praktyki polskich przedsiębiorstw
w zakresie ich działań społecznych. Rozważania teoretyczne zostały uzupełnione wynikami
badań empirycznych przeprowadzonych na próbie 870 przedsiębiorstw. Uzyskane wyniki
badań pozwoliły na wnioskowanie odnośnie do stopnia zaangażowania społecznego polskich
przedsiębiorstw.
PODROZDZIAŁ 1
Społeczna odpowiedzialność biznesu – aspekty teoretyczne
1.1. Istota koncepcji
Studia nad literaturą przedmiotu dowodzą istnienia wielu definicji pojęcia. Społeczna
odpowiedzialność biznesu (ang. Corporate Social Responsibility – CSR) to koncepcja, która
przeszła dynamiczny rozwój w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. CSR często łączony jest
z etyką biznesu47, odwołuje się m.in. do corporate conscience48 (świadomości korporacyjnej),
traktowany bywa jako corporate citizenship49 (obywatelstwo korporacyjne), jako działalność
uwzględniająca czynniki ESG (z jęz. ang. economic, social and governance), czyli kwestie
związane ze środowiskiem, społeczeństwem i ładem korporacyjnym, a ostatnio coraz częściej
47
Szerzej na ten temat: Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu. Red. W. Gasparski.
Wydawnictwo Wyższej szkoły Przedsiębiorczości i zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003, s.
33 i następne
48
A. S. Farha: The Corporate Conscience and Environmental Issues: Responsibility of the Multinational
Corporation. ”Northwestern Journal of International Law & Business” 1990, Vol. 10, pp. 379 – 396,
49
K. Schwab: Global Corporate Citizenship. Working With Governments and Civil Society. “Foraeign Affairs”,
Vol. 87, Jan/Feb 2008, www.foreignaffairs.com
56
nazywany zrównoważonym biznesem (corporate sustainability)50. W debacie na temat CSR
pojawiły się również takie koncepcje jak tworzenie shared value, czyli „wspólnej wartości”
zarówno dla firm, jak i interesariuszy. Mimo tego najpopularniejszym terminem pozostaje
skrót CSR, który dzisiaj rozwijany jest również jako corporate sustainability and
responsibility (zrównoważony i odpowiedzialny biznes), odzwierciedlając tym samym drogę,
jaką przeszła koncepcja 51. Należy także zwrócić uwagę, iż w literaturze przedmiotu
pojawiają się także inne, zamienne terminy, takie jak: „odpowiedzialny biznes”,
„zrównoważony biznes”, „zrównoważony i odpowiedzialny biznes”. W niniejszej pracy
przyjęto termin „społeczna odpowiedzialność biznesu” oraz skrót CSR jako najczęściej
pojawiające się w literaturze światowej i praktyce biznesu. Społeczna odpowiedzialność
biznesu oznacza zatem odpowiedzialność organizacji za skutki oraz wpływ jej decyzji
i działań na społeczeństwo i środowisko, poprzez transparentne i etyczne zachowanie, które:

przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, włączając w to zdrowie i dobrobyt
społeczeństwa;

uwzględnia oczekiwania interesariuszy;

jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami
postępowania; jest wprowadzone w całej organizacji i praktykowane w jej działaniach
w obrębie jej strefy wpływów i relacji z interesariuszami52.
Pozostając przy szerokim pojmowaniu pojęcia, CSR może być zdefiniowana jako
„dobrowolna strategia uwzględniająca społeczne, etyczne, i ekologiczne aspekty
w działalności gospodarczej oraz w kontaktach z interesariuszami (m.in.
z pracownikami, klientami, akcjonariuszami, dostawcami i społecznością lokalną). Jest
koncepcją zrównoważonego biznesu, zgodnie z którą przedsiębiorcy w procesie zarządzania
uwzględniają nie tylko aspekty ekonomiczne, ale podejmują również działania w interesie
społecznym i środowiskowym”53. W podobnym tonie utrzymana została definicja
zaproponowana przez Komisję Europejską: CSR stanowić ma „odpowiedzialność
przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo”54. Jednakże kwestie społeczne stanowią
kanwę do wielowymiarowego rozpatrywania zagadnienia. Zgodnie z zasadami i wytycznymi
Komisji Europejskiej CSR obejmuje m.in.:

prawa człowieka,

praktyki związane z pracą i zatrudnieniem (takie jak szkolenia, równość płci oraz
zdrowie i dobre samopoczucie pracowników),
50
E. Jastrzębska, A. Piotrowska: Zrównoważony rozwój i społeczna odpowiedzialność biznesu. [w:] Jak uczyć
o społecznej odpowiedzialności biznesu? Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2011, s. 8 - 30
51
L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek: Jak zyskać na odpowiedzialności? CSR
w strategiach spółek giełdowych. Przewodnik dla CEO i executives, www.csrinfo.pl
52
L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek: Jak zyskać na odpowiedzialności…, op. cit.,
www.csrinfo.pl
53
J. Zagórska: CSR – odpowiedzialne praktyki w biznesie, www.parp.gov.pl (07.09.2013)
54
Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego i Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstw. Bruksela, dn. 25.10.2011, s. 7
57

kwestie środowiskowe (zachowanie różnorodności biologicznej, przeciwdziałanie
zmianom klimatu, efektywne gospodarowanie zasobami, ocena cyklu życia oraz
zapobieganie zanieczyszczeniu),

kwestie etyczne (w tym: zwalczanie przekupstwa i korupcji),

zaangażowanie społeczne (w tym integrację osób niepełnosprawnych, zaangażowanie
przedsiębiorstw w rozwój środowiska lokalnego),

uwzględnianie interesów konsumentów i inne55.
Graficzną prezentację koncepcji CSR przedstawiono na rys. 1.
Poza Komunikatem Komisji Europejskiej, ważnym narzędziem o charakterze normatywnym
dla koncepcji CSR jest norma ISO 2600056, która definiuje 7 obszarów społecznej
odpowiedzialności, które odzwierciedlają całokształt działań firmy i strategiczne podejście.
Są to mianowicie:
1. Relacje z pracownikami,
2. Prawa człowieka,
3. Zaangażowanie społeczne i inwestycje społeczne,
4. Uczciwe praktyki rynkowe,
5. Kwestie konsumenckie,
6. Środowisko,
7. Ład organizacyjny.
Rys. 1. Składowe CSR według Komisji Europejskiej
55
Ibidem, s. 8
Do innych regulacji można zaliczyć m.in.: ISO 14000, Global Compact, EMAS – Eco Management and Audit
Scheme, AA 1000, SA 8000, Global Reporting Initiative.
56
58
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Komunikatu Komisji Europejskiej do Parlamentu
Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu
Regionów. Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstw. Bruksela, dn. 25.10.2011, s. 7
Warto zwrócić uwagę na dwa istotne obszary CSR. Pierwszym z nich jest ład organizacyjny.
Oznacza on mianowicie włączenie CSR do strategii przedsiębiorstwa, ma zatem charakter
kompleksowy i obejmu wszystkie aspekty regulujące funkcjonowanie organizacji. Drugim
natomiast obszarem są prawa człowieka. Do niedawna zwyczajowo przyjęło się uważać, że
prawa człowieka podlegają państwowej i międzynarodowej regulacji prawnej i w niewielkim
stopniu dotyczą biznesu. Tymczasem już w 2009 roku aż 32% światowych liderów biznesu
uznało, że obok kwestii środowiskowych prawa człowieka są jednym z dwóch priorytetów
w kontekście CSR57.
1.2 Narzędzia społecznej odpowiedzialności biznesu
Przedsiębiorstwa, które decydują się na implementowanie CSR mają do dyspozycji szerokie
spektrum
narzędzi.
Ich
dobór
z
pewnością
bywa
ściśle
skorelowany
z pojmowaniem koncepcji biznesu społecznie odpowiedzialnego. Dla niektórych
przedsiębiorców podstawowym narzędziem będzie filantropia - przyjmują oni rolę
mecenasów kultury, sponsorują wydarzenia sportowe, czy też poprzez drobne inwestycje
angażują się w życie lokalnych społeczności. Takie działania należy ocenić pozytywnie,
jednakże dla pełnego wykorzystania potencjału CSR należy wspomnieć także o innych
instrumentach. Do najczęściej stosowanych można bowiem zaliczyć:
1. Programy etyczne, które powstały w odpowiedzi na coraz mniej etyczne praktyki firm
skutkujące spadkiem zaufania do biznesu. Ich zadaniem jest zapobieganie,
wykrywanie oraz korygowanie nieetycznych zachowań, co pozwoli poprawić
wizerunek organizacji i podnieść jej konkurencyjność rynkową. Do elementów
programów etycznych można zaliczyć:

kodeksy etyczne,

standardy zawodowe,

szkolenia z zakresu etyki organizacji,

zatrudnianie „ethics officers” – menedżerów ds. etyki, i inne.
2. Kampanie społeczne, czyli działania ukierunkowane na zmianę postaw lub zachowań
wybranej grupy za pomocą mass-mediów jako nośników przekazu. Przedsiębiorstwo
prowadzące kampanię społeczną buduje wiarygodność, zyskuje zaufanie i poparcie
społeczne, co przekłada się na uznanie i lojalność klientów oraz innych interesariuszy.
57
L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek: Jak zyskać na odpowiedzialności…, op. cit.,
www.csrinfo.pl
59
3. Marketing zaangażowany społecznie, który polega na łączeniu działalności
komercyjnej (realizując własne cele marketingowe) oraz społecznej (zaspokajając
potrzeby społeczne). Stanowi on często stosowane narzędzie CSR, czego przykładem
może być akcja Danone Polska prowadzona wspólnie z Polską Akcją Humanitarną
pod hasłem „Podziel się posiłkiem” czy akcja Fundacji TVN Nie jesteś Sam pod
hasłem „Warto pomagać”, i wiele innych.
4. Nadzór korporacyjny, rozumiany jako zespół mechanizmów wykorzystywanych do
kontrolowania i koordynowania zachowań różnych, mających własne interesy
udziałowców, którzy współdziałają z kadrą zarządzającą w celu efektywnej realizacji
stawianych przed spółką zadań. System nadzoru korporacyjnego służy zapewnieniu
równowagi pomiędzy interesami wszystkich podmiotów zaangażowanych
w funkcjonowanie organizacji, a mianowicie: inwestorów, menedżerów,
pracowników, dostawców, klientów, społeczność lokalną i innych. Znalazły one
odzwierciedlenie w wielu narodowych i korporacyjnych kodeksach „corporate
governance”.
5. Eko-znakowanie i znakowanie społeczne, które polega na umieszczaniu na
opakowaniach lub etykietach produktów dodatkowych informacji z zakresu
ekologicznej lub społecznej odpowiedzialności. Mogą dotyczyć dbałości
o środowisko naturalne (np. informując o opakowaniach pochodzących
z
surowców
wtórnych),
przestrzegania
praw
zwierząt
(zapewniając
o nieprowadzeniu testów produktów na zwierzętach), poszanowania praw człowieka,
dbałość o dostawców (zwykle stosując oznakowanie „fair trade”), itp.
6. Inicjatywy na rzecz społeczności lokalnej, służące zyskaniu jej akceptacji
i przychylności dla organizacji, planowanych inwestycji, itp. Jako przykład można
wskazać zarówno inicjatywy doraźne, pojawiające się w odpowiedzi na zdarzenia
losowe, powodzie, katastrofy, itp., jak i te o charakterze długoterminowym,
np. inicjatywy edukacyjne, sportowe i inne.
7. Inwestycje społecznie odpowiedzialne, polegające na uwzględnianiu przez analityków
rynkowych w analizie przedsiębiorstwa także innych kryteriów. Inwestorzy są
mianowicie zainteresowani tym, czy menedżerowie rozumieją, jakie ryzyka oraz
szanse społeczne i środowiskowe stoją przed firmą, w jakim stopniu się nimi
zarządza, jak je wykorzystuje na tle swoich konkurentów w branży, jak wpływają one
na planowane inwestycje, perspektywę finansową i wartość dostarczaną klientowi.
Najczęściej praktyka ta dotyczy spółek giełdowych. W ślad za trendami światowymi
w 2009 r. Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie wprowadziła pierwszy
w Europie Środkowej i Wschodniej indeks spółek odpowiedzialnych społecznie –
RESPECT Index. RESPECT to akronim słów określających filary CSR:
Responsibility, Ecology, Sustainability, Participation, Environment, Community,
Transparency. Spółki, które poddają się badaniu, mają możliwość szczegółowego
zapoznania się ze swoimi wynikami, ale także są pozycjonowane w relacji do
przeciętnej i liderów takiego zestawienia. W efekcie, każda ze spółek otrzymuje listę
60
rekomendacji, dzięki którym może zidentyfikować obszary wymagające naprawy
i dalszego rozwoju.
8. Filantropia, czyli bezinteresowna pomoc finansowa lub rzeczowa, świadczona
potrzebującym w odpowiedzi na apele społeczne. Działania te wynikają
z poczucia moralnego obowiązku wobec osób biednych, chorych lub w inny sposób
pokrzywdzonych. Motywami z tego poziomu nie da się zarządzać, ale wpływają one
na ostateczny kształt strategii CSR danej firmy58.
Można ponadto wskazać inne narzędzia CSR, będące jednocześnie instrumentami ekonomii
społecznej, a mianowicie:

darowizny rzeczowe – np. rozwój marki WellDone fundacji z Cieszyna był możliwy
dzięki przekazaniu jej za symboliczne 1 euro wysokiej klasy maszyny stolarskiej
przez firmę TEAK z Finlandii; z kolei Stowarzyszenie Otwarte Drzwi
z Warszawy pozyskało w 2011 roku w darach rzeczowych ponad 700 tysięcy złotych,
w tym m.in. materiały budowlane;

zniżki na produkty i usługi, bezpłatne świadczenie usług – np. promocyjnych,
audytorskich, księgowych, prawnych i marketingowych; w praktyce niemal każda
licząca się kancelaria prawna czy agencja reklamowa ma politykę nieodpłatnego
świadczenia usług wybranym organizacjom i/lub przedsiębiorstwom społecznym;

wspólne zakupy – np. surowców, podzespołów czy artykułów biurowych, dzięki
czemu przedsiębiorstwo społeczne może uzyskać znaczące oszczędności;

użyczanie sprzętu i lokalu, niekiedy na zasadzie barteru, czyli bezgotówkowej
wymiany usług – np. spółdzielnia socjalna WwwPromotion świadczy spółce
DOZAMEL (zarządcy Wrocławskiego Parku Przemysłowego) usługi internetowe
w zamian za wynajem lokalu na terenie Parku i dostęp do jego klientów;

wolontariat, polegający na wykonywaniu przez grupy pracowników remontów,
budów itp.; przykładowo Microsoft wyremontował podwórze Stowarzyszenia Otwarte
Drzwi przy ul. Targowej w Warszawie; Cadbury utworzył od podstaw park z placem
zabaw w pewnej miejscowości w Polsce, gdzie otwierał fabrykę; pracownicy wielu
firm pracują przy budowach mieszkań dla podopiecznych Fundacji Habitat for
Humanity.

mniej znane i popularne w Polsce, ale niezwykle atrakcyjne dla obu stron jest
delegowanie pracowników do pracy na rzecz organizacji, czyli secondment
(outsourcing personalny); polega to na tymczasowym wypożyczeniu pracownika
w wyznaczonym celu do innej organizacji lub innego departamentu wewnątrz
58
A. Łukasiewicz – Kamińska: Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa finansowego. Difin, warszawa
2011, s. 24 – 34; L. Anam, M. Kachniewski, L. Sobolewski, M. Owczarek: Jak zyskać na odpowiedzialności…,
op. cit., www.csrinfo.pl oraz B. Juraszek – Kopacz, J. Szymańska, J. Zgierski, M. Marek, E. Żórawska: Zrób
biznES. Przewodnik dla przedsiębiorców społecznych po współpracy z biznesem, Fundacja Inicjatyw
Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2012, s. 33-35
61
organizacji; secondment oferuje pracownikowi możliwości rozwoju kariery,
wzbogaca jego doświadczenia, stając się tym samym coraz częściej stosowanym
narzędziem zarządzania rozwojem talentów59.
Należy zwrócić uwagę, że stosowanie narzędzi CSR przynosi szereg korzyści zarówno
otoczeniu, jak i samym przedsiębiorstwom. Jako najistotniejsze można wskazać m.in.:
kreowanie pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa, pozyskanie przychylności
i akceptacji społecznej, zdobycie zaufania i lojalności klientów i innych grup interesariuszy,
zwiększenie stopnia zaangażowania pracowników w działalność przedsiębiorstwa i silniejsza
integracja z jego celami, lepsza pozycja konkurencyjna, i inne. Wymienione efekty
przekładają się na wymierne korzyści ekonomiczne. Świadomość tę posiadły przede
wszystkim duże przedsiębiorstwa. Jednak to sektor MSP jest dominujący w gospodarce.
W świetle powyższych rozważań interesujące poznawczo wydają się być wyniki badań
empirycznych dotyczących implementacji społecznej odpowiedzialności biznesu przez
mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce.
PODROZDZIAŁ 2
Zaangażowanie społeczne jako element CSR w praktyce polskich przedsiębiorstw
Na tle przedstawionych rozważań teoretycznych dotyczących CSR jako elementu koncepcji
ekonomii społecznej, interesująca poznawczo wydaje się być ich empiryczna weryfikacja za
pomącą badań bezpośrednich.
Badanie zrealizowane było przez MillwardBrown SMG KRC oraz PwC dla PARP60. Celem
badań była identyfikacja stopnia wdrażania przez polskie przedsiębiorstwa koncepcji CSR
w zakresie wyznaczonym przez normę ISO 26000, w tym w zakresie ich zaangażowania
społecznego. Badaniu poddano m.in. stopień zaangażowania firm na rzecz społeczności
lokalnej, podejmowane w tym zakresie inicjatywy oraz częstotliwość tych działań.
W badaniu wykorzystano metody badań ilościowych techniką wywiadu CAPI (ang.
Computer Assisted Personal Interviewing), zaliczaną do badań sondażowych pośrednich.
Narzędziem badawczym był zestaw zestandaryzowanych pytań w postaci kwestionariusza
wywiadu. Badanie przeprowadzono na ogólnopolskiej próbie 870 przedsiębiorstw mikro,
małych, średnich i dużych. Szczegółową charakterystykę próby badawczej przedstawia tabela
2.
59
B. Juraszek – Kopacz, J. Szymańska, J. Zgierski, M. Marek, E. Żórawska: Zrób biznes, op.cit., s. 36 - 37
Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw wskaźników społecznej
odpowiedzialności w mikro, małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstwach. Raport dla PARP opracowany
przez: MillwardBrown SMG/ KRC I PwC (PricewaterhouseCoopers), grudzień 2011
60
62
Tab.2. Charakterystyka próby badawczej
Wyszczególnienie
1.
Próba
ogółem
(w %)
Wielkość zatrudnienia
Wyszczególnienie
2.
Próba
ogółem
(w %)
Sektor
Mikro (4 – 9 zatrudnionych)
65,6
Produkcja
23,8
Małe (10 – 49 zatrudnionych)
28,6
Budownictwo
17,7
Średnie (50 – 249
zatrudnionych)
4,9
Handel
33,5
Duże (250 zatrudnionych i
więcej)
0,8
Usługi
25,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ocena stanu wdrażania standardów społecznej
odpowiedzialności biznesu, op.cit., s. 230-235
W badaniu zastosowano kwotowo – losowy dobór próby. Z uwagi na dużą dysproporcję firm
pod względem wielkości zatrudnienia – liczba firm dużych jest zdecydowanie mniejsza niż
małych - przyjęcie proporcjonalnego podziału wykluczałoby w praktyce udział firm
największych oraz prowadzenie analiz w poszczególnych grupach wielkości firm. Dla każdej
kategorii wielkości zatrudnienia wylosowana została próba uwzględniająca lokalizację
podmiotów gospodarczych według województw oraz sektorów działalności. Doboru tego
dokonano proporcjonalnie do liczby firm zarejestrowanych na danym terenie oraz
reprezentowanej przez nie branży. Branże zostały zgrupowane w następujące sektory:
produkcja (obejmująca produkcję przemysłową, rolnictwo, przemysł wydobywczy),
budownictwo, handel i usługi.
Z danych uzyskanych w toku badania wynika, że termin „społeczna odpowiedzialność
biznesu” jest znana 1/3 badanych przedsiębiorców, a 2/3 implementuje jej zasady. Zauważyć
można silną dodatnią korelację znajomości pojęcia i implementacji koncepcji w praktyce
biznesowej z wielkością przedsiębiorstwa. Im większe przedsiębiorstwo mierzone liczbą
zatrudnionych, tym częściej deklarowana znajomość CSR przez menedżerów.
Menedżerowie firm deklarujący znajomość pojęcia społeczna odpowiedzialność biznesu
identyfikują je przede wszystkim z takimi elementami, jak: utrzymywanie dobrych relacji
z pracownikami, klientami i kontrahentami – po 22% wskazań, dbanie o środowisko
naturalne – 21%, uczciwość wobec partnerów biznesowych – 19%, dbanie o dobro
pracowników – 15% i działania na rzecz społeczności lokalnej – 12%. Przedstawione
wielkości graficznie zobrazowano na wykresie 1.
Zaangażowanie społeczne to jeden z elementów CSR, który pomaga nie tylko budować
pozytywne, długoterminowe relacje z otoczeniem, pozwala także, co niezwykle istotne,
63
rozwiązywać konkretne problemy społeczne. Zaangażowanie przedsiębiorstw w sprawy
społeczeństwa jest różne i zależy od wielkości firmy. Można tu dostrzec silną pozytywną
korelację pomiędzy wielkością przedsiębiorstwa i stopniem zaangażowania w sprawy
społeczne, co przedstawiono na wykresie 2.
Wykres 1. Działania z zakresu CSR w praktyce polskich przedsiębiorstw
Źródło: Opracowanie własne
Wykres 2. Zaangażowanie przedsiębiorstw w działania na rzecz społeczności lokalnej.
Próba ogólnopolska w podziale na kategorię wielkości podmiotów
Źródło: Opracowanie własne
Badani zostali poproszeni o wskazanie aktywności podejmowanych w ramach zaangażowania
społecznego. Jak wynika z informacji uzyskanych w toku badania, polskie przedsiębiorstwa
najbardziej angażują się we wsparcie finansowe organizacji/ podmiotów społecznych
i finansowanie akcji charytatywnych (41% wskazań), sponsorowanie imprez sportowych lub
kulturalnych (33%), promocję kultury bądź tradycji lokalnych (odpowiednio 29% i 26%).
Co piąty badany wskazuje na wsparcie działalności edukacyjnej, przekazanie pomocy
rzeczowej potrzebującym czy zaangażowanie w działalność proekologiczną i prozdrowotną.
Mniejszym zainteresowaniem badanych cieszą się takie działania, jak: członkostwo
w stowarzyszeniach czy wolontariat. Omówione wyniki badań zostały graficznie
zaprezentowane na wykresie 3.
64
Interesującym elementem społecznego zaangażowania przedsiębiorstw jest wolontariat, czyli
umożliwienie pracownikom podejmowania inicjatyw na rzecz innych także
w godzinach pracy. Tymczasem odsetek firm, które deklarują prowadzenie działań
związanych z wolontariatem nie przekracza 8%. Zdecydowanie częściej przedsiębiorcy
wybierają te formy zaangażowania na rzecz społeczności, które są relatywnie proste
w realizacji: wsparcie finansowe organizacji/ podmiotów społecznych, finasowanie akcji
charytatywnych czy sponsoring imprez bądź wydarzeń sportowych i kulturalnych.
Wykres 3. Obszary działań przedsiębiorstw na rzecz społeczności lokalnej
Źródło: Opracowanie własne
Respondenci – badani przedsiębiorcy deklarują prowadzenie działań na rzecz społeczności
lokalnej w sposób ciągły lub cykliczny. Wśród działań o charakterze ciągłym uczestnicy
badania wymieniają: członkostwo w lokalnych stowarzyszeniach, promocję kultury bądź
działania proekologiczne i prozdrowotne. Natomiast działania o charakterze cyklicznym to
według deklaracji respondentów: wsparcie finansowe organizacji/ podmiotów społecznych,
finansowanie akcji charytatywnych, sponsorowanie imprez i wydarzeń, przekazywanie
pomocy rzeczowej oraz działalność edukacyjna. Przedstawione opinie badanych
zobrazowano graficznie na wykresie 4.
65
Wykres 4. Poziom intensywności działań przedsiębiorstw na rzecz społeczności lokalnej
w poszczególnych obszarach
Źródło: Opracowanie własne
Respondenci deklarowali także prowadzenie działań na rzecz rozwoju społecznogospodarczego. Jak wynika z przeprowadzonych badań, działania te mają przede wszystkim
charakter lokalny – 2/3 przedsiębiorstw uczestniczy w tego typu działaniach, co najmniej
w małym stopniu, co czwarte – w dużym lub bardzo dużym właśnie na rynku lokalnym.
Wśród działań służących rozwojowi społeczno-gospodarczemu badani wskazują współpracę
z lokalnymi podmiotami, zatrudnianie pracowników z lokalnego rynku pracy, a także
stosowanie klauzul społecznych i środowiskowych.
Podsumowanie
CSR jest koncepcją powszechnie znaną i stosowaną w praktyce polskich przedsiębiorstw.
Jednak działania z zakresu zaangażowania społecznego, będące przedmiotem analizy
empirycznej wykazują, że jedynie co ósmy badany (12%) podejmuje tę aktywność. Pozwala
to sformułować tezę o konieczności propagowania działań służących społeczeństwu, co
wpłynie z korzyścią zarówno na środowisko, w którym działa przedsiębiorstwo, jak i na
relacje z jego interesariuszami, sprawiając, że będzie ważnym podmiotem społeczności
lokalnej, wpływając tym samym na umocnienie pozycji rynkowej i zdobycie przewagi
konkurencyjnej nad innymi, mniej zaangażowanymi społecznie konkurentami.
66
ROZDZIAŁ 5
Stymulanty i destymulanty rozwoju ekonomii społecznej w Polsce
w opinii podmiotów rynkowych – wyniki badań empirycznych (Jarosław
Opitek)
Charakterystyczną cechą współczesnego rynku jest postrzeganie i ewaluowanie procesów
gospodarczych przez pryzmat korzyści, często partykularnych. Gospodarstwa domowe
nastawione są na maksymalizowanie użyteczności, rozumianej jako satysfakcja płynąca
z posiadania, użytkowania i konsumowania określonych dóbr. Celem przedsiębiorstw
natomiast jest – wśród całej wiązki celów – maksymalizowanie zysków. Racjonalność
zachowania podmiotów gospodarczych dowodzi, iż w procesie podejmowania decyzji
rynkowych kierują się zasadą rachunku ekonomicznego i maksymalizacji korzyści
w stosunku do kosztów. Jest to fundamentalna zasada rynkowa, która pozwala analizować
i antycypować zachowania podmiotów sfery podaży i popytu, a także dobierać narzędzia
oddziaływania rynkowego.
Jednakże należy dostrzec sferę rynku, której podstawą funkcjonowania nie jest rachunek
ekonomiczny sensu stricto, lecz pojęcie korzyści wspólnych – grupowych, społecznych, gdzie
każda jednostka może odnaleźć się w wymiarze socjalnym, ekonomicznym, wspólnotowym,
prawnym, a jej partycypacja w procesach gospodarowania nie musi podlegać wyłącznie
prawom silnie konkurencyjnego rynku. Tę sferę rynku nazywa się ekonomią społeczną,
przedsiębiorczością społeczną lub gospodarką społeczną, co podkreśla prymat idei
społecznej.
Ekonomia społeczna, jej istota i uwarunkowania rozwoju są przedmiotem bliższego poznania
w niniejszym artykule. Rozważania teoretyczne przygotowane w oparciu
o literaturę przedmiotu zostały uzupełnione badaniami empirycznymi prowadzonymi metodą
ocen ekspertów. W wyniku badań zidentyfikowano czynniki stymulujące
i destymulujące rozwój ekonomii społecznej w Polsce. Sformułowano także wnioski
i rekomendacje odnośnie do przyszłego rozwoju ekonomii społecznej.
PODROZDZIAŁ 1
Istota ekonomii społecznej
Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie i dotyka wielu sfer życia społecznego.
Jednak kluczową zasadą tej idei jest prymat działania na rzecz ludzi (członków,
podopiecznych) nad maksymalizacją zysku. Oznacza to, że dla jednostek ekonomii
społecznej istotne znaczenie – obok celu gospodarczego – ma misja społeczna.
Ekonomia społeczna oparta na wartościach solidarności, partycypacji i samorządności,
odgrywa kluczową rolę w społecznym rozwoju lokalnym. Pozwala wykorzystywać zasoby
ludzkie w sposób komplementarny do sektora prywatnego i publicznego, zapobiega
67
wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne. Mówiąc szerzej: ekonomia społeczna
wspomaga proces budowania społeczeństwa obywatelskiego.
Ekonomię społeczną charakteryzują:

solidarność i spójność społeczna,

odpowiedzialność społeczna i zaangażowanie,

demokracja i uczestnictwo,

autonomia i niezależność61.
Nadrzędną funkcją ekonomii społecznej jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,
przy czym za grupy zagrożone wykluczeniem społecznym podmioty ekonomii społecznej
uznają w szczególności: długotrwale bezrobotnych, bezdomnych, uzależnionych
i izolowanych. Aktywizując ich i włączając do gospodarki rynkowej przyczyniają się one do
podniesienia spójności społecznej i czynią to w tych obszarach marginalizacji,
z którymi nie radzi sobie administracja publiczna. Tradycyjna polityka społeczna jest także
zorientowana na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, jednakże jej osiągnięcia w tej
mierze są ograniczone. Stąd ekonomia społeczna oferuje zupełnie inne podejście do tego
problemu.
Tę różnicę trafnie wychwytuje T. Sadowski (2005); jego zdaniem w tradycyjnym modelu
pomocy postrzega się beneficjentów jako biernych odbiorców świadczeń/usług dostarczanych
przez wyspecjalizowane grupy profesjonalistów. Model ten często nie zakłada aktywnego
uczestnictwa w procesie reintegracji samych zainteresowanych i w dużej mierze opiera się
o środki pozyskane z budżetu i od innych darczyńców. Podmioty ekonomii społecznej
z założenia natomiast są zorientowane na integrację społeczną przez aktywizację zawodową
i usamodzielnienie osób wykluczonych. I aby móc autonomicznie osiągać te cele, muszą
generować dochody. Należy jednak podkreślić, że ekonomia społeczna spełnia wiele
dodatkowych funkcji prorozwojowych, a mianowicie:

tworzy materialną bazę dla działania organizacji obywatelskich,

promuje alternatywne formy kredytowania,

wzmacnia kapitał społeczny,

służy regeneracji lokalnej przestrzeni publicznej,

sprzyja urzeczywistnieniu idei obywatelskości,

ułatwia reformowanie sektora usług publicznych.
61
J. Hausner: Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju. [W]: Ekonomia społeczna a rozwój. Skrypt 1. Praca
zbiorowa pod red. J. Hausnera, Wydawnictwo Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2009, s. 11
68
Ciekawie te rozwojowe funkcje ekonomii społecznej ujmuje Ch. Leadbeater, łącząc je
z rolą społecznego przedsiębiorcy, który:

w krótkim okresie generuje miejsca pracy, tworzące dodatkową wartość lub
powodujące oszczędności wydatków publicznych,

w średnim okresie wprowadza rozwiązania, prowadzące do reformowania
tradycyjnego państwa opiekuńczego;

w długim okresie kreuje i spożytkowuje kapitał społeczny.
W
kwestii
funkcji
ekonomii
społecznej
warto też
przytoczyć poglądy
C. Miżejewskiego. Jego zdaniem: „Ekonomia społeczna spełnia trzy najważniejsze
przesłanki, mające istotne znaczenie w myśleniu o nowej polityce społecznej. Po pierwsze,
znakomicie wkomponowuje się w ideę budowania demokracji uczestniczącej poprzez nową
wizję ładu społecznego oraz integrację społeczności lokalnych. Po drugie (...) może stanowić
istotny element polityki wzrostu zatrudnienia poprzez wypełnianie przestrzeni lokalnej
w sferze usług społecznych oraz umożliwienie zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych na
rynku (niepełnosprawni, długotrwale bezrobotni). Po trzecie (...) stanowi również istotny
instrument procesu integracji społecznej, kreujący przewartościowanie ról zawodowych
i społecznych (budowanie wspólnot opartych na solidarności, nie na zależności)”62.
W innym ujęciu funkcje ekonomii społecznej można przedstawić następująco:
1. Ekonomia społeczna jako „jobmachine” – jest to spojrzenie z perspektywy polityki
zatrudnienia i rynku pracy – od ekonomii społecznej oczekuje się nowych miejsc
pracy, szczególnie adresowanych do ludzi zmarginalizowanych lub tych, którym grozi
społeczna marginalizacja, oczekuje się również usług w zakresie zawodowego
szkolenia i umożliwienia transferu na tzw. pierwszy rynek pracy.
2. Ekonomia społeczna jako kompensacja „zawodności rynku i państwa socjalnego” –
jest to spojrzenie głównie z perspektywy polityki społecznej, która jest
odpowiedzialna za dostarczanie usług socjalnych dla jednostek i zbiorowości lub
wspólnot lokalnych, zwłaszcza tam, gdzie sektor prywatny czy publiczny nie są
w stanie zaspokoić rosnących potrzeb społecznych.
3. Ekonomia społeczna jako „producent” kapitału społecznego – jest to przede
wszystkim perspektywa polityki integracji społecznej/spójności, ale również dla
etnicznego czy emancypacyjnego spojrzenia na ekonomię społeczną – zadaniem
ekonomii społecznej jest „pomnażanie” kapitału społecznego.
4. Ekonomia społeczna jako „szkoła demokratyzacji” – z perspektywy procesu
demokratyzacji oczekuje się od ekonomii społecznej wciągania jednostek i grup
społecznych w proces politycznych decyzji 63.
62
63
Ibidem, s. 15
P. Sałustowicz: Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, www.owes.org.pl [data wejścia 20.04.2015]
69
Ekonomia społeczna odpowiada też priorytetom Unii Europejskiej: spójności społecznej,
pełnemu zatrudnieniu i walce przeciwko biedzie, demokracji uczestniczącej, lepszemu
zarządzaniu oraz stabilnemu rozwojowi. Miejsce ekonomii społecznej na współczesnym
rynku przedstawiono na rysunku 1.
Rys. 1. Koncepcja ekonomii społecznej na współczesnym rynku
Źródło: P. Sałustowicz: Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, op.cit.,
www.owes.org.pl [data wejścia 20.04.2015]
Dzisiejszym rynkiem rządzi prawo popytu i podaży, a wartość pracownika jest zależna od
zysków, jakie przynosi firmie, dlatego ekonomia społeczna jest szczególnie ważna, gdyż
stanowi alternatywę i przeciwwagę dla takiego stanu rzeczy. Daje nie tylko niezależność
ekonomiczną, ale również motywuje do wzięcia odpowiedzialność za siebie i najbliższe
otoczenie, a tym samym pomaga rozwiązywać problemy społeczne w sakli miro i makro.
PODROZDZIAŁ 2
Idea ekonomii społecznej w Polsce i w Europie
Zjawisko społeczno-gospodarcze, które określa się mianem gospodarki społecznej lub
ekonomii społecznej, jest szeroko rozpowszechnione i wyraźnie zyskuje na znaczeniu
w całej Unii Europejskiej, jednak widać pewną niejednorodność w tym zakresie. Badanie
przeprowadzone przez Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji na temat Gospodarki
Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej (CIRIEC) dla Europejskiego Komitetu EkonomicznoSpołecznego64 dowodzi, iż w poszczególnych krajach UE można dostrzec różne podejścia
zarówno do rozumienia pojęcia, kryjącej się za nim naukowej koncepcji, a także poziomu
uznania ekonomii społecznej. Można więc wyróżnić:

Kraje, w których koncepcja gospodarki społecznej jest powszechnie uznawana; są to:
Hiszpania, Francja, Portugalia, Belgia, Irlandia i Grecja - tam koncepcja gospodarki
społecznej cieszy się największym uznaniem władz publicznych oraz w świecie
64
Szerzej na ten temat: Gospodarka społeczna w Unii Europejskiej. Streszczenie sprawozdania sporządzonego
dla Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego przez Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji na
temat Gospodarki Publicznej, Społecznej i Spółdzielczej (CIRIEC), Brussel 2013, http://www.eesc.europa.eu
70
naukowo-akademickim, jak również w samym sektorze gospodarki społecznej; prym
wiodą tutaj dwa pierwsze kraje: Francja jest kolebką tej koncepcji, zaś Hiszpania
zatwierdziła pierwsze europejskie prawo krajowe dotyczące gospodarki w 2011 r.

Kraje, w których koncepcja gospodarki społecznej cieszy się umiarkowanym
poziomem uznania; do krajów tych należą Włochy, Cypr, Dania, Finlandia,
Luksemburg, Szwecja, Łotwa, Malta, Polska, Wielka Brytania, Bułgaria
i Islandia; w wymienionych krajach koncepcja gospodarki społecznej współistnieje
z innymi koncepcjami, takimi jak sektor niedochodowy, sektor wolontariatu czy
sektor przedsiębiorstw społecznych; w Wielkiej Brytanii niski poziom świadomości
w kwestii gospodarki społecznej kontrastuje z polityką rządu w zakresie wspierania
przedsiębiorstw społecznych.

Kraje o niewielkim uznaniu lub braku uznania koncepcji gospodarki społecznej koncepcja gospodarki społecznej jest mało znana, dopiero się rodzi lub jest nieznana
w następujących krajach: Austria, Czechy, Estonia, Niemcy, Węgry, Litwa, Holandia,
Słowacja, Rumunia, Chorwacja i Słowenia; grupa ta składa się głównie z krajów
germańskich oraz tych, które przystąpiły do UE w trakcie ostatniej rundy
rozszerzenia; powiązane pojęcia sektora niedochodowego, sektora wolontariatu
i organizacji pozarządowych cieszą się stosunkowo większym uznaniem65.
Obok koncepcji gospodarki społecznej, sektora niedochodowego, przedsiębiorstw
społecznych oraz trzeciego sektora, w kilku krajach UE współistnieją inne powszechnie
akceptowane pojęcia. W krajach takich, jak: Wielka Brytania, Dania, Malta i Słowenia
szerokim uznaniem naukowym, społecznym i politycznym wydają się cieszyć koncepcje
wolontariatu i organizacji pozarządowych, bliżej związane z ideą organizacji
niedochodowych. We francuskojęzycznych krajach europejskich (Francja, Region Waloński
w Belgii oraz Luksemburg) uznanie znajdują również koncepcje gospodarki solidarnej oraz
gospodarki społecznej i solidarnej, podczas gdy idea gospodarki ogólnego interesu jest znana
w krajach germańskich, takich jak Niemcy i Austria.
Wkład w społeczeństwo europejskie, jaki wnosi ekonomia społecznej jest ogromny. Jest to
bowiem „społeczna wartość dodaną” w postaci:

spójności społecznej i rozwoju demokracji, realizowanej w dwojaki sposób: poprzez
integrację społeczną osób i obszarów znajdujących się w gorszej sytuacji oraz przez
podniesienie kultury demokratycznej, zwiększenie stopnia udziału społecznego oraz
umożliwienie zabierania głosu i negocjacji grupom społecznym wcześniej
wykluczonym z procesów gospodarczych i tworzenia polityki społecznej;

zatrudnienia będącego najbardziej widocznym obszarem wartości dodanej gospodarki
społecznej – gospodarka społeczna przyczyniła się do tworzenia nowych miejsc
pracy, ich innowacji społecznych w zakresie produktów, procesów, rynku
65
Ibidem, s. 28; zobacz także: M. Niemkiewicz: Europejskie doświadczenia przedsiębiorczości społecznej –
czynniki sukcesów i źródła problemów. Rekomendacje dla polskiego sektora ekonomii społecznej,
www.fundacja-nadzieja.org.pl
71
i organizacji dzięki bezpośredniemu kontaktowi ze społeczeństwem. Proponowanie
innowacyjnych rozwiązań możliwe jest m.in. dzięki inicjowaniu współpracy
lokalnych instytucji różnego rodzaju;

rozwoju lokalnego i regionalnego, dla którego gospodarka społeczna jest siłą
napędową. Wykazuje ona znaczny potencjał pobudzania wewnętrznych procesów
rozwojowych na obszarach wiejskich, reaktywacji zanikających stref przemysłowych
oraz rehabilitacji i rewitalizacji podupadających obszarów miejskich66.
Gospodarka społeczna wnosi także istotny wkład w sferze sprawiedliwszego podziału
dochodu i bogactwa, tworzenia i świadczenia usług opieki społecznej (usługi socjalne, opieka
zdrowotna, ubezpieczenia społeczne), zrównoważonego rozwoju, pogłębiania demokracji,
angażowania społeczeństwa oraz w sferze zwiększania efektywności polityki publicznej.
Niebagatelny jest także wkład gospodarki społecznej w kategoriach zatrudnienia
i czysto ekonomicznych. Przyjmuje się, że na terenie UE działa łącznie ponad 1 mln różnych
podmiotów ekonomii społecznej, wytwarzających około 10% PKB w Europie, dających
ponad 11 mln miejsc pracy (ok. 6% rynku pracy).
We Włoszech całkowite zatrudnienie w samych przedsiębiorstwach społecznych wynosi 450
000 osób, istnieje 7 100 spółdzielni socjalnych, mających 267 000 członków, ponad 200
płatnych pracowników i 31 000 wolontariuszy. Łączny obrót spółdzielni wyniósł
w 2004 r. 5 mld euro. W Belgii instytucje działające w celach niezarobkowych zatrudniają
450 000 osób (400 000 etatów, 14% wszystkich stanowisk pracy najemnej);
w latach 2000-2004 instytucje te wypracowały wartość dodaną w wysokości 13,3 mld euro
(4,6% PKB). W Niemczech w roku 2005 organizacje pozarządowe prowadziły łącznie 50 413
zakładów pracy określając wkład do PKB na około 45 mld euro, co pozwala porównać je
jako branżę z przemysłem chemicznym lub przemysłem budowy maszyn. W roku 2005
podmioty te zatrudniały łącznie 2 164 811 pracowników etatowych (w tym w niepełnym
wymiarze godzin), co stanowiło ponad 5% ogółu zatrudnionych. We Francji organizacje
ekonomii społecznej mają silną pozycję: w sektorze tym pracuje około 7% wszystkich
zatrudnionych osób. 700 000 aktywnych stowarzyszeń zatrudnia 1,3 mln ludzi (830 000
etatów), co wynosi 5% całej aktywnej zawodowo populacji; 6000 spółdzielni łączy 3 mln
członków i zatrudnia około 180 000 osób; istnieje ponad 900 wspólnot zajmujących się
opieką zdrowotną, które zatrudniają około 57 000 osób. 13 wspólnot ubezpieczeniowych
zatrudnia 21 000 osób w ramach „integracyjnych działań przedsiębiorstw społecznych” razem 2500 przedsiębiorstw oferuje około 38 000 pełnoetatowych, integracyjnych miejsc
pracy67.
Można zauważyć, że koncepcja gospodarki społecznej wiąże się ściśle
z koncepcjami postępu i spójności społecznej, bowiem tworzy ona przestrzeń, która steruje
systemem gospodarczym w kierunku urzeczywistnienia bardziej wyważonego modelu
66
M. Niemkiewicz: Europejskie doświadczenia przedsiębiorczości społecznej – czynniki sukcesów i źródła
problemów, op. cit., s. 18
67
Ibidem, s. 19 - 20
72
rozwoju społecznego i gospodarczego. Rola regulacyjna przejawia się na różnych poziomach,
takich jak definicja działalności społeczno-gospodarczej, dostępność usług (geograficzna,
społeczna, finansowa i kulturowa), zdolność do dopasowywania usług do potrzeb oraz
zdolność do tworzenia stabilności w kontekście wyraźnych wahań koniunkturalnych.
Wykazano równie ż zdolność gospodarki społecznej do tworzenia nowych sposobności dla
społeczeństwa, podobnie jak fakt, że to właśnie sektor społeczny zapewnia styl rozwoju,
który stawia człowieka na pierwszym miejscu68.
PODROZDZIAŁ 3
Uwarunkowania rozwoju ekonomii społecznej w Polsce w świetle badań
bezpośrednich
Wobec zaprezentowanych rozważań teoretycznych nad istotą koncepcji ekonomii społecznej,
interesujące
poznawczo
wydają
się
być
wyniki
badań
bezpośrednich
o charakterze jakościowym prowadzonych metodą delficką.
Celem badania było poznanie opinii ekspertów na temat uwarunkowań rozwoju ekonomii
społecznej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem czynników stymulujących
i dysymulujących jej rozwój. Badanie z użyciem metody delfickiej przebiegało procesualnie.
Etap pierwszy -przygotowawczy - wiązał się z analizą zagadnienia, które miało zostać
eksplorowane, poszukiwaniami właściwych osób do grupy eksperckiej, przygotowaniem
i przetestowaniem możliwie optymalnego narzędzia badawczego. Kolejnym etapem było
pozyskiwanie opinii ekspertów, którzy komunikując się ze sobą w sposób ustrukturyzowany
oraz asynchroniczny wypracowali określone stanowisko odnośnie do przygotowanej strategii
rozwoju OWES SC. Moderatorzy badania skupili się na analizowaniu i hierarchizacji opinii
ekspertów. Opinie ekspertów były pozyskiwane w trakcie cyklicznych (ośmiu) spotkań
odbywających się w różnych miastach województwa śląskiego w okresie od lutego do
kwietnia 2015 r.
Ekspertami zaproszonymi do udziału w badaniu były osoby należące do różnych środowisk,
w tym: osoby reprezentujące podmioty ekonomii społecznej (spółdzielnie socjalne,
przedsiębiorczość socjalną, fundacje i stowarzyszenia), podmioty publiczne (Urzędy Miast,
Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej, Wojewódzki Urząd Pracy, Powiatowe Urzędy Pracy),
przedsiębiorcy (reprezentujący mikro, małe, średnie i duże przedsiębiorstwa) oraz
pracownicy naukowi z ośrodków akademickich województwa śląskiego.
Opinie ekspertów były zbierane w formie pisemnej i analizowane z zastosowaniem dyskusji
moderowanej.
Analizowane czynniki determinujące rozwój koncepcji ekonomii społecznej zostały
podzielone na cztery grupy, a mianowicie na uwarunkowania:
68
Gospodarka społeczna w Unii Europejskiej, op. cit., s. 44
73
a) polityczno-prawne (regulacyjne),
b) ekonomiczne,
c) społeczno-kulturowe,
d) technologiczne.
Czynniki, które zostały przez ekspertów uznane jako najistotniejsze dla rozwoju ekonomii
społecznej to: brak wystarczającej wiedzy na temat tego, czym jest ekonomia społeczna, jaka
jest jej rola i jak ją realizować, a także brak jednoznaczności w rozumieniu pojęcia ekonomii
społecznej. Jak można zauważyć, oba czynniki ściśle się ze sobą wiążą.
Eksperci wskazywali na stosunkowo niewielką świadomość społeczeństwa jako beneficjenta
ekonomii społecznej oraz przedsiębiorców i urzędników jako podmiotów, które mogą
implementować omawianą koncepcję. Ponadto pojawiały się opinie o częstym utożsamianiu
ekonomii społecznej z pomocą społeczną i wzbudzanie tym samym pejoratywnych skojarzeń.
Przechodząc do analizy poszczególnych typów uwarunkowań, można zauważyć, że
w obszarze czynników regulacyjnych eksperci wskazywali następujące stymulanty ekonomii
społecznej:

istnienie regulacji prawnych, w tym ustawy o spółdzielniach socjalnych,

wprowadzenie klauzul społecznych do ustawy o zamówieniach publicznych,

rozwój organizacji pozarządowych,

zacieśnianie współpracy pomiędzy podmiotami ekonomii społecznej.
Jednocześnie eksperci identyfikowali czynniki regulacyjne hamujące rozwój ekonomii
społecznej, w tym: niespójne, niekorzystne, często sprzeczna bądź niejasne przepisy prawne,
liczne, trudnie i nieprzyjazne procedury, np. związane z rejestracją spółdzielni socjalnych czy
stosowaniem klauzul społecznych w zamówieniach publicznych. Wskazywano także brak
polityki promującej wdrażanie ekonomii społecznej na szczeblu krajowym oraz potrzebę
kampanii informacyjno-promocyjnej w tym zakresie.
W obszarze uwarunkowań ekonomicznych, jako czynniki pozytywnie wpływające na rozwój
ekonomii społecznej wskazywano przede wszystkim środki unijne przeznaczane na wsparcie
inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej i rozwój podmiotów ekonomii społecznej.
Co interesujące, środki finansowe z UE były postrzegane jednocześnie jako czynnik
o wpływie negatywnym. Eksperci podkreślali zagrożenie działań/ projektów, które się kończą
lub już zakończyły – brak ciągłości finansowania stanowi poważną przeszkodę w realizacji
społecznie użytecznych inicjatyw. Z drugiej strony wskazywano także na pewnego rodzaju
marnotrawienie środków, np. poprzez proponowanie tych samych tematów szkoleń, kursów,
warsztatów, popularnych, lecz nieodpowiadających lub w niewielkim stopniu
odpowiadających potrzebom rynku pracy.
74
Eksperci, szczególnie reprezentujący sektor małych i średnich przedsiębiorstw, podnosili
także kwestie kosztów osobowych pracy jako destymulanty rozwoju, wskazując na trudność
w zwiększaniu zatrudnienia zarówno w przedsiębiorstwach działających na zasadach
rynkowych, jak i będących beneficjentami wsparcia społecznego (np. w spółdzielniach
socjalnych). Innym istotnym wątkiem pojawiającym się w opiniach ekspertów biznesowych
była kwestia konkurencyjności przedsiębiorstw i warunków działania. Z jednej strony
wskazywano na przedsiębiorców, którzy odważnie podjęli się powadzenia własnej
działalności
gospodarczej
i
jako
pracodawcy
zapewniają
dochody
sobie
i innym (pracownikom i ich rodzinom), zmagając się z wyzwaniami rynku,
a z drugiej strony przedsiębiorstwa społeczne są wspierane instytucjonalnie, prawnie
i finansowo z uwagi na bycie podmiotem ekonomii społecznej.
Interesującą kwestią jest także przedsiębiorczość, jako uwarunkowanie społeczno-kulturowe.
Czynnikiem niewątpliwie wpływającym stymulująco na rozwój ekonomii społecznej
(i gospodarki jako całości) jest wprowadzenie przedsiębiorczości do szkół
i tworzenie coraz lepszych warunków jej rozwoju, jednak przedsiębiorczość jako taka jest
immanentną cechą osobową, co oznacza, że można ją rozwijać i pielęgnować, jednak nie
można jej nabyć poprzez szkolenia. Jednakże przedsiębiorczość może przejawiać się
w różnych formach, niekiedy patologicznych, przykładowo jako zjawisko „prawników
biedy”. Polega ono na tym, że osoby wykluczone społecznie, korzystające z pomocy
społecznej, wykazują się bardzo dobrą znajomością prawa i umiejętnością jego
egzekwowania dla zapewnienia sobie i swojej rodzinie odpowiednich warunków życia,
a często doradzają w tym zakresie innym osobom i pomagają im w pozyskaniu świadczeń.
Wśród innych czynników natury społecznej i kulturowej dysymulujących rozwój ekonomii
społecznej eksperci wskazywali:

małe zaangażowanie społeczne,

niechęć do zmian,

brak liderów, którzy będą swoistym „motorem” zmian,

zjawiska patologiczne w postaci dziedziczenia biedy i wrodzonej nieudolności
(samodzielności) osób,

brak tradycji, wzorców, swoista stygmatyzacja beneficjentów ekonomii społecznej
i tzw. „czarny” PR.
Jednak w opozycji do wymienionych czynników eksperci dostrzegają istniejący
w społeczeństwie etos pracy, empatię, chęć pomocy i zwiększającą się świadomość
społeczeństwa w zakresie społecznej odpowiedzialności – biznesu, państwa, społeczności
lokalnej. Stawarza to korzystne warunku rozwoju inicjatyw ekonomii społecznej.
Ostatnia grupa czynników to uwarunkowania technologiczne. Powszechność Internetu,
rozwój e-biznesu i e-administracji daje dostęp do rynku, stwarza nowe możliwości działania
gospodarczego, społecznego, wpływa na łatwość pozyskiwania i przekazywania informacji,
75
stanowi zatem stymulantę rozwoju. Jednocześnie brak infrastruktury lub dostępu do
infrastruktury, wykluczenie cyfrowe to poważne bariery komunikacyjne, które niwelują
korzyści z nowoczesnych technologii.
Podsumowanie
Reasumując przedstawione wyniki badań, eksperci widzą więcej czynników wpływających
hamująco na implementację ekonomii społecznej w Polsce, niż czynników służących jej
rozwojowi. Niezbędne są działania natury systemowej, związane z doskonaleniem przepisów
regulujących funkcjonowanie ekonomii społecznej oraz promowaniem samej koncepcji.
Zgodnie z zasadą „myśleć globalnie, działać lokalnie”, najlepiej sprawdzają się te inicjatywy
ekonomii społecznej, które wynikają z lokalnej potrzeby, pasji i rozwijają sieć lokalnych
relacji w społeczeństwie.
76
Bibliografia:
1. Anam L., Kachniewski M., Sobolewski L., Owczarek M.: Jak zyskać na
odpowiedzialności? CSR w strategiach spółek giełdowych. Przewodnik dla CEO
i executives, www.csrinfo.pl
2. Agnieszka Grzybowska, Jarosław Ruszewski, Ekonomia społeczna w teorii i praktyce
Suwałki 2010, Centrum Aktywności Społecznej PRYZMAT,
3. Bauman Z. ., Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2007,
4. Bendell T., Boulter L., J. Kelly, Benchmarking for Competitive Advantage, Financial
Times Pitman Publishing, London 1995,
5. Bilińska-Reformat K., Matysiewicz J., Benchmarking as a Tool to Develop an
Effective Marketing Strategy, Zlin The 1st International Conference on Collaboration
between Universities, Organisations, Entrepreneurs and the Public Sector
Administration of the Zlin Region, Zlin, 2004.
6. EKONOMIA S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6, Kuba Wygnański przy
wsparciu Piotra Frączaka, Ekonomia społeczna w Polsce – definicje, zastosowania,
oczekiwania, wątpliwości, 1/2006,
7. EKONOMIA SPOŁECZNA PERSPEKTYWA RYNKU PRACY I POMOCY
SPOŁECZNEJ, pod redakcją Joanny Staręgi-Piasek Instytut Rozwoju Służb
Społecznych, Warszawa 2007,
8. Ekonomia społeczna a bezradność społeczna – perspektywy i bariery, pod red.
P.Sałustowicz, Guzowska H., Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2006
r.,
9. Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu. Red.
W.Gasparski. Wydawnictwo Wyższej szkoły Przedsiębiorczości i zarządzania im.
Leona Koźmińskiego, Warszawa 2003,
10. Farha A. S.: The Corporate Conscience and Environmental Issues: Responsibility of
the Multinational Corporation. ”Northwestern Journal of International Law &
Business” 1990, Vol. 10,
11. Gardner Ch., Harrity Ch., Vitasek K., A better way to benchmark, Supply Chain
Management Review, April 2005
12. Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE,
Warszawa, 1996,
13. Gospodarka społeczna w Unii Europejskiej. Streszczenie sprawozdania
sporządzonego dla Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego przez
77
Międzynarodowe Centrum Badań i Informacji na temat Gospodarki Publicznej,
Społecznej i Spółdzielczej (CIRIEC), Brussel 2013, http://www.eesc.europa.eu,
14. Grzybowska A, Ruszewski J.: Ekonomia społeczna w teorii i praktyce, CAS Pryzmat,
Suwałki 2010 r.
15. Hausner J.; Zarządzanie publiczne, Scholar, Warszawa 2008 r.,
16. Hausner J.: Ekonomia społeczna jako kategoria rozwoju. [W]: Ekonomia społeczna
a rozwój. Skrypt 1. Praca zbiorowa pod red. J. Hausnera, Wydawnictwo Małopolskiej
Szkoły Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków
2009
17. Jastrzębska E., Piotrowska A.: Zrównoważony rozwój i społeczna odpowiedzialność
biznesu. [w:] Jak uczyć o społecznej odpowiedzialności biznesu? Forum
Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2011,
18. Juraszek – Kopacz B., Szymańska J., Zgierski J., Marek M., Żórawska E.: Zrób
biznES. Przewodnik dla przedsiębiorców społecznych po współpracy z biznesem,
Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2012,
19. Joanna Brzozowska-Wabik: Potencjał spółdzielni w zaspokajaniu niektórych potrzeb
państwa i społeczeństwa – wprowadzenie do dyskusji, w : Ekonomia Społeczna nr 2 /
2012 (5), wyd. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła
Administracji Publicznej, s.10 za: Raport o spółdzielczości polskiej, Krajowa Rada
Spółdzielcza, Warszawa.2010,
20. Kalinowski S.; Rozważania nad ekonomią społeczną w: Praca Socjalna nr 4 /2009 r.,
Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2009 r.,
21. Karlof B., Ostblom S., Benchmarking: a Signpost to Excellence in Quality and
Productivity, John Wiley, Chichester 1993,
22. Kaszyński H. Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno? [w:]
Ekonomia społeczna: perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny
Staręgi-Piasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 2007,
23. Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego
Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Odnowiona strategia UE
na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Bruksela,
dn. 25.10.2011,
24. Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej, oprac. Zespół ds. rozwiązań
systemowych ekonomii społecznej Grupa ds. strategicznych, Warszawa 2013,
25. Liebfried K.H.and. Nair C.J, Benchmarking: a Tool for Continuous Improvement, The
Coopers & Lybrand Performance Solutions Series, HarperCollins, London 1994.,
78
26. Nagel K.; Ekonomia społeczna i proponowany obszar badań empirycznych w:
Rozwój ekonomii jako dziedziny nauki ze szczególnym uwzględnieniem tendencji do
specjalizacji, pr.zbior. pod red. G.Musiał, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach,
Katowice, 2011 r.,
27. Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) jest dokumentem przygotowanym
przez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył
Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został
powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów,
28. Niemkiewicz M. Europejskie doświadczenia przedsiębiorczości społecznej – czynniki
sukcesów i źródła problemów. Rekomendacje dla polskiego sektora ekonomii
społecznej, www.fundacja-nadzieja.org.pl,
29. Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw
wskaźników społecznej odpowiedzialności w mikro, małych, średnich oraz dużych
przedsiębiorstwach. Raport dla PARP opracowany przez: MillwardBrown SMG/ KRC
I PwC (PricewaterhouseCoopers), grudzień 2011,
30. Parker N. & Harrison P., Management Directions Benchmarking. The Institute of
Management, Management House, Coltingham Road, Corty 1995,
31. Pawłowska K., Poławska M., Twardowska M., Sektor ekonomii społecznej w woj.
Śląskim: Analiza zebranego materiału empirycznego na podstawie danych zastanych,
Raport Ekonomia społeczna 2013,
32. Podstawowe dane o wybranych organizacjach trzeciego sektora w 2012 roku, GUS,
Warszawa 2015 r.
33. Porter M.E., Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, PWE,
Warszawa, 1994,
34. Raport z badań „Fundacje korporacyjne w Polsce”, Forum Darczyńców, Warszawa
2012 r.,
35. Rifkin J.; Europejskie marzenie, Nadir, Warszawa 2005 r.,
36. Sałustowicz P.: Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, op.cit.,
www.owes.org.pl,
37. Sałustowicz P. Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej, [w:] Ekonomia
społeczna: perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej, pod red. Joanny StaręgiPiasek, Warszawa, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, 2007,
38. Schwab K.: Global Corporate Citizenship. Working With Governments and Civil
Society. “Foraeign Affairs”, Vol. 87, Jan/Feb 2008, www.foreignaffairs.com
39. Spendolini M. J., The Benchmarking Book, Amacorm, New York 1992
79
40. Strategia rozwoju Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej Subregionu Centralnego,
OPC Consulting, kwiecień 2015
41. Swanton M., The truth about benchmarking, Insidecounsel, June 2006
42. Szymanowska J.; Nowe wyzwania w promocji sektora ekonomii społecznej w: Praca
Socjalna nr 1/2012, Instytut Rozwoju Służb Socjalnych, Warszawa 2012 r.,
43. http;//www.ekonomia
społeczna.pl
(09.06.2015)
i
http;//www.eslubelskie.pl
(09.06.2015 r.),
44. Tomasz Panek i Janusz Czapiński, Wykluczenie społeczne, w: Contemporary
Economics, Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw, Volume
7, September 2013, SPECIAL ISSUE, SOCIAL DIAGNOSIS 2013, OBJECTIVE
AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND,
45. Zagórska.:
CSR
–
odpowiedzialne
praktyki
w
biznesie,
www.parp.gov.pl
[07.09.2013],
46. Zarządzanie podmiotami ekonomii społecznej, pod. red. J.Hausnera, Uniwersytet
Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2013 r.,
47. Zofia Chyra-Rolicz, Spółdzielczość jako element społecznej gospodarki rynkowej.
Wspieranie inicjatyw założycielskich w: Ekonomia Społeczna nr 2/2013 (7), wyd.
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej,
80