Obraz szkolnictwa na Śląsku Zaolziańskim

Z e z w a la się na d o w o ln e
In stytu tu Śląskiego
k o r z y s ta n ie z k o m u n ik a tó w
dla celów prasowych bez ża d ­
nego zobowiązania finansowego
INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOWICACH
Seria III
Komunikat Nr 3 7
Obraz szkolnictwa na Śląsku Zaolziańskim
Adm inistracja szkolnictw a
Po zm ianie suw erenności państw ow ej na obszarze Śląska Zaolziańskiego w yłoniła się przede w szystkim potrzeba pow ołania orga­
nów w ładzy i ustalenia ich zakresu kom petencji. Naczelną w ładzą
szkolną na tym obszarze było czeskie M inisterstw o Szkolnictw a
i O św iaty N arodow ej, do którego należała bezpośrednia ad m inistra­
cja państw ow ych szkół wyższych, naczelne kierow nictw o i nadzór
adm inistracyjny oraz pedagogiczny nad szkołam i średnim i, pow ­
szechnym i, w ydziałow ym i i ośw iatą pozaszkolną, spraw y kształce­
nia nauczycieli, w yznaniow e, opieka nad sztuką oraz b e z p o ś r e d ­
nie k iero w n ic tw o i nadzór nad
szkolnictwem
m n i e j s z o ś c i o w y m . Porów nując kom petencje czeskiego M ini­
sterstw a O św iaty z kom petencjam i naszego M inisterstw a W yznań
R eligijnych i Ośw iecenia Publicznego zauważym y, że nie pokryw ają
się one o tyle ze sobą, że w Polsce bezpośrednie kierow nictw o i nad­
zór nad szkołam i m niejszościow ym i należy do kom petencji niższych
w ładz szkolnych, w Czechosłowacji zaś do M inisterstw a. Poniew aż
upraw nienia czeskiego M inisterstw a O św iaty przeszły na nasze M ini­
sterstw o W yznań R eligijnych i Ośw iecenia Publicznego, w szystkie
zatem szkoły m niejszościow e na Śląsku Zaolziańskim biorąc for­
m alnie podlegają b e z p o ś r e d n i o naszem u M inisterstw u W ROP.
A by zorientow ać się, ja k w yglądała spraw a przejścia u p raw ­
nień niższych w ładz szkolnych, istniejących na Śląsku Zaolziań­
skim , na szkolne w ładze polskie, m usim y przypom nieć, że te ry to ­
riu m R epubliki Czechosłowackiej dzieliło się na cztery kraje, m ia­
now icie 1) Czechy właściwe, 2) M oraw y i Śląsk, 3) Słow ację oraz
4) Ruś Podkarpacką. W ym ienione k raje są okręgam i adm inistracji
państw ow ej i sam orządow ej oraz stanow ią równocześnie okręgi
szkolne. Na czele każdego k raju stoi Prezydent, w którego rękach
koncentruje się m iędzy innym i także władza szkolna II instancji,
tj. władza, jak ą z m ałą różnicą posiadają w Polsce kuratorzy okrę­
gów szkolnych wzgl. na Śląsku wojewoda. Dla spraw szkolnych
w k rajach istnieją Szkolne Rady K rajow e, k tóre stanow ią organa
sam orządu szkolnego krajów . Śląsk Zaolziański jako do niedaw na
część składow a k ra ju M orawsko-Śląskiego, podlegał w zakresie
szkolnictw a Radzie Szkolnej K rajow ej w B ernie m oraw skim .
2
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 37
K raje dzielą się na pow iaty, k tóre stanow ią jednostki adm ini­
stracji politycznej i sam orządow ej. W pow iatach w ładzę szkolną
I instancji w ykonują Szkolne W ydziały Pow iatow e, na czele k tó ­
rych stoją Przew odniczący W ydziałów. Na najniższym szczeblu zn aj­
d u ją się R ady Szkolne M iejscowe, istniejące w gm inach.
Rozporządzeniem Dowódcy Sam odzielnej G rupy O peracyjnej
,,Śląsk” z dnia 10 X 1938 r. (Dz. Urz. delegata W ojew ody Śl. n r 3
ex 11 X 1938 r.), zostały upraw nienia P rezy d en ta Rady Szkolnej
K rajow ej oraz upraw nienia Przew odniczącego Szkolnego W ydziału
Pow iatow ego na obszarze b. ziemi M oraw sko-Śląskiej, jeśli chodzi o
Śląsk Zaolziański, przekazane w pierw szym w ypadku n a D elegata
W ojew ody Śląskiego przy Dowódcy Sam odzielnej G rupy O peracyj­
nej „Śląsk” (obecnie po likw idacji delegatury — up raw n ien ia te
przeszły na W ojewodę Śląskiego), w drugim w yp ad k u na inspektora
szkolnego. Łącznie z tą spraw ą została uregulow ana kw estia po­
działu Śląska Zaolziańskiego na obwody szkolne i ustalenia siedzib
inspektorów szkolnych. W edług rozporządzenia D elegata W ojew ody
Śląskiego z dnia 11 X 1938 r. podzielono Śląsk Zaolziański dla celów
adm inistracji w zakresie w ychow ania przedszkolnego i szkolnictw a
powszechnego oraz w zakresie opieki nad ośw iatą pozaszkolną na
dw a obwody: 1) cieszyński, obejm ujący obszar b. okręgu szkolnego
czesko-cieszyńskiego i 2) frysztacki, obejm ujący obszar b. okręgu
szkolnego Frysztackiego. D la w spom nianych obwodów szkolnych
ustanow iono: Inspektorat szkolny — Cieszyn Z achodni z siedzibą
w Cieszynie Zachodnim i Inspektorat szkolny — F ry szta t z siedzibą
w e Frysztacie. Równocześnie została uregulow ana spraw a organiza­
cji i zasad urzędow ania inspektorów szkolnych. W ten sposób osią­
gnięto jednolity stan praw ny w zakresie ad m inistracji w ładz i u rzę­
dów szkolnych na Śląsku Zaolziańskim .
Organizacja szkolnictw a
O ile chodzi o c h arak ter szkół, to podobnie ja k w Polsce m am y
n a Śląsku Zaolziańskim szkoły państw ow e, publiczne i p ryw atne.
Ten podział szkół na państw ow e i publiczne nie da się utrzym ać
przy w prow adzeniu na Śląsk Zaolziański przepisów ustaw y o u stro ju
szkolnictw a. Bowiem w ośw ietleniu autonom icznego ustaw odaw ­
stw a śląskiego, w szczególności zaś art. 1 ustaw y o u stro ju szkol­
nictw a z dnia 11 III 1932 r., rozciągniętej na obszar w ojew ództw a
śląskiego ustaw ą śląską z dnia 30 V III 1937 r., s z k o ł a m i p a ń ­
s t w o w y m i są tylko te zakłady, k tóre u trz y m u je w yłącznie
S k a rb Państw a. Poniew aż szkoły w w ojew ództw ie śląskim u trzy m u je
S k arb Śląski, stąd nie m ogą być szkołam i państw ow ym i lecz pu­
blicznym i.
Podobnie ja k w Polsce, tak i na Śląsku Zaolziańskim przepisy
organizują dla dzieci przedszkolnych, w w ieku od ukończonego trz e ­
ciego do szóstego roku życia, p r z e d s z k o l a jak o in stytucje n ie­
obowiązkowe, m ające na celu w ychow anie fizyczne i psychiczne
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 37
3
dzieci. Porów nując ze stosunkam i w Polsce, widzim y różnicę co do
w ieku przedszkolnego, k tó ry w Polsce sięga do siódmego roku życia.
W ynika to stąd, że obowiązek szkolny zaczyna się na Śląsku Zaolziańskim już w 6 roku życia, a nie w 7, ja k w reszcie Polski.
Obowiązkowa nauka trw a 8 lat. Szkolnictw o powszechne obejm u j e s z k o ł y l u d o w e i w y d z i a ł o w e . N aukę obowiązkową
w Polsce dziecko odbyw a w publicznej szkole pow szechnej, k tóra
może być szkołą I, II lub III stopnia. Szkoła I stopnia posiada cztery
klasy i realizuje elem entarny zakres w ykształcenia ogólnego, szkoła
II stopnia posiada 6 klas i daje w ykształcenie rozszerzone i pogłę­
bione, szkoła zaś III stopnia posiada 7 klas i jest szkołą najw yżej
zorganizow aną, k tó ra poza w ykształceniem ogólnym m a za zadanie
przysposobić m łodzież pod względem społeczno-obyw atelskim i go­
spodarczym . Na Śląsku Zaolziańskim dziecko odbyw a naukę obo­
w iązkow ą zasadniczo w ośmioklasowej szkole powszechnej, z tym
jednak, że po ukończeniu 5 klasy tej szkoły może przejść do cztero­
letniej szkoły w ydziałow ej, albo do ośm ioletniej szkoły średniej wzgl.
siedm ioletniej szkoły realnej. Jeśli po upływ ie 5 lat nauki dziecko
nie przechodzi do żadnej szkoły, jest zobowiązane celem w ypełnienia
obow iązku szkolnego pobierać naukę przez dalsze 3 lata w szkole
powszechnej. Na w siach są szkoły niżej zorganizow ane. Dwie p ier­
wsze klasy szkoły ludow ej stanow ią stopień niższy, trz y następne
stopień średni, reszta klas składa się na stopień wyższy. Na progra­
m ie piątego roku nauczania, czyli stopniu średnim , opiera się szkoła
w ydziałow a, k tóra jest czteroletnią.
Po ukończeniu 5 klasy szkoły ludow ej uczeń może przejść do
1 klasy szkoły w ydziałow ej lub do 1 klasy szkoły śre d n ie j. Podbudo­
w ę klasy 1 szkoły średniej na Śląsku Zaolziańskim stanow i 5 klasa
szkoły powszechnej, podczas gdy w Polsce pierw sza klasa szkoły
średniej opiera się na 6 klasie szkoły powszechnej. Tam szkoła
średnia jest ośmioklasowa i dzieli się na 2 stopnie, niższy, obejm ują­
cy pierw sze cztery klasy i wyższy, obejm ujący cztery dalsze klasy.
W Polsce szkoły średnie są sześcioletnie i obejm ują 4-letnie gim na­
zjum i 2-letnie liceum. Przepisy obowiązujące na Śląsku Zaolziań­
skim znają 5 typów szkoły śre d n ie j: gim nazjum , gdzie na pierw szy
plan w ysuw a się nauka łaciny i greki, gim nazjum realne z nauką
łaciny i obcym językiem nowożytnym , gim nazjum reform ow ane
realne, w którym łacina zaczyna się później, dalej wyższe gim nazjum
realne i wreszcie szkoła realn a bez języków klasycznych, ale za to
z przew agą m atem atyki i nauk przyrodniczych. Przejście ze szkoły
w ydziałow ej do wyższej klasy szkoły średniej jest uzależnione od
pozytyw nego w yniku egzam inu.
Podstaw ą szkół średnich zawodowych technicznych, handlo­
w ych i rolniczych, kształcenia kandydatów na nauczycieli i w za­
sadzie także k andydatek na wychow aw czynie przedszkoli jest szkoła
wydziałow a. Dla kształcenia w Polsce kandydatek na w ychow aw ­
czynie przedszkoli istnieją 4-letnie sem inaria dla w ychow aw czyń
przedszkoli, do których p rzyjm uje się kandydatki po ukończeniu 6
4
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 37
klas szkoły powszechnej i 2-letnie licea dla w ychow aw czyń p rzed ­
szkoli dla absolw entek sem inarium lub gim nazjum . W edług u sta ­
w odaw stw a obowiązującego na Śląsku Zaolziańskim , aby być w y ­
chow aw czynią przedszkola w ystarczy po ukończeniu szkoły w ydzia­
łow ej ukończyć jeszcze tylko 2 klasy sem inarium dla w ychow aw ­
czyń przedszkoli. K ształcenie kandydatów n a nauczycieli szkół po­
w szechnych odbyw a się w Polsce w 3-letnich liceach pedagogicz­
nych i 2-letnich pedagogiach, natom iast w edług przepisów obow ią­
zujących na Śląsku Zaolziańskim przygotow yw anie kandydatów na
nauczycieli szkół powszechnych może się odbyw ać albo w 4-letnich
sem inariach nauczycielskich, do których m ogą m ieć dostęp k a n d y ­
daci po ukończeniu szkoły w ydziałow ej lub niższego stopnia szkoły
średniej ogólnokształcącej, albo w 1-rocznych akadem iach pedago­
gicznych, do których mogą m ieć dostęp kandydaci ze św iadectw em
ukończenia ośm ioletniej szkoły średniej.
Zakończeniem nauki w szkołach średnich jest zdanie egzam inu
dojrzałości, k tó ry jest w arunkiem przyjęcia na stu d ia wyższe. O rga­
nizacyjny rok szkolny zaczyna się dnia 1 w rześnia i trw a do końca
czerw ca następnego roku.
Obsada personalna szkół — etaty
Now ozorganizow ane szkolnictw o na Śląsku Zaolziańskim w y ­
m aga poważnego zw iększenia kredytów na w ydatki personalne. A by
ilość etatów personalnych odpow iadała istotnym potrzebom szkol­
nictw a, należałoby utw orzyć 970 etatów dla szkół pow szechnych, 140
etatów dla w ychow aw czyń przedszkoli oraz ponadto kilkadziesiąt
etatów na zastępstw a za nauczycieli chorych, urlopow anych itp.
Jeśli chodzi o szkoły średnie ogólnokształcące, to obsadzenie stano­
w isk nauczycielskich w ym aga stw orzenia 125 etatów nauczyciel­
skich dla 6 gim nazjów . Na pokrycie w ydatków osobowych szkolnic­
tw a zawodowego niezbędnym jest stw orzenie 91 etatów . Łącznie za­
tem ilość stanow isk nauczycielskich na Śląsku Zaolziańskim sięgnie
ponad 1350. W chw ili reorganizow ania szkolnictw a powszechnego n a
tym obszarze użyto do w yposażenia w personel szkół ludow ych i w y ­
działow ych w powiecie cieszyńskim : 369 nauczycieli, w powiecie fry sztackim : 463 siły nauczycielskie. Dla uruchom ienia szkolnictw a śre­
dniego ogólnokształcącego użyto 115 nauczycieli, w tym 47 nauczy­
cieli przeniesionych ze szkół średnich w ojew ództw a śląskiego.
M ajątek szkolny
M ajątek szkolny ruchom y i nieruchom y, jaki przypadł w udzia­
le Polsce, stanow ił przed zm ianą suw erenności państw ow ej w łasność
bądź to: 1) skarbu państw a czechosłowackiego, bądź to 2) sam orządu
gm innego wzgl. krajow ego, bądź też 3) p ry w a tn ą własność Czeskiej
M acierzy Szkolnej (Matice O svety Lidove). Z chw ilą zm iany suw e­
renności państw ow ej m ajątek S k arb u P a ń stw a czechosłowackiego
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 37
5
s ta ł się ipso iure w łasnością S karbu Państw a polskiego. M ajątek
szkolny Czeskiej M acierzy Szkolnej stał się własnością Skarbu P a ń ­
s tw a polskiego na podstaw ie przewłaszczenia.
W zakresie własności m ajątkow ej Polskiej M acierzy Szkolnej
działającej na teren ie Śląska Zaolziańskiego, nie zaszły żadne zm ia­
ny. Także nie doznało zm iany praw o własności m ajątkow ej gm inne­
go sam orządu w iejskiego wzgl. m iejskiego. N atom iast m ajątek nie­
ruchom y i ruchom y daw nego sam orządu krajow ego (K raju M orawsko-Śląskiego) sta ł się własnością S karbu Śląskiego. M ajątek ten
jed n a k w dziedzinie szkolnictw a jest niew ielki. S kładają się na niego
3 gm achy szkolne, jeden we Frysztacie, drugi w Cieszynie Zachod­
nim , trzeci w O rłow ej.
Szkolnictw o powszechne (ludowe i wydziałow e) na Śląsku Zaolziańskim było utrzym yw ane albo w yłącznie przez Skarb Państw a,
albo w spólnie z sam orządem terytorialnym lub naw et przez sam
sam orząd (np. K rajow y). S tąd m am y na Śląsku Zaolziańskim szkoły
ludow e i w ydziałow e p a ń s t w o w e , czyli t. zw. fiskalne, następnie
szkoły p u b l i c z n e , a nadto szkoły k r a j o w e . Najwięcej szkół
fiskalnych zn ajduje się w b. okręgu czesko-cieszyńskim, m niej
w okręgu frysztackim . W powiecie zachodnio-cieszyńskim jest ich
29, w powiecie frysztackim — 13. Podobnie przedstaw ia się stan m a­
ją tk u szkolnego S k arb u P aństw a w powiecie cieszyńskim . Na w ła­
sność P aństw a sk ład ają się tam nieruchom ości w 34 m iejscowo­
ściach, obejm ujące: 36 budynków szkolnych, 20 ogrodów, 17 parcel
budow lanych, 4 boiska sportowe, 4 m ajątk i rolne itp. obiekty, na
łączną w artość przeszło 2 i pół m iliona zł (2,572.442 zł). Cały ten m a­
ją te k został nab y ty przez S karb P aństw a czechosłowackiego po roku
1918, co oznacza, że P aństw o czeskie nie oglądając się na inicjatyw ę
organów sam orządu terytorialnego w tym zakresie, samo zakupyw a­
ło nieruchom ości i zakładało szkoły.
W powiecie frysztackim m ajątek nieruchom y S karbu Państw a
czechosłow ackiego znajdow ał się tylko w 9 m iejscowościach i obej­
m ow ał 11 budynków szkolnych z 6 ogrodami, 2 parcele, 1 posiadłość
rolną, 3 boiska sportow e itp. obiekty, obliczone na łączną wartość
przeszło 3 m ilionów zł (dokładnie — 3,099.398 zł). Porów nując m ają­
te k nieruchom y S karbu P aństw a w obu pow iatach zauważym y, że
choć ilościowo m ają te k ten jest m niejszy w powiecie frysztackim , to
jed n a k wartościow o przew yższa o przeszło pół m iliona zł m ajątek
w Cieszyńskiem. W ynika to stąd, że obiekty skarbow e w powiecie
frysztackim zn ajd u ją się w większych m iastach i centrach przem y­
słow ych, a ponadto są przew ażnie okazalsze. Również w powiecie
frysztackim S karb czeski zakupił praw ie w szystkie nieruchom ości
po roku 1918.
Jeśli chodzi o m ajątek nieruchom y, jaki posiadał S karb czeski
w zakresie szkolnictw a średniego, to obejm ow ał on w powiecie zacho­
dnio-cieszyńskim : 3 gm achy szkolne, w tym jeden w Cieszynie Z a­
chodnim w ybudow any w roku 1931, okazały i urządzony nowo­
cześnie, w którym mieści się obecnie III Państw ow e Gim nazjum ,
6
Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 37
nadto 1 dom m ieszkalny, ogród, boisko i parcelę. W powiecie frysztackim ten m ają te k obejm ow ał także 3 gm achy szkolne w Bogum inie i O rłowej z 2 m ieszkaniam i dla d yrektorów i boisko sportow e.
Ogólna w artość m ajątk u szkół średnich szacow ana jest na przeszło
3 m iliony złotych (dokładnie 3,001.957 zł). O biekty, w których mieści
się obecnie P aństw ow e G im nazjum II w O rłow ej, stanow iły w ła­
sność K ra ju i szacow ane są na sum ę 320.000 zł.
W łasność szkolna gm in stoi w stosunku odw rotnym do w ła­
sności S karbu Państw a. I ta k sam orząd gm inny w powiecie cieszyń­
skim posiadał nieruchom ości w 16 m iejscow ościach, w ty m 22 b u ­
dynki szkolne z 13 ogrodam i, 6 parcel, 2 łąki, 2 boiska itp. obiekty
na łączną kw otę przeszło 1 i pół m iliona zł (dokładnie 1,591.490 zł).
W powiecie frysztackim sam orządy posiadały w łasność szkolną w 23
m iejscowościach, przy czym na własność tę składało się 50 budynków
szkolnych, 28 ogrodów, 13 parcel, 7 posiadłości rolnych itp. obiekty
na łączną kw otę przeszło 4.1 m iliona zł (dokładnie 4,144.977 zł). Na
obiektach tych są zahipotekow ane długi, w ynoszące około pół m ilio­
na zł. W artość m ają tk u nieruchom ego szkół średnich, na który składa
się 5 budynków szkolnych i 5 parcel, szacow ana jest na kw otę ponad
800 tysięcy zł (dokładnie 806.740 zł). Na m ają tk u tym ciąży dług
w wysokości 11.900 zł.
Jeśli przyjrzym y się tery to rialn em u rozłożeniu w łasności M atice O svety Lidove, to stw ierdzam y m niej więcej rów ny jej stan po­
siadania w powiecie cieszyńskim i frysztackim , choć w artość m ają tk u
będzie w obu tych pow iatach różna. Jeśli chodzi o szkolny m ajątek
nieruchom y w powiecie cieszyńskim , to Czeska M acierz Szkolna
posiadała tam 6 budynków szkolnych, 1 parcelę, 2 ogrody szkolne,
pole i parcelę budow laną, o łącznej w artości około 220.000 zł (dokła­
dnie 219.890 zł). N ajw iększy jej m ajątek nieruchom y znajdow ał się
w B ystrzycy i Ligotce K am eralnej. W powiecie frysztackim m ają te k
nieruchom y M atice Osvety Lidove jest oceniany na kw otę 824.580 zł.
Na m ajątek ten składało się 6 budynków szkolnych, w tym jeden
niew ykończony, 3 ogrody szkolne, 2 budynki m ieszkalne wzgl. gospo­
darcze, 2 pola orne i parcela budow lana. N ajw iększy m ajątek posia­
dała Czeska M acierz Szkolna w Bogum inie, m ianow icie: budynek
szkolny w artości 425.000 zł, w Stonaw ie budynek szkolny w artości
230.000 zł oraz w K arw inie budynek niew ykończony, szacow any na
kw otę 123.000 zł. Ogólna w artość m ają tk u M atice O svety Lidove
w ynosiła 1,044.470 zł. Nabycie tego m ają tk u nastąpiło przew ażnie po
roku 1918 tj. w czasie dw udziestoletnich rządów czechosłow ackich.
T rzy tylko budynki pochodzą sprzed roku 1918.
Ogólna w artość m ają tk u szkolnego, o k tó rą pow iększył się m a­
ją te k narodow y Państw a polskiego po przyłączeniu Śląska Zaolziańskiego, szacow ana jest na kw otę 15 i pół m iliona zł.
Katowice, w grudniu 1938
Dr Eustachy N oszczyński
D ru k a rn ia „ D zied zictw a“ w C ieszynie