okładka 13-2009 Smigielski.cdr

Transkrypt

POLSKI
INSTYTUT
SPRAW
MIĘDZYNARODOWYCH
materiały studialne
PISM
research papers
ROBERT ŚMIGIELSKI
Reżim kontroli strategicznych zbrojeń jądrowych
w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000–2009
Strategic Nuclear Arms Control Regime
in the Policy of Russian Federation in 2000–2009
NR 13, GRUDZIEŃ 2009/DECEMBER 2009
WARSZAWA
Tłumaczenie:
Elżbieta Gołębiowska
Redakcja:
Sławomir Dębski, Agnieszka Kondek (redaktor prowadzący),
Łukasz Kulesa (redaktor naczelny)
Redaktor tekstu:
Piotr Budny
Redaktor techniczny:
Dorota Dołęgowska
© Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2009
ISSN 1731-4976
Polski Instytut Spraw Międzynarodowych
ul. Warecka 1a, 00-950 Warszawa
tel. (+48) 22 556 80 00, faks (+48) 22 556 80 99
[email protected], www.pism.pl
SPIS TREŚCI / CONTENTS
Reżim kontroli strategicznych zbrojeń jądrowych w polityce Federacji
Rosyjskiej w latach 2000–2009 /5–26/
Uwarunkowania rosyjskiej polityki w zakresie kontroli zbrojeń strategicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Kluczowe aspekty rosyjskiej polityki w zakresie reżimu kontroli zbrojeń strategicznych . . . . . . . . . 10
Problem obrony antyrakietowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Militaryzacja kosmosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Przyszłość ofensywnych potencjałów jądrowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Strategic Nuclear Arms Control Regime in the Policy of Russian
Federation in 2000–2009 /27–47/
Determinants of Russian Policy on Strategic Arms Control . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Key Aspects of Russia’s Policy on the Strategic Arms Control Regime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Missile defense issue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Militarization of the space . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Future of Offensive Nuclear Capabilities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Conclusions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
materiały studialne
PISM
research papers
Reżim kontroli strategicznych zbrojeń jądrowych
w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000–2009
ROBERT ŚMIGIELSKI
NR 13, GRUDZIEŃ 2009
Reżim kontroli strategicznych zbrojeń jądrowych w polityce Federacji Rosyjskiej w latach 2000–2009
7
W najbliższych tygodniach należy spodziewać się zakończenia trwającego od maja 2009 r. procesu
negocjacyjnego w sprawie nowego układu ograniczającego zbrojenia strategiczne Rosji i Stanów Zjednoczonych. 5 grudnia 2009 r. upłynął termin obowiązywania Traktatu o ograniczeniu i redukcji ofensywnej
broni jądrowej – START 1, który zobowiązał Rosję i USA do ograniczenia ich strategicznych sił jądrowych
(SSJ) do 6000 głowic i 1600 systemów ich przenoszenia (międzykontynentalne rakiety balistyczne – ICBM,
pociski balistyczne odpalane z okrętów podwodnych – SLBM, oraz bombowce strategiczne). Limity te
zostały przez oba państwa osiągnięte: 1 stycznia 2009 r. USA zadeklarowały, że mają 5576 głowic
1
jądrowych i 1198 środków ich przenoszenia, a Rosja – odpowiednio 2825 i 634 . W maju 2002 r. Federacja
Rosyjska i Stany Zjednoczone podpisały Traktat o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych
– SORT, przewidujący ograniczenie do 31 grudnia 2012 r. liczby głowic w SSJ do 1700–2200 sztuk.
W związku z wygaśnięciem START 1 brak już jednak precyzyjnego mechanizmu weryfikacji redukcji SSJ,
gdyż SORT nie przewidywał takiego rozwiązania.
Na spotkaniu w Londynie 1 kwietnia 2009 r. prezydenci Dmitrij Miedwiediew i Barack Obama zadecydowali o natychmiastowym rozpoczęciu rozmów w sprawie opracowania dokumentu mającego zastąpić
START. Pierwsza runda rosyjsko-amerykańskich negocjacji odbyła się w dniach 18–20 maja 2009 r.
w Moskwie. Na czele delegacji stali dyrektor Departamentu Bezpieczeństwa i Rozbrojenia MSZ Federacji
Rosyjskiej Anatolij Antonow i zastępca sekretarz stanu Rose Gottemoeller. Kolejne rundy rokowań odbywały się w Genewie – ostatnia, ósma, rozpoczęła się 9 listopada i trwała do 19 grudnia. Mimo obustronnej
zgody co do konieczności redukcji zarówno głowic jądrowych, jak i środków ich przenoszenia, istnieją
różnice zdań dotyczące między innymi tzw. potencjału zwrotnego oraz kwestii współzależności między
redukcją potencjałów ofensywnych a obroną antyrakietową.
Po rozpadzie ZSRR reżim kontroli zbrojeń pozwalał Rosji – w warunkach drastycznej redukcji wydatków obronnych – zachować względną równowagę z USA w zakresie zbrojeń strategicznych.
Szczególne miejsce w architekturze reżimu kontroli zbrojeń w rosyjskiej perspektywie zajmował Układ
o ograniczeniu systemów antyrakietowych (ABM) z 1972 r., określany jako „fundament, na którym
3
kształtowano wszystkie porozumienia dotyczące ograniczenia i redukcji sił jądrowych” . Traktat ten oraz
Układ o ograniczeniu zbrojeń strategicznych (SALT) uformowały stan strategicznej stabilności między USA
i ZSRR zgodnie z zasadą wzajemnego gwarantowanego zniszczenia. Rosja, mimo utraty pozycji supermocarstwa, dąży do utrzymania równowagi z USA, sprzeciwiając się budowie amerykańskiego systemu
obrony antyrakietowej (Ballistic Missile Defense – BMD). Polityka Federacji Rosyjskiej wobec reżimu
kontroli zbrojeń w latach 2000–2009 w dużej mierze jest próbą znalezienia skutecznej odpowiedzi na
wypowiedzenie układu ABM przez USA w 2001 r. Forsowanie korzystnych dla Rosji rozwiązań dotyczących
arsenałów nuklearnych czy zbrojeń kosmicznych ma zniwelować groźbę uzyskania przez Stany Zjednoczone przewagi technologicznej, która mogłaby podważyć rosyjską zdolność odstraszania jądrowego.
Federacja Rosyjska nie dysponuje bowiem porównywalnym potencjałem finansowym i technologicznym,
4
a jej władze są świadome, że nowy wyścig zbrojeń byłby zgubny dla rosyjskiej gospodarki . Objęcie USA
prawnie obowiązującymi ograniczeniami zbrojeń było najtańszym sposobem zapewnienia wypełnienia
funkcji jądrowego powstrzymywania przez rosyjskie siły strategiczne.
1
2
3
4
Sostojanije stratiegiczeskich sił, http://russianforces.org/rus/current.
A.D. Rotfeld, Przyszłość kontroli zbrojeń, [w:] A.D. Rotfeld (red.), Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku,
PISM, Warszawa 2002, s. 10; J. Goldblat, Arms Control. The New Guide to Negotiatons and Agreements, PRIO SIPRI,
Sage Publications, London–Thousand Oaks–New Delhi 2002, s. 3; E.O. Goldman, Arms Control in the Information
Age, [w:] N.W. Gallagher (red.), Arms Control. New Approaches to Theory and Policy, Frank Cass, London–Portland
1998, s. 28–29.
SSzA razruszajut stratiegiczeskuju stabilnost’. Intierwju Ministra oborony Rossijskoj Fiedieracyi marszała Igoria Siergiejewa, „Niezawisimaja gazieta” z 22 czerwca 2000.
Koncepcyja wnieszniej politiki Rossijskoj Fiedieracyi, „Informacyonnyj biulletien” z 15 lipca 2008, s. 6, www.mid.ru.
materiały studialne pism
Biorąc pod uwagę ten kontekst, analiza rosyjskiej polityki w dziedzinie kontroli zbrojeń strategicznych
w ostatnim dziesięcioleciu jest konieczna do wyjaśnienia aktualnego i przyszłego stanowiska Federacji
Rosyjskiej. Reżim kontroli zbrojeń został ukształtowany w okresie zimnowojennej konfrontacji dwóch
bloków politycznych i obejmuje szerokie spektrum działań jedno-, dwu- bądź wielostronnych mających na
celu zmniejszenie napięć w sferze stosunków militarnych między państwami, ograniczenie ryzyka
wybuchu wojny i wydatków wojskowych, wzmocnienie międzynarodowej stabilności i bezpieczeństwa. Do
takich działań zalicza się rozbrojenie sensu stricto, wyznaczenie ograniczeń ilościowych i jakościowych
hamujących wzrost potencjałów militarnych, zakaz upowszechniania pewnych kategorii uzbrojenia,
2
kontrolę rozwoju określonych kategorii broni i technologii oraz handlu nimi .
Robert Śmigielski
8
Kontrola zbrojeń stała się – obok takich kwestii, jak stosunek do irańskiego programu jądrowego, do
niepodległości Kosowa, euroatlantyckich aspiracji kilku byłych republik radzieckich – elementem świadomie prowadzonej polityki odbudowy mocarstwowej pozycji Rosji poprzez kontrolowaną konfrontację
z państwami zachodnimi, głównie z USA. Polityka ta ma doprowadzić do zakwestionowania uformowanego po zimnej wojny jednobiegunowego porządku światowego z hegemonistyczną rolą Stanów
Zjednoczonych i zastąpienia jej wielobiegunowym porządkiem, w którym Rosja byłaby jednym z globalnych centrów siły. Sam dialog rozbrojeniowy z USA stanowi dla Federacji Rosyjskiej potwierdzenie jej
specjalnego statusu na świecie, uprawniającego do miana światowego mocarstwa. Potencjał jądrowy jest
przy tym kluczowym atrybutem rosyjskiej mocarstwowości. Mimo postępującej degradacji rosyjskich SSJ
Federacja Rosyjska jest oprócz USA jedynym supermocarstwem nuklearnym.
W niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na kontroli zbrojeń strategicznych, gdyż to one
w ostatnich latach stały się jednym z zasadniczych obszarów aktywności rosyjskiej polityki. Reżim kontroli
zbrojeń uległ w ostatniej dekadzie znacznemu osłabieniu. Podstawowe porozumienia ograniczające
zbrojenia przestały już funkcjonować (Układ o ograniczeniu systemów antyrakietowych – ABM, Traktat
o ograniczeniu zbrojeń konwencjonalnych w Europie, jednostronnie zamrożony przez Rosję w 2007 r.,
Traktat o ograniczeniu i redukcji ofensywnej broni jądrowej – START 1). W wyniku abrogacji przez USA
układu ABM nie weszły w życie układy START 2 i ramowy układ START 3. Nie wprowadzono też w życie
Traktatu o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT). Stany Zjednoczone odrzucają możliwość
przystąpienia do opracowanego przez Rosję i Chiny Układu o zakazie rozmieszczania broni w przestrzeni
kosmicznej, użycia siły lub groźby użycia siły wobec aparatów kosmicznych. W 2007 r. Rosja zapowiedziała również, że może wycofać się z Traktatu o redukcji broni jądrowej średniego zasięgu (INF).
Uwarunkowania rosyjskiej polityki w zakresie kontroli zbrojeń
strategicznych
Politykę Rosji wobec reżimu kontroli zbrojeń strategicznych warunkuje kilka niżej wymienionych
czynników.
Rozpad Związku Radzieckiego. W wyniku rozpadu ZSRR Rosja utraciła status supermocarstwa.
Przeobrażenia w latach dziewięćdziesiątych zachwiały pozycję tego państwa na arenie międzynarodowej.
Nie licząc wielkości terytorium oraz bogactw naturalnych, tylko potencjał militarny (nuklearny) pozwalał
Rosji aspirować do miana światowego mocarstwa. Poważnie ograniczone zasoby finansowe wymusiły
rezygnację z prowadzenia polityki globalnego zaangażowania i obowiązującej w ZSRR zasady utrzymania
parytetu zbrojeniowego z najpotężniejszym przeciwnikiem – USA. W Koncepcji bezpieczeństwa narodowego z 1997 r. zasadę parytetu zastąpiono zasadą dostatecznego jądrowego powstrzymywania
(wzajemnie gwarantowanej obrony), zakładającą utrzymanie potencjału jądrowego na poziomie gwarantującym zadanie podczas uderzenia odwetowego strat, których przeciwnik nie będzie mógł zaakceptować
5
jako kosztów potencjalnej agresji . Utrzymanie w mocy porozumień rozbrojeniowych miało zapewnić
równowagę między Rosją i USA w dziedzinie zbrojeń strategicznych.
Ograniczone możliwości finansowe. Rosja nie mogła skutecznie przeciwstawić się potencjałowi
6
militarnemu USA nawet za prezydentury Putina, kiedy to dzięki koniunkturze na rynku surowców energetycznych możliwości budżetowe Federacji Rosyjskiej były znacznie większe niż w poprzedniej
5
6
Koncepcyja nacyonalnoj biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi 1997 g., [w:] T.A. Szaklejn (red.), Wnieszniaja politika
i biezopasnost’ sowriemiennoj Rossii 1991–2002 w 4 tomach, t. 4: Dokumienty, Moskowskij Gosudarstwiennyj Institut
Mieżdunarodnych Otnoszenij (Uniwiersitiet) MID Rossii, Rossijskaja assocyacyja mieżdunarodnych issledowanij
INO-Centr (Informacyja. Nauka. Obrazowanije), Moskwa 2002, s. 69. Por. artykuł szefa Głównego Zarządu Operacyjnego Sztabu Generalnego, generała Aleksandra Rukszyna: A.S. Rukszyn, Ot stratiegiczeskich do kontrterroristiczeskich opieracyj, „Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 2 lutego 2007 r. Zdaniem Stephena Blanka,
Rosja dąży do zachowania faktycznego parytetu z USA nie tylko w skali globalnej, ale i na szczeblu regionalnym,
traktując to jako fundament dwustronnych stosunków – zob. S.J. Blank, Russia and Arms Control. Are There
Opportunities for the Obama Administration?, s. 10–13, www.strategicstudiesinstitute.army.mil/pubs/display.cfm?
pubID=908.
W 1980 r. wydatki ZSRR na obronę stanowiły 28,3% światowych wydatków wojskowych, a w 1995 r. udział Rosji
wyniósł 6,4% – zob. W. Kożuchow, P. Krawczuk, Wnow wpieriedi płaniety wsiej, „Niezawisimoje wojennoje
obozrienije” z 18 września 1998 r.
9
7
dekadzie . Wydatki na obronę wzrosły w liczbach bezwzględnych ponad siedmiokrotnie, osiągając
w 2008 r. wartość 37,5 mld USD (na 2010 r. zaplanowano 46,6 mld USD). W tym samym okresie wydatki
obronne USA wzrosły z 333 do 711 mld USD (mimo nominalnego wzrostu rosyjskich wydatków na cele
8
obronne ich udział w PKB zmalał z 4,1% w 2001 r. do 3,6% w 2007 r.) . Te zwiększone możliwości zostały
jednak w dużej mierze zmarnowane, gdyż pod rządami Putina dystans technologiczny między armią
rosyjską a amerykańską pogłębił się, a dostawy nowoczesnego uzbrojenia były mniejsze niż w latach
9
dziewięćdziesiątych . Należy wątpić, czy kryzys gospodarczy pozwoli Rosji zrealizować budżet Ministerstwa Obrony. Rezerwy walutowe od sierpnia 2008 r. zmalały o 40%, PKB od stycznia do kwietnia 2009 r.
w zestawieniu z PKB w takim samym okresie w 2008 r. zmniejszył się o 9,8%, produkcja przemysłowa –
o 14,9%, a inwestycje – o 15,8%. W 2009 r. po raz pierwszy w XXI stuleciu Rosja będzie miała deficyt
10
budżetowy .
Kryzys sił zbrojnych. Ograniczenia finansowe i nieudolna reforma wojskowa spowodowały
drastyczny spadek zdolności bojowej rosyjskich sił zbrojnych. Było to konsekwencją radykalnej redukcji
wydatków na prace konstrukcyjno-badawcze, praktycznie wstrzymania zakupów nowego uzbrojenia (w
latach dziewięćdziesiątych wymieniono zaledwie 1,5% sprzętu), degradacji infrastruktury i systemów
kierowania siłami zbrojnymi, ograniczenia szkolenia bojowego, braków kadrowych, obniżenia poziomu
wykształcenia, dyscypliny i zdrowia poborowych. Kryzys objął przede wszystkim siły konwencjonalne.
O ich rozkładzie świadczyła przegrana pierwsza wojna czeczeńska. Rosyjska armia na początku prezydentury Władimira Putina była na granicy załamania, jej stan wykluczał prowadzenie ofensywnych operacji
11
oraz skuteczną obronę kraju przed zmasowanym atakiem konwencjonalnym .
Wzrost rywalizacji ze Stanami Zjednoczonymi. Putin rozpoczął swe rządy od złagodzenia antyzachodniej retoryki i szukania zbliżenia z USA, przyjmując strategię bandwagoningu. Wbrew rachubom
prezydenta Federacji Rosyjskiej Stany Zjednoczone nie uznały szczególnej roli Rosji na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) w zamian za rosyjskie poparcie w wojnie z terroryzmem i wyciszenie
sprzeciwu wobec wycofania się USA z układu ABM. Tak zwane kolorowe rewolucje w Gruzji (2003 r.) i na
Ukrainie (2004 r.) Rosja oceniła jako inspirowane i finansowane przez państwa zachodnie akcje służące
osłabianiu lub wręcz wyeliminowaniu rosyjskich wpływów w strefie jej strategicznych interesów. Bush
zintensyfikował budowę BMD i poparł kraje WNP sprzeciwiające się dominacji Federacji Rosyjskiej na
obszarze poradzieckim. Niepokój Rosji wywoływało umacnianie się amerykańskiej obecności w Azji
7
8
9
10
11
12
PKB wzrósł o 72%, zagraniczne inwestycje bezpośrednie zwiększyły się czternastokrotnie, a wielkość rezerw
walutowych osiągnęła prawie 600 miliardów USD – zob.: MER: WWP Rossii prodołżajet rasti wysokimi tiempami,
www.rosbalt.biz/2008/05/30/489413.html; Ekonomika RF: dostiżenija jest’, no rieformy nie zawierszeny,
http://allmedia.ru/headlineitem.asp?id=437814.
The SIPRI Military Expenditure Database, http://milexdata.sipri.org; Russian Military Faces Growing Budget,
www.asd-network.com/press_print_B.asp?ID=16097; W. Muchin, S. Kulikow, Nicztożno małaja militarizacyja
biudżeta, „Niezawisimaja gazieta” z 3 czerwca 2008 r.; Ch. Hellman, T. Sharp, The FY 2009 Pentagon (DOD) Defense
Budget Spending Request, www.armscontrolcenter.org/policy/securityspending/articles/fy09_dod_ request_global.
Itogi s Władimirom Putinym. Krizis i razłożenije Rossijskoj Armii, Dokład Instituta nacyonalnoj stratiegii, Nojabr 2007,
www.apn.ru/userdata/files/ins/INS-MR-1.pdf.
WWP Rossii za janwar–apriel’ sniziłsia na 9,8%, www.akm.ru/rus/news/2009/may/26/ns_2679100.htm.
R. Śmigielski, Osierocona armia. Założenia polityki obronnej oraz Siły Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992–2004,
Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006, s. 193–268; E.B. Rumer, Russian Foreign Policy Beyond Putin, „Adelphi Papers”
2007, nr 390, s. 67–69; W.E. Odom, The Collapse of the Soviet Military, Yale University Press, New Haven 1998;
S.E. Miller, D. Trenin (red.), Woorużonnyje siły Rossii. Włast’ i politika, Interdialekt+, Cambridge–London 2005.
Osnownyje położenija wojennoj doktriny Rossijskoj Fiedieracyi (Izłożenije), „Dipłomaticzeskij wiestnik” 1993,
nr 23–24, s. 7; Wojennaja doktrina, [w:] T.A. Szaklein (red.), Wnieszniaja politika…, op.cit., s. 94.
Uwzględniając ten fakt, Rosja uczyniła gwarancją bezpieczeństwa swoje siły jądrowe. Odstraszająca
funkcja arsenału jądrowego miała umożliwić rosyjskiej armii wypełnienie stawianych przed nią zadań:
zapobieżenie agresji jądrowej lub konwencjonalnej, niedopuszczenie do powstania niekorzystnej dla Rosji
12
sytuacji geopolitycznej i wywierania nacisku politycznego na Rosję . Czynnik jądrowy nabrał znaczenia
także w stosunkach Federacji Rosyjskiej z Chinami, Indiami, Pakistanem oraz Iranem. Wprawdzie kraje te
mają znacznie mniejszy potencjał jądrowy niż Rosja (Iran może zdobyć broń jądrową dopiero za
kilkanaście lat), ale szybko modernizują swe siły konwencjonalne i graniczą ze strategicznie ważnym dla
rosyjskiego bezpieczeństwa pasem mało stabilnych państw w Azji Środkowej i na południowym Kaukazie.
Ograniczone możliwości swych sił konwencjonalnych Rosja może zrekompensować na tym obszarze,
wykorzystując jako czynnik odstraszania taktyczną broń jądrową.
Robert Śmigielski
10
13
Środkowej przy okazji interwencji w Afganistanie . Neokonserwatyści w otoczeniu Busha dążyli do
wzmocnienia ukształtowanego po rozpadzie bloku wschodniego status quo, w którym USA pozostają
14
jedynym supermocarstwem . W nowej Strategii bezpieczeństwa narodowego USA napisano, że zasada
strategicznego odstraszania nie gwarantuje skuteczności działań wobec tzw. państw zbójeckich, stąd też
15
Stany Zjednoczone są zmuszone przyjąć doktrynę uderzenia wyprzedzającego . BMD miała stać się
zasadniczym elementem amerykańskiej strategii wojennej, obejmującej zarówno grożenie odwetem, jak
i efektywną obronę. Administracja Busha była też niechętna wiązaniu się w stosunkach międzynarodowych
ograniczeniami kontroli zbrojeń, które uważała za nieskuteczne, oddając prymat bezpośrednim metodom
16
ochrony swych interesów . W relacjach z Rosją Stany Zjednoczone nie traktowały jej jako partnera
o równym potencjale. Reżim kontroli zbrojeń jawił się im jako ich jednostronne ustępstwo.
Za drugiej kadencji Putina nastąpiło odejście od strategii bandwagoningu i zaostrzyła się konfrontacja
z państwami zachodnimi, głównie z USA, co w zamyśle służyło przywróceniu „zewnętrznej samodzielności
17
politycznej Rosji” . Agresywnej polityce sprzyjała sytuacja międzynarodowa: osłabienie Stanów Zjednoczonych uwikłanych w wojnę z terroryzmem i krytykowanych za unilateralizm w polityce zagranicznej, brak
jedności państw zachodnich wobec wojny w Iraku, niepodległości Kosowa i współpracy energetycznej
z Rosją, skupienie się Unii Europejskiej na reformach instytucjonalnych oraz wzrost cen na surowce
energetyczne, co zapewniło Rosji regularną nadwyżkę budżetową.
Rosja odnosiła się negatywnie do popieranych przez USA euroatlantyckich aspiracji Gruzji i Ukrainy.
Sprowokowana gruzińską ofensywą na Osetię Południową wojna rosyjsko-gruzińska doprowadziła do
najpoważniejszego zaostrzenia stosunków między Rosją a USA po 1991 r. Kontrolowana konfrontacja
z USA i ich sojusznikami, której element stanowiła też polityka wobec reżimu kontroli zbrojeń, była ze strony
18
Rosji „próbą wymuszenia partnerstwa” – jak trafnie określił to Dmitrij Trenin . Status partnera równego
Stanom Zjednoczonym i Unii Europejskiej to minimum, jakiego oczekiwała Rosja w zamian za
19
konstruktywną współpracę . Mimo wyraźnej poprawy kondycji ekonomicznej Rosji w pierwszej dekadzie
XXI w. Federacja Rosyjska nie dysponuje jednak potencjałem, który pozwalałby realnie sytuować ją na
równi z USA i UE. Przy tym to, co według Rosjan było jedynie próbą wymuszenia partnerstwa, państwa
zachodnie odbierały jako politykę prowadzoną z pozycji siły, podważającą wizerunek Rosji jako państwa
zdolnego do konstruktywnej współpracy.
Kluczowe aspekty rosyjskiej polityki w zakresie reżimu kontroli zbrojeń
strategicznych
Problem obrony antyrakietowej
Polityka Rosji wobec reżimu kontroli zbrojeń koncentruje się na relacjach ze Stanami Zjednoczonymi,
gdyż układy rozbrojeniowe dotyczące broni strategicznej obejmowały tylko USA i ZSRR. Szczególną wagę
Rosja przywiązywała do Układu o ograniczeniu systemów antyrakietowych (ABM) z 1972 r.
Znaczenie układu ABM. Na mocy tego traktatu USA i ZSRR zobowiązały się do ograniczenia
budowania systemu obrony antyrakietowej do instalacji wyposażonej w 100 przeciwrakiet dalekiego
13
14
15
16
17
18
19
M. Kaczmarski, Ewolucja stosunków Federacji Rosyjskiej ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki na początku XXI wieku,
„Sprawy Międzynarodowe – International Relations” 2005, nr 1–2, s. 39–56, B.A. Szyriajew, Wnieszniaja politika SszA.
Princypy, miechanizmy, mietody, Izdatielstwo Sankt-Pietierburgskogo Uniwiersitieta, Sankt-Pietierburg 2007,
s. 292–322 i 364–404, G.J. Ikenberry, America’s imperial ambition, „Foreign Affairs” 2002, nr 5, s. 44–60; A.P. Cygankow, Wnieszniaja politika Rossii ot Gorbaczowa do Putina, Izdatielstwo „Naucznaja kniga”, Moskwa 2008,
s. 155–201.
W prace powstałego w 1997 r. think tanku Project for the New American Century byli zaangażowani najważniejsi
współpracownicy George’a W. Busha: Richard Cheney, Donald Rumsfeld, Paul Wolfowitz, Richard Armitage, Irve
Levis Libby, Zalmay Khalizad oraz Paula Jon Dobriansky – zob. www.newamericancentury.org.
The National Security Strategy of the United States of America, www.whitehouse.gov/nsc/nss.pdf; M.J. Arinello,
National Security Strategy of Preemption, www.comw.org/qdr/fulltext/0503arinello.pdf.
R. Gottemoeller, Offense, Defense, and Unilateralism in Strategic Arms Control, www.armscontrol.org/act/ 2001_09/
gottemoellersept01.
Obzor wnieszniej politiki Rossijskoj Fiedieracyi, www.ln.mid.ru.
D. Trenin, Prinużdienije k partniorstwu, „Brifing” 2008, nr 1, www.carnegie.ru.
Zob.: M. Rywkin, Russia: In Quest of Superpower Status, „American Foreign Policy Interests” 2008, nr 30, s. 13.
11
20
zasięgu . Gwarantowało to, że żadne z państw nie zapewni sobie skutecznej ochrony całego swego
terytorium, a tym samym nie zdecyduje się na dokonanie pierwszego uderzenia jądrowego. Wzmacniało to
doktrynę wzajemnego gwarantowanego zniszczenia (Mutual Assured Destruction – MAD) i pozwalało
utrzymać strategiczną równowagę między supermocarstwami bez drastycznego zwiększania wydatków.
Podpisanie ABM umożliwiło zawarcie układów ograniczających ofensywne potencjały nuklearne – SALT
i START. Ponieważ Rosja uczyniła główną gwarancją swego bezpieczeństwa swoje siły jądrowe, BMD
stanowi potencjalnie poważne zagrożenie dla odstraszającej funkcji broni jądrowej. Warunkiem jej
skuteczności jest bowiem z jednej strony posiadanie niezawodnego systemu wczesnego ostrzegania
o ataku rakietowym, z drugiej zaś brak skutecznego systemu obrony antyrakietowej u przeciwnika. Rosja
uznawała zachowanie reżimu ABM za jeden z najważniejszych środków utrzymania równowagi
strategicznej z USA. W Koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej z 2000 r. określono układ ABM
21
mianem kamienia węgielnego stabilizacji strategicznej na świecie . Wypowiedzenie przez Stany Zjednoczone układu ABM Rosja uznała za naruszenie równowagi militarnej, którego skutkiem mógł być nowy
wyścig zbrojeń oraz zachwianie względnej równowagi potencjałów jądrowych obydwu tych państw.
Amerykańska Obrona Antyrakietowa (BMD). Od końca lat dziewięćdziesiątych rosło napięcie
w stosunkach między Rosją a USA, co wiązało się z dążeniami strony amerykańskiej do rewizji układu
ABM. W lipcu 1999 r. prezydent Bill Clinton podpisał National Missile Defense Act, zakładający powstanie
systemu chroniącego terytorium Stanów Zjednoczonych przed ograniczonym atakiem rakietowym.
Objęcie władzy w 2001 r. przez George’a W. Busha zdynamizowało prace nad uzyskaniem zdolności
operacyjnej BMD. Stany Zjednoczone uznały traktat ABM za nieodpowiadający współczesnym realiom
i niezapewniający skutecznej obrony przed potencjalnym atakiem rakietowym tzw. państw zbójeckich:
Korei Północnej, Iranu, Iraku, Syrii. Odpowiedzią na nowe wyzwania był BMD mający za cel obronę
terytorium USA, ich sojuszników oraz amerykańskich sił zbrojnych poza granicami przed ograniczonym
22
atakiem rakiet balistycznych . 13 grudnia 2001 r. prezydent Bush wypowiedział układ ABM z wymaganym
sześciomiesięcznym wyprzedzeniem.
Próby zneutralizowania następstw wypowiedzenia układu ABM przez Stany Zjednoczone. Rosja
jeszcze przed wypowiedzeniem układu przez USA, licząc na wstrzemięźliwe stanowisko europejskich
20
21
22
23
24
USA stworzyły swój system wokół bazy Grand Forks, ale kilka miesięcy po uruchomieniu go Kongres podjął decyzję
o jego likwidacji. Rosja objęła systemem Moskwę – A-35 (po modernizacji A-135). Zob.: Dogowor mieżdu Sojuzom
Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki ob ograniczenii sistiemy protiworakietnoj oborony, 26 maja 1972 g., www.armscontrol.ru/START/Rus/docs/abm-treaty.htm.
Także w rosyjsko-amerykańskiej deklaracji z 2000 r. napisano, że „Rosja i USA potwierdzają swoje przywiązanie do
układu ABM jako kamienia węgielnego strategicznej stabilności” – zob.: Sowmiestnoje rossijsko-amierikanskoje
zajawlenije „Inicyatiwa po sotrudniczestwu w obłasti stratiegiczeskoj stabilnosti”, [w:] T.A. Szaklejn (red.), Wnieszniaja
politika…, op.cit., s. 454; Koncepcyja wnieszniej politiki Rossijskoj Fiedieracyi, [w:] ibidem, s. 113–114.
Zob.: P.W. Rodman, Shield Embattled. Missile Defense as a Foreign Policy Problem, www.nixoncenter.org/
monograp.htm; M. Kaczmarski, Obrona przeciwrakietowa Stanów Zjednoczonych i jej implikacje międzynarodowe,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004; P. Pacholski, Proliferacja rakiet balistycznych i rozwój systemów obrony
przeciwrakietowej, Ministerstwo Obrony Narodowej, Departament Polityki Obronnej, Warszawa 2004.
M. Fiszer, J. Gruszczyński, Amerykański system obrony przeciwrakietowej. Wybrane problemy, „Nowa Technika
Wojskowa” 2007, nr 9, s. 32–42; Missile Defense – Worldwide, www.mda.mil/mdalink/html/mdalink.html;
B. Górka-Winter, System obrony przeciwrakietowej Stanów Zjednoczonych. Implikacje dla Polski, Ekspertyzy PISM,
Warszawa, 29 listopada 2005 r.; M. Malec, P. Durys, P. Pacholski, NMD. Amerykański program obrony antyrakietowej,
Wydawnictwo Adam Marszałek. Warszawa–Toruń 2001, s. 17–35; W.A. Biełkin, A.W. Szuszkow, PRO SSzA:
rieszenije w inoj płoskosti, www.army.lv/?s=2340&id=4351; A. Zdrada, System obrony przeciwrakietowej Stanów
Zjednoczonych, „Biuletyn” (PISM) 2004, nr 38 (226).
R.C. Weygand, Heads, Not Tails. How Best to Engage Theatre Ballistic Missiles?, Occasional Paper No. 53 Center for
Strategy and Technology, February 2006, http://handle.dtic.mil/100.2/ADA463406; S. Rogow, Wyzow PRO: czto
priedpriniat’ w otwiet?, „Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 23 marca 2007 r.
BMD jest systemem otwartym, którego architektura umożliwia jego rozwijanie wraz z postępem
technologicznym i w miarę możliwości finansowych. To kompleks systemów radiolokacji i uzbrojenia
23
przeciwrakietowego zdolnego do zwalczania rakiet balistycznych w każdej fazie lotu . Osiągnięcie pełnej
gotowości operacyjnej BMD – z uwzględnieniem systemów antyrakietowych umieszczonych w przestrzeni
kosmicznej – będzie możliwe zapewne nie wcześniej niż po 2030 r. W tej chwili jednak nie da się oszacować
potencjalnych możliwości obronnych BMD. W zależności od postępu technologicznego oraz stopnia
determinacji Stanów Zjednoczonych, aby zapewnić sobie ochronę przed atakiem rakietowym, BMD może
24
być skuteczną zaporą zarówno dla kilku, jak i dla kilkuset głowic jądrowych .
Robert Śmigielski
12
25
sojuszników Stanów Zjednoczonych wobec amerykańskich planów , przedstawiła pomysł stworzenia
Euro-Pro, czyli rosyjsko-europejsko-amerykańskiego systemu obrony przed rakietami krótkiego i średniego zasięgu. Idea ta nie została jednak urzeczywistniona, ponieważ Amerykanie byli zdecydowani na
26
stworzenie BMD, a państwa europejskie wykazywały małe zainteresowanie rosyjską propozycją .
W odpowiedzi na wycofanie się USA z układu ABM Rosja wypowiedziała 13 czerwca 2002 r. układ
START 2, który zobowiązywał ją do zniszczenia do końca 2003 r. wszystkich ciężkich, wielogłowicowych
międzykontynentalnych rakiet balistycznych (ICBM MIRV), stanowiących 55% jej sił strategicznych.
Pozostawienie ich w wyposażeniu miało zapewnić Rosji zdolność przełamania BMD. Rosyjskie obawy
miała rozwiać Wspólna deklaracja o nowych strategicznych stosunkach między Federacją Rosyjską
i Stanami Zjednoczonymi Ameryki z maja 2002 r., przewidująca współpracę w dziedzinie obrony przeciwrakietowej: wymianę informacji na temat programów antyrakietowych, wzajemne inspekcje systemów
i ćwiczeń obrony antyrakietowej, przeanalizowanie możliwości współdziałania w prowadzeniu prac
badawczo-konstrukcyjnych technologii przeciwtyrakietowych, stworzenie wspólnego centrum wymiany
27
danych z systemów wczesnego ostrzegania .
Doświadczenia dotychczasowej współpracy w zakresie obrony przeciwrakietowej kazały jednak
podchodzić ostrożnie do tych ustaleń. W czerwcu 2000 r. podpisano Memorandum o porozumieniu
między Federacją Rosyjską i USA o stworzeniu wspólnego centrum wymiany danych z systemów wczes28
nego ostrzegania i powiadamianiu o startach rakiet (JDEC – Joint Data Exchange System) . Celem tego
przedsięwzięcia było rozproszenie obaw przed pomyłkową interpretacją startu rakiet oraz umocnienie
29
wzajemnego zaufania . Mimo potwierdzenia poparcia dla powstania JDEC w 2002 r. umowy nie zrealizowano. Strony nie potrafiły porozumieć się co do spraw podatkowych, celnych oraz prawnej i finansowej
odpowiedzialności firm. Rzeczywistym powodem niezrealizowania projektu JDEC był jednak brak
30
wzajemnego zaufania obydwu stron . Niepowodzeniem zakończył się także drugi rosyjsko-amerykański
program współpracy w zakresie obrony antyrakietowej – RAMOS (Russian-American Observation Satellite
System), przyjęty w 1997 r. Dotyczył on wspólnej eksploatacji dwóch satelitów wykrywających starty rakiet
balistycznych oraz kontrolujących ich lot. Program ten miał szczególne znaczenie dla Rosji, pozwoliłby
31
bowiem „załatać dziurę” w jej własnym systemie wczesnego ostrzegania . Projekt nie wyszedł jednak
poza fazę badań i został zakończony w 2005 r., gdy wycofały się z niego Stany Zjednoczone. Oficjalnie
podano, że powodami rezygnacji były niedostatek środków na kontynuowanie programu i brak postępów
32
w jego realizacji . W rzeczywistości RAMOS przestał być dla USA użyteczny, gdyż umowa zabraniała
włączenia jego satelitów do BMD, a uruchomienie programu dawałoby korzyści głównie Rosji. Od samego
początku obie strony obawiały się także wycieku najnowszych technologii, co redukowało wzajemne
33
zaufanie do minimum .
Rosyjskie zastrzeżenia wobec BMD. Rosjanie podważają amerykańskie twierdzenie, że bazy BMD
34
w Europie mają służyć obronie USA oraz ich europejskich sojuszników przed irańskim atakiem rakietowym .
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
W.B. Slocombe, Europa, Russia and America Missile Defence, „Survival” 2008, nr 2, s. 22–24.
Europa nie była gotowa do ponoszenia dużych nakładów finansowych, nie widziała także realnego zagrożenia
atakiem rakietowym – zob.: A. Kassianova, Missile Defense Cooperation in the U.S.-European-Russian Triangle,
PONARS Policy Memo 313, November 2003, www.csis.org/media/csis/pubs/pm_0313.pdf.
Sowmiestnaja diekłaracyja Priezidienta W.W. Putina i Priezidienta Dż. Busza o nowych stratiegiczeskich otnoszenijach
mieżdu Rossijskoj Fiedieracyjej i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki, [w:] T.A. Szaklejn (red.), Wnieszniaja politika…,
op.cit., s. 464.
Miemorandum o dogoworinnosti mieżdu Rossijskoj Fiedieracyjej i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki o sozdanii
sowmiestnogo centra obmiena dannymi ot sistiem ranniego prieduprieżdienija i uwiedomlenija o puskach rakiet,
4 ijunia 2000, www.armscontrol.ru/start/rus/docs/0604summit-jc.htm.
W 1995 r. rosyjski system wczesnego ostrzegania sklasyfikował start norweskiej rakiety meteorologicznej jako
wystrzelenie amerykańskiej rakiety Trident.
V. Samson, Prospects for Russian-American Missile Defence Cooperation. Lessons from RAMOS and JDEC,
„Contemporary Security Policy” 2007, nr 3, s. 506–507.
Ibidem, s. 497.
Przynajmniej częściowo był to efekt licznych zmian, jakie Pentagon wprowadził do programu – zob.: ibidem, s. 501.
W marcu 1999 r. strona amerykańska zaproponowała rosyjskiej fundusze na opracowanie jej własnej aparatury
zamiast przekazania jej obiecanych wcześniej amerykańskich czujników – zob.: G.W. Glass, U.S. and Russian
Cooperation on Missile Defense. How likely? The Troubling Story of the Russian-American Observation Satellite
(RAMOS) Program, www.cdi.org/missile-defense/ramos.cfm.
Stienogramma wystuplenija Ministra inostrannych dieł Rossii S.W. Ławrowa po problematikie PRO na wstriecze so
SMI, Moskwa 9 ijunia 2007, „Informacyonnyj biulletien” z 13 czerwca 2007 r., www.mid.ru; Iz stienogrammy priess-konfieriencyi priezidienta Władimira Putina 1 fiewrala 2007 goda, www.izvestia.ru/ politic/article3100764.
13
Program rakietowy Iranu może jednak stanowić takie zagrożenie. Wprawdzie Iran nie ma jeszcze rakiet
balistycznych, którymi byłby zdolny zaatakować terytorium USA i większość obszaru Europy, ale stale je
rozwija, o czym świadczy wyniesienie w lutym 2009 r. na orbitę okołoziemską satelity Omid przez rakietę
35
Safir-2 . Nie można wykluczyć, że w przyszłości kraj ten zbuduje ICBM. Nie ma także pewności co do
irańskiego programu atomowego. Chociaż w raporcie amerykańskich agencji wywiadowczych z grudnia
2007 r. podano, że irański wojskowy program atomowy został przerwany w 2003 r., to jednak nie brakuje
36
głosów, że Iran jest w stanie zbudować bombę atomową w ciągu kilku lat .
BMD w przekonaniu Rosjan znacznie wykracza poza potrzeby zneutralizowania kilkunastu irańskich
lub północnokoreańskich rakiet. Poza tym usytuowanie przeciwrakiet w Polsce uniemożliwiałoby ochronę
37
Południowo-Wschodniej Europy, teoretycznie najbardziej narażonej na irański atak . Dziesięć antyrakiet
rozmieszczonych na terytorium Polski nie stanowiłoby zagrożenia dla pełnienia odstraszającej funkcji
przez rosyjski arsenał jądrowy, zarówno ze względu na ich ilość, jak i na geograficzne położenie bazy,
uniemożliwiające przechwycenie ICBM wystrzelonych w kierunku USA, chociaż w przypadku tego
drugiego ograniczenia część specjalistów uważa, że pociski przechwytujące będą w stanie „dogonić”
38
rosyjskie rakiety . Hipotetycznie jednak baza przeciwrakiet w Polsce i radar w Czechach mogłyby być dla
Rosji zagrożeniem. Po zmianie głowic pociski przechwytujące mogłyby zostać wykorzystane jako rakiety
średniego zasięgu. Samych pocisków przechwytujących GBI można użyć do niszczenia satelitów na
niskich i średnich orbitach. Radar w Czechach pracujący w paśmie X pozwoliłby na śledzenie trajektorii
lotów rosyjskich ICBM z baz w europejskiej części Rosji oraz z kosmodromu w Plesiecku. Umożliwiałby
obserwowanie procesu oddzielenia się autentycznych głowic bojowych i fałszywych przynęt oraz
manewrowanie samych głowic. Mógłby także współpracować z zainstalowanym w norweskim mieście
Vardo radarem Have Star, kontrolującym obszar nad Morzem Barentsa – akwenem bazowania rosyjskiej
Floty Północnej, z atomowymi podwodnymi okrętami przenoszącymi rakiety balistyczne (SSBN) – co
39
trzykrotnie zwiększyłoby dokładność śledzenia celów . Rosyjskie MSZ odniosło się krytycznie także do
40
amerykańsko-duńskiej umowy o modernizacji stacji radarowej w Thule na Grenlandii . Budzi to obawy
Rosjan, gdyż w skuteczności przełamywania obrony antyrakietowej widzą oni jedyną możliwą odpowiedź
na amerykański BMD.
35
36
37
38
39
40
41
42
Rakiety Shahab-3 mają zasięg 2000 km, ale trwają prace nad potężniejszymi rakietami: Shahab-4, Shahab-5
i Shahab-6 – zob.: U. Rubin, The Global Range of Iran’s Ballistic Missile Program, „Jerusalem Issue Brief” 2006, nr 26,
www.jcpa.org/brief/brief005-26.htm.
Takie zagrożenie dostrzegali szef Kolegium Połączonych Sztabów USA, admirał Mike Mullen, oraz sekretarz obrony
Robert Gates – zob.: U.S.: Iran has material for nuclear bomb but still ‘not close’, http://edition.cnn.com/
2009/WORLD/meast/03/01/us.iran.nuclear/index.html; Iran: Nuclear Intentions and Capabilities, National Intelligence
Estimate, November 2007, www.dni.gov/press_releases/20071203_release.pdf; Ł. Kulesa, Nowa ocena irańskiego
programu jądrowego, „Biuletyn” (PISM) 2007, nr 53 (467).
V. Samson, Prospects for Russian-American…, op.cit., s. 495.
T.A. Postol, The Proposed US Missile Defense in Europe. Technological Issues Relevant to Policy,
http://cstsp.aaas.org/files/BriefOnEastEuropeMissileDefense.PDF; G.N. Lewis, T.A. Postol, The Technological Basis
of Russian Concerns, „Arms Control Today”, October 2007, s. 13–18; P. Podvig, Missile defense interceptors in
Poland, http://russianforces.org/blog/2006/05/missile_defense_interceptors_i.shtml (24.05.2006); W.B. Slocombe,
Europa, Russia and America …, op.cit., s. 20; W.A. Wasiliew, Zaczem amierikancom bazy PRO w Jewropie?,
„Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 27 lutego 2008 r.
J. Altmann, G. Neuneck, US Missile Defense Plan in Europe. Implications for Russia and Europe,
http://inesap.org/node/95; T.A. Postol, The Proposed US…, op.cit.; P. Siergiejew, Miacz na pole. O tiechniczeskich
aspiektach i priczinach stroitielstwa amierikanskogo radara PRO w Czechii, http://lenta.ru/articles/ 2008/07/09/radar;
W. Safonow, Kakuju sistiemu sozdajut w Jewropie – PRO ili SNW, www.peacekeeper.ru/ru/ index.php?mid=4475;
W.Z. Dworkin, Czem grozit amierikanskaja PRO?, „Rossija w głobalnoj politikie” 2007, nr 2.
A. Zajcew, D. Litowkin, Zria amierikancy modiernizujut swoj radiołokator w Grienłandii, „Izwiestija” z 10 sierpnia 2004;
K. Hołdak, Polska w amerykańskim systemie obrony przeciwrakietowej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego,
Warszawa 2007, s. 48–51.
Otwiety Ministra inostrannych dieł Rossii S.W. Ławrowa na woprosy japonskogo agientstwa „Kiodo Cusin”, „Informacyonnyj biulletien” z 17 października 2007, www.mid.ru.
Szerzej – zob. S.J. Blank, Russia and Arms Control…, op.cit., s. 90–91.
Rosja ocenia również negatywnie rozwijanie obrony antyrakietowej w Azji Wschodniej. W wywiadzie dla
agencji Kyodo Tsushin minister Siergiej Ławrow uznał to za zagrożenie równowagi strategicznej. Według
41
Ławrowa, prawdziwym celem budowy tarczy na Dalekim Wschodzie nie jest KRLD, a są nim Rosja i Chiny .
Rosjanie obawiają się wzmocnienia wojskowego sojuszu USA z Japonią, Koreą Południową i Australią, do
42
którego mogą przystąpić także Indie . Korea Północna dysponuje rakietami umożliwiającymi zaatakowanie
Japonii oraz bronią atomową. Rozbudowywany azjatycki komponent BMD może jednak stanowić problem
Robert Śmigielski
14
dla rosyjskich, a przede wszystkim chińskich sił strategicznych, których funkcja odstraszania jądrowego
mogłaby zostać naruszona przez amerykańsko-japońską obronę przeciwrakietową.
Dla Rosji kwestia BMD jest także ważna w kontekście jej stosunków z Chinami, które mają potencjał
finansowy, a niedługo będą miały również i technologiczny, umożliwiający realizowanie programu rozwoju
sił jądrowych celem neutralizacji wschodnioazjatyckiej obrony antyrakietowej. Obecnie Chiny wyraźnie
ustępują pod względem arsenału jądrowego Rosji, co pozwala jej niwelować wzrastający potencjał
konwencjonalny Chińskiej Armii Ludowej. W przypadku rozwoju chińskich sił nuklearnych Rosja może
43
jednak utracić tę przewagę .
Rosja obawia się, że BMD zostanie rozwinięty i osiągnie fazę, w której nastąpi osłabienie funkcji
jądrowego odstraszania rosyjskich SSJ. W lutym 2007 r. w Monachium Putin przyznał, że obecnie BMD nie
stanowi zagrożenia dla Rosji, ale „hipotetycznie zakładamy, że kiedyś nadejdzie taki moment, gdy
zagrożenie ze strony naszych sił jądrowych zostanie całkowicie zneutralizowane. A jeśli tak, oznacza to, że
równowaga zostanie całkowicie naruszona i u jednej ze stron powstanie wrażenie pełnego bezpie44
czeństwa, czyli rozwiąże jej to ręce nie tylko w lokalnych, ale możliwe, że i w globalnych konfliktach” .
Skuteczna obrona przeciwrakietowa może bowiem uwiarygodniać potencjał ofensywny danego państwa,
zapewniając mu przetrwanie pierwszego uderzenia i możliwość zadania uderzenia odwetowego, lub też
stanowić fundament strategii opartej nie na odstraszaniu, a na zagwarantowaniu niemal całkowitej
pewności obrony przed atakiem rakietowym. Może to sprawić, że przeciwnik ośmieli się zadać pierwsze
45
uderzenie, nie obawiając się konsekwencji ewentualnego uderzenia odwetowego .
Rosyjska odpowiedź na BMD. Ponieważ Rosja nie dysponuje finansowymi i technologicznymi
możliwościami stworzenia własnej narodowej obrony antyrakietowej, jej odpowiedź na BMD ma być
46
asymetryczna, ale pozwalająca przywrócić równowagę sił z USA . Mają ją stanowić nowe rodzaje
strategicznej broni ofensywnej, umożliwiające przełamanie każdej obrony przeciwrakietowej. Jest to
podejście racjonalne, ponieważ uwzględniając kryterium cena–efektywność, systemy obronne ustępują
systemom ofensywnym. Bronią tą ma być rakieta RS-24 z manewrującymi głowicami bojowymi (sześć do
dziesięciu głowic o sile 150–300 kt), wyposażona w systemy pozwalające zmylić obronę antyrakietową
przeciwnika. Po wygaśnięciu w 2009 r. układu START 1 możliwe jest także dozbrojenie rakiet SS-27 w dwie
dodatkowe głowice. Plany zakupów od 2010 r. dziesięciu do dwunastu RS-24 rocznie budzą jednak
47
wątpliwości, zważywszy na tempo produkcji SS-27 . Do zwalczania elementów BMD poza granicami USA
Rosja może użyć pocisków manewrujących precyzyjnego rażenia Ch-555, przenoszonych przez
bombowce strategiczne. Aby zniwelować zagrożenia związane z rozwojem BMD, Federacja Rosyjska
będzie musiała także odbudować system wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym – powstały
już dwie (w Lechtusi pod Petersburgiem i w Armawirze) z planowanych siedmiu do ośmiu nowoczesnych
48
stacji radiolokacyjnych Woroneż . Pozwoliłoby to wcześniej zareagować na ewentualny atak, co znacznie
zwiększyłoby wymagania stawiane BMD i ryzyko podjęcia decyzji o ewentualnym ataku.
Rosja próbuje powstrzymać powstanie BMD także środkami politycznymi, wykorzystując brak zgody
49
wśród elit politycznych Europy i USA co do skali budowy samej tarczy . W kwietniu 2007 r. Ławrow
zaproponował stworzenie europejskiej tarczy antyrakietowej z równym dostępem do niej wszystkich
43
44
45
46
47
48
49
Chiny mają około 300 głowic na rakietach krótkiego i średniego zasięgu i tylko około 40 ICBM – Dong Feng-5 i Dong
Feng-31. Rosja może w najbliższych latach utracić na Dalekim Wschodzie lądowy i morski komponent swych SSJ.
Pozostanie jej jedynie baza lotnictwa strategicznego w Ukraince. Zob.: Military Power of the People’s Republic of
China 2008. Annual Report to Congress, March 2008, www.defenselink.mil/pubs/pdfs/China_Military_Report_08.pdf;
S.J. Blank, Russia and Arms Control…, op.cit., s. 97–99.
Wystuplenije i diskussija na Miunchienskoj konfierencyi po woprosam politiki biezopasnosti, „Informacyonnyj
biulletien” z 12 lutego 2007 r., www.mid.ru.
W 2006 r. dwóch amerykańskich analityków postawiło tezę, że powstanie BMD obali strategię MAD i pozwoli USA
zniszczyć rosyjskie siły strategiczne w pierwszym uderzeniu. Ewentualny atak odwetowy powstrzyma BMD. Zob.:
K.A. Lieber, D.G. Press, The End of MAD? The Nuclear Dimension of U.S. Primacy, „International Security” 2006, nr 4,
s. 7–44; S.J. Cimbala, Missile Defenses and Mother Russia. Scarecrow Or Showstopper, „European Security” 2007,
nr 3–4, s. 292, E.B. Rumer, Russian Foreign Policy…, op.cit., s. 70.
Wystuplenije i diskussija…, op.cit.
RS-24, mieżkontinientalnaja ballisticzeskaja rakieta stratiegiczeskogo naznaczenija, www.arms-expo.ru/site.xp/04905
0052048124049052053051.html.
RLS „Woronież”, radiołokacyonnaja stancyja SPRN wysokoj zawodskoj gotownosti, www.arms-expo.ru/site.xp/04905
1050056124049055051051.html.
Zob.: M. Gniazdowski, Czeska debata o systemie obrony przeciwrakietowej, „Biuletyn” (PISM) 2007, nr 19 (433);
Ł. Adamski. Niemiecka debata o systemie obrony przeciwrakietowej, „Biuletyn” (PISM) 2007, nr 17 (431); B. Górka-Winter, Kwestia budowy systemu obrony przeciwrakietowej z udziałem NATO, „Biuletyn” (PISM) 2007, nr 16 (430).
15
50
państw . W czerwcu tego samego roku prezydent Putin zaoferował wspólne wykorzystywanie przez Rosję
i USA stacji radiolokacyjnej, dzierżawionej przez Rosjan w azerbejdżanskiej Gabali, zamiast budowania
radaru w Czechach. Miesiąc później poszerzył ofertę, proponując włączenie stacji w Armawirze do
wspólnego systemu oraz oddanie amerykańskiego BMD pod kontrolę Rady NATO–Rosja, co uczyniłoby
z tego systemu paneuropejską tarczę antyrakietową. Bush nazwał te propozycje śmiałymi i strategicznymi,
51
ale zaznaczył, że Stany Zjednoczone nie zrezygnują ze swych planów . Trudno było liczyć na inną reakcję,
biorąc pod uwagę efekty dotychczasowej dwustronnej współpracy w zakresie obrony antyrakietowej.
Włączenie rosyjskiego radaru do amerykańskiego systemu wczesnego ostrzegania groziłoby poważnymi
problemami w przypadku powstania napięć między obydwoma państwami czy też odmiennego
postrzegania ewentualnych zagrożeń. Także techniczne charakterystyki radaru w Gabali nie odpowiadają
w pełni zadaniom stawianym przez Amerykanów radarowi w Brdach.
Rosyjski sprzeciw wobec budowy tarczy antyrakietowej jest uwarunkowany tak względami militarnymi,
jak i politycznymi. Groźba neutralizacji rosyjskiego potencjału jądrowego stanowi zagrożenie dla możliwości prowadzenia przez Rosję polityki zmierzającej do uznania obszaru WNP za strefę jej uprzywilejowanych interesów. Dla Rosji jej SSJ to ostateczny argument powstrzymujący potencjalnego przeciwnika
zarówno przed zbrojną agresją, jak i próbą wywierania nacisku politycznego na Federację Rosyjską. Swą
funkcję SSJ mają pełnić wobec USA i Chin. Sprzeciw ten stał się ważnym elementem rywalizacji z USA
w strategii przywrócenia Rosji odpowiedniego miejsca na arenie międzynarodowej. Rosja musiała
pogodzić się z wejściem swych byłych satelitów do NATO, ale z niechęcią odnosi się do planów rozbudowy
infrastruktury Paktu Północnoatlantyckiego na ich terytoriach. Widzi w tym podkreślanie amerykańskiej
dominacji na obszarze, który niegdyś stanowił jej strefę interesów. Wywołuje to w tych państwach obawy,
że będą traktowane jako strefa buforowa między Rosją a „starymi” członkami NATO.
50
51
52
53
54
55
56
Statja Ministra inostrannych dieł Rossii S.W. Ławrowa „Protiworakietnaja oborona Jewropy: kollektiwnyj projekt?”,
opublikowannaja w gazietie „Fajnanszal tajms” 11 aprielia 2007 goda, „Informacyonnyj biulletien” z 11 kwietnia
2007 r., www.mid.ru.
S.J. Cimbala, Missile Defenses…, op.cit., s. 290.
Teoretycznie antyrakieta może zostać użyta do zaatakowania celów naziemnych po wymianie głowicy bojowej –
zob.: Komandowanije RWSN: bazy PRO w Czechii i Polsze budut celiami dla rossijskich rakiet, http://newsru.com/
russia/19feb2007/missile.html; Naczalnik Giensztaba ob amierikanskoj PRO i rossijskich rakietach,
http://newsru.com/russia/21feb2007/balu.html.
Posłanije Fiedieralnomu Sobraniju Rossijskoj Fiedieracyi, www.kremlin.ru/text/appears/2008/11/208749.shtml.
Miedwiediew: Idieja razmieszczenija w Kaliningradskoj obłasti rakiet „Iskandier” w otwiet na PRO ostajotsia w sile,
www.interfax.ru/politics/news.asp?id=89642.
Po zamknutomu krugu, „Kommiersant” z 8 listopada 2008 r.
A. Samigulina, Otwietili otkazom, www.gazeta.ru/politics/2009/09/26_a_3265279.shtml.
Propagandowy atak na europejską opinię publiczną przypuścili rosyjscy generałowie. Dowódca Wojsk
Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia Nikołaj Sołowcow zagroził, że współrzędne elementów tarczy
w Polsce i Czechach zostaną zakodowane w pamięci rosyjskich rakiet, a szef Sztabu Generalnego Jurij
Bałujewski oświadczył, iż Rosja wycofa się z układu INF, oraz ostrzegł, że start przeciwrakiety z bazy pod
Słupskiem może zostać sklasyfikowany przez rosyjski system wczesnego ostrzegania jako start ICBM ze
52
wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami . W listopadzie 2008 r. prezydent Miedwiediew
zapowiedział wstrzymanie rozformowywania 28. Dywizji Rakietowej z Kozielska (sześćdziesiąt SS-19) oraz
rozmieszczenie w obwodzie kaliningradzkim taktyczno-operacyjnych rakiet Iskander oraz środków walki
53
radioelektronicznej . Wypowiedzi te miały służyć wywarciu presji na opinię publiczną w Europie w celu
stworzenia frontu sprzeciwu wobec planów budowy amerykańskiej tarczy, z którego zdaniem musieliby się
liczyć politycy podejmujący decyzje. Miedwiediew z jednej strony groził, a z drugiej oferował ustępstwa,
oświadczając, że rozmieszczenie Iskanderów będzie zależało od amerykańskiego stanowiska w sprawie
54
BMD. Potwierdził to podczas szczytu G8 w L’Aqulii, w lipcu 2009 r. Miedwiediew straszy jednak wirtualnymi
rakietami, gdyż w jedyne cztery systemy wyposażony jest 630. Dywizjon Szkoleniowy na poligonie
Kapustin Jar. Rosyjskie Ministerstwo Obrony przewiduje do 2015 r. uzbrojenie w Iskandery pięciu brygad
55
w europejskiej części Rosji . W praktyce rozmieszczenie w obwodzie kaliningradzkim rakiet Iskander
nastąpiłoby zapewne niezależnie od tego, czy w Polsce powstałaby amerykańska baza, czy też nie, gdyż
Iskandery zastąpiłyby rakiety Toczka-U, w które jest uzbrojona 152. Brygada Rakietowa w Czerniachowsku. Jednak w odpowiedzi na rezygnację przez prezydenta Obamę z budowy w Europie Środkowo-Wschodniej elementów BMD w kształcie forsowanym przez administrację Busha, prezydent Miedwiediew
56
26 września 2009 r. ogłosił, że Rosja nie rozmieści w Obwodzie Kaliningradzkim Iskanderów .
Robert Śmigielski
16
Militaryzacja kosmosu
Znaczenie przestrzeni kosmicznej w polityce bezpieczeństwa Rosji wydatnie wzrosło wraz z podjęciem
decyzji o tworzeniu BMD. W doktrynie wojennej z 2000 r. wśród podstawowych zagrożeń wymieniono m.in.
działania uniemożliwiające funkcjonowanie SSJ, systemu wczesnego ostrzegania i kontroli przestrzeni
kosmicznej oraz obrony przeciwrakietowej57. Obawy budzi ewentualność wykorzystania BMD do strącania
58
rosyjskich satelitów. USA i Chiny zademonstrowały w ostatnim czasie, że mają takie możliwości .
Amerykańskie plany militaryzacji kosmosu. Rosjanie widzą zagrożenie w amerykańskiej Narodowej
polityce kosmicznej z 2006 r., w której Stany Zjednoczone przyznały sobie prawo swobody działania
w kosmosie oraz pozbawienia dostępu do przestrzeni kosmicznej państw zagrażających interesom USA.
Dopuszczają też rozmieszczenie w kosmosie pocisków przechwytujących rakiety balistyczne. Zdaniem
generała Henry’ego Oberinga, ówczesnego szefa Agencji Obrony Przeciwrakietowej, bez kosmicznego
składnika możliwości BMD będą znacznie ograniczone, zwłaszcza wobec rakiet z indywidualnie
59
naprowadzanymi głowicami . Plany militaryzacji kosmosu zawiera też opracowany w 2003 r. The U.S. Air
60
Force Transformation Flight Plan . Rozmieszczenie broni w kosmosie zachwiałoby strategiczną równowagę i stworzyłoby realną możliwość przeprowadzenia pierwszego uderzenia z minimalnym ryzykiem
odwetu. Powstałaby jedna przestrzeń powietrzno-kosmiczna, która stałaby się zasadniczą strefą
prowadzenia działań zbrojnych. W takim przypadku groźba neutralizacji rosyjskiego systemu wczesnego
ostrzegania o ataku rakietowym oraz kilkudziesięciu satelitów wojskowych byłaby bardzo realna.
Uniemożliwiłoby to wypełnienie przez SSJ podstawowego zadania – funkcji odstraszania jądrowego.
Rosyjska reakcja. W 2001 r. Rosjanie odtworzyli samodzielne Wojska Kosmiczne, wydzielając je
z Wojsk Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia. Są one odpowiedzialne za uzyskiwanie informacji
61
z satelitów i stacji radiolokacyjnych oraz za obronę antyrakietową Moskwy . Podkreśleniem rosnącej rangi
Wojsk Kosmicznych było nominowanie w lipcu 2008 r. ich dowódcy, generała Władimira Popowkina, na
zastępcę ministra obrony do spraw uzbrojenia. Określa on priorytetowe dziedziny uzbrojenia, systemy
prowadzenia i zabezpieczenia pola walki, a tym samym wydatki na programy badawcze i zakupy. Jednym
z głównych zadań Popowkina będzie znalezienie odpowiedzi na BMD i programy kosmiczne USA.
Ponieważ technologiczne możliwości Rosji są ograniczone, położono nacisk na traktatowy zakaz
rozmieszczania broni w kosmosie. Dotychczasowe regulacje w tej kwestii zabraniają jedynie umieszczania
62
w przestrzeni kosmicznej broni masowego zniszczenia i zakładania baz wojskowych . Nie ma prawnego
zakazu sytuowania w kosmosie elementów BMD wykorzystujących energię kinetyczną bądź wiązkę
laserową.
Podczas 56. sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 2001 r. Rosja wystąpiła
z inicjatywą opracowania układu o zakazie lokowania w kosmosie wszelkiego rodzaju uzbrojenia oraz
nieużywania siły wobec aparatów kosmicznych. Dla swej inicjatywy uzyskała poparcie Chin, co ma duże
63
znaczenie, gdyż i w tym państwie rozważa się możliwość umieszczenia broni w przestrzeni kosmicznej .
Rosja skupia swą krytykę na zamiarach USA, ale chińskie plany rozwoju sił strategicznych nie mogą nie
budzić jej niepokoju. Tylko przewaga pod względem potencjału jądrowego jest w stanie rekompensować
rozwój chińskich sił konwencjonalnych i osłabić obawy związane z przyszłością słabo zaludnionych
terenów Syberii i Dalekiego Wschodu graniczących z Chinami. Groźba jego neutralizacji ma dla Rosji
57
58
59
60
61
62
63
Wojennaja doktrina, [w:] T.A. Szaklein (red.), Wnieszniaja politika…, op.cit., s. 92.
20 lutego 2008 r. Amerykanie zestrzelili antybalistycznym pociskiem SM-3 niesprawnego wojskowego satelitę
US-193. Rok wcześniej swojego starego satelitę meteorologicznego zestrzeliły Chiny.
U.S. National Space Policy, www.globalsecurity.org/space/library/policy/national/us-space-policy_060831.htm;
Amierikancy strojat orbitalnuju PRO, www.avia.ru/week/?id=1163629327.
The U.S. Air Force Transformation Flight Plan, November 2003, www.af.mil/library/posture/AF_TRANS_FLIGHT_
PLAN-2003.pdf; N. Shatchman, Pentagon Preps for War in Space, www.wired.com/science/discoveries/news/2004/
02/62358.
R. Śmigielski, Osierocona armia…, op.cit., s. 284–287 i 341–347.
Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej łącznie z Księżycem
i innymi ciałami niebieskimi z 27 stycznia 1967, www.vilp.de/Plpdf/p165.pdf.
L.M. Wortzel, China and the Battlefield in Space, www.heritage.org/research/asiaandthepacific/wm346.cfm; A.Boyd,
China takes on the US – in space, „Asian Times” z 6 czerwca 2008 r.
17
negatywne reperkusje tak w stosunkach z USA, jak i z Chinami. Wspólne z ChRL działania na rzecz
przyjęcia takiego układu pozwalają ograniczać chińskie ambicje i zwiększać presję na USA. Rosja może
64
przy tym liczyć w tej kwestii na poparcie społeczności międzynarodowej .
W lutym 2008 r., podczas konferencji rozbrojeniowej w Genewie, Rosja i Chiny przedstawiły projekt
Układu o zakazie rozmieszczania broni w przestrzeni kosmicznej, użycia siły lub groźby użycia siły wobec
aparatów kosmicznych. Przewidziano w nim zakaz umieszczania w przestrzeni kosmicznej jakiejkolwiek
broni oraz stosowania siły wobec aparatów kosmicznych. Wejście w życie układu wymagało ratyfikowania
go przez wszystkich stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ, co ze względu na sprzeciw USA
sprawiło, że projekt porozumienia był skazany na porażkę65.
Rosja będzie stale podejmowała kwestię zawarcia układu, chcąc przedstawić Stany Zjednoczone jako
państwo, które zmierza do demontażu prawnomiędzynarodowego systemu bezpieczeństwa, i licząc na
zmianę amerykańskiego stanowiska. Będzie także dążyła do wyraźnego powiązania BMD z amerykańskimi planami umieszczenia broni w kosmosie. Rosja może także odstąpić od moratorium na
stosowanie broni antysatelitarnej, której udane próby ZSRR przeprowadzał w latach siedemdziesiątych.
Mogłoby to stanowić poważne wyzwanie dla amerykańskiej armii, silnie zinformatyzowanej i zależnej od
satelitarnych systemów łączności, nawigacji i wywiadu.
Przyszłość ofensywnych potencjałów jądrowych
Wypowiedzenie przez USA układu ABM oraz ich niechęć do wiązania się nowymi układami rozbrojeniowymi postawiły pod znakiem zapytania kontynuowanie traktatowo określonego procesu redukcji
arsenałów strategicznej broni jądrowej Rosji i Stanów Zjednoczonych. 5 grudnia 2009 r. upłynął termin
ważności Traktatu o ograniczeniu i redukcji ofensywnej broni jądrowej – START 1. Układ ten został
wyposażony w wyjątkowo rozbudowany aparat weryfikacji i kontroli wypełniania jego postanowień
i doprowadził do największego w dziejach zredukowania strategicznej broni jądrowej.
64
65
66
Na 60. sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w 2005 r. 178 państw poparło rosyjski projekt
rezolucji „Środki zabezpieczenia transparentności i wzmocnienia zaufania w działalności kosmicznej”. Działania
zapobiegające wyścigowi zbrojeń w kosmosie to jeden z priorytetów współpracy Rosji i UE w ramach wspólnej
przestrzeni bezpieczeństwa zewnętrznego. Zob.: O priedotwraszczenii razmieszczenija orużyja w kosmosie i obiespieczenii biezopasnosti kosmiczeskoj diejatielnosti (sprawocznaja informacyja), www.mid.ru/ns-dvbr.nsf/853667
ff9506854843256a170042d4fc/291446ce78a2f4f1c32575cb0023ead9?OpenDocument.
Dogowor o priedotwraszczenii razmieszczenija orużyja w kosmiczeskom prostranstwie, priemlienia siły ili ugrozy siłoj
w otnoszenii kosmiczeskich obiektow, www.mid.ru/ns-dvbr.nsf/8329e2a2d0f85bdd43256a1700419682/432569d800
226387c32573ee002c0db8?OpenDocument. Amerykanie motywowali swój sprzeciw pominięciem w układzie
zakazu rozwijania broni antysatelitarnej operującej z ziemi, której to programy rozwijają Chiny, co czyni traktat
tendencyjnym i jednostronnym – zob.: S.J. Blank, Russia and Arms Control…, op.cit., s. 84–85.
W 1991 r. ZSRR miał około 26 000 ładunków jądrowych, w tym w Wojskach Rakietowych Strategicznego Przeznaczenia 7300, na pokładach SSBN – 4000, a w Powietrznych Siłach Strategicznych – 1400. Zob.: A.K., Broń jądrowa
Wspólnoty Niepodległych Państw, „Wojskowy Przegląd Zagraniczny” 1992, nr 1(196), s. 5–8.
Wpływ układów START na rosyjskie siły strategiczne. Rosja po rozpadzie ZSRR stanęła przed
66
koniecznością radykalnej redukcji arsenału nuklearnego . Na Federację Rosyjską spadł obowiązek
wypełnienia podpisanego przez ZSRR i USA 31 lipca 1991 r. układu START 1, przewidującego ograniczenie liczby głowic jądrowych do 6000 sztuk w ciągu 84 miesięcy od wejścia układu w życie. Utrzymanie
SSJ na poziomie stanu z okresu istnienia ZSRR przekraczało finansowe możliwości rosyjskiego budżetu.
3 stycznia 1993 r. Rosja i USA podpisały układ START 2, w którym przewidziano zredukowanie głowic
bojowych do poziomu 3000–3500 sztuk do końca 2003 r. Oba traktaty miały dla Rosji swoje korzystne, jak
i niekorzystne strony. Do minusów START 1 zaliczono: możliwość umieszczenia na bombowcach
strategicznych dodatkowych pocisków jądrowych, co faworyzowało USA (każdy strategiczny samolot
bombowy nieprzystosowany do przenoszenia pocisków manewrujących traktowano jako przenoszący
jeden ładunek jądrowy, niezależnie od rzeczywistego udźwigu), pięćdziesięcioprocentową redukcję ciężkich rakiet balistycznych z niezależnie naprowadzanymi głowicami bojowymi (ICBM MIRV), stanowiących
podstawę rosyjskiego arsenału jądrowego, oraz ścisłą kontrolę mobilnych ICBM, którymi dysponowała
tylko Rosja. Za pozytywy układu uznano możliwość zachowania istniejącej struktury SSJ oraz
wykorzystania ICBM/SLBM jako rakiet wynoszących satelity na orbitę. Na mocy START 1 zredukowano
liczbę głowic bojowych z ponad 10 000 u każdej ze stron do 6000 i 1600 nosicieli. Wprowadzono też
rozbudowany system weryfikacji i kontroli, na który składały się zwiad satelitarny, wymiana informacji,
Robert Śmigielski
18
inspekcje na miejscu, zakaz szyfrowania większości telemetrycznych danych ćwiczebnych startów rakiet.
67
Tym samym wykluczono możliwość szybkiej odbudowy redukowanych arsenałów .
Więcej kontrowersji wywołał START 2, podpisany w 1993 r. Uznano za korzystne jego postanowienia
o ograniczeniu amerykańskiego potencjału do poziomu, który w ówczesnych warunkach ekonomicznych
był absolutnym maksimum dla Rosji, o ponad pięćdziesięcioprocentowej redukcji morskich sił jądrowych
USA (z 3712 do 1750 głowic) oraz przyjęciu na poziomie rzeczywistym, a nie zakładanym, liczby głowic
przenoszonych przez bombowce strategiczne. Układ wzbudził jednak znacznie więcej zastrzeżeń. Za
największy błąd uznano konieczność likwidacji do 2003 r. ciężkich ICBM MIRV, które stanowiły 55% (3020
głowic) SSJ Rosji. W przypadku wypowiedzenia układu Stany Zjednoczone mogłyby szybko zwiększyć
liczbę głowic o 4500, podczas gdy Rosja po 2003 r. nie miałaby praktycznie takiej możliwości (układ
pozwalał jej zdjąć po pięć głowic ze 105 rakiet SS-19, co umożliwiałoby ewentualnie dozbrojenie się
w dodatkowe 525 głowic). Federacja Rosyjska została też zobowiązana do zlikwidowania 64 ze 154
68
silosów ICBM . W rezultacie byłaby zmuszona do gruntownej zmiany całej struktury swych SSJ.
Tabela 1.
Udział poszczególnych komponentów SSJ Federacji Rosyjskiej przed i po realizacji układu START 2
(w % nosicieli oraz głowic jądrowych przypadających na dany komponent)
Komponenty SSJ
ICBM bazowania lądowego
SLBM
Głowice przenoszone przez
bombowce strategiczne
Przed realizacją START 2, 1992 r.
Po realizacji START 2, 2007 r.
nosiciele
51,2%
75,6%
głowice bojowe
56,8%
25,6%
nosiciele
44,7%
19,5%
głowice
37,1%
47%
nosiciele
4,1%
5%
głowice
6,1%
27,4%
Źródło: Razwitie rakietnych wojsk stratiegiczeskogo naznaczenija w pieriod s 1959 po 1996 god, www.arms.ru/ nuclear/
4.htm.
Ratyfikacja START 2 nastąpiła dopiero 14 kwietnia 2000 r. Duma zastrzegła sobie prawo
wypowiedzenia tego układu, jeśli USA wycofają się z ABM lub gdy broń nuklearna zostanie rozmieszczona
na terytoriach nowych państw członkowskich NATO. Jeszcze przed ratyfikowaniem START 2 rozpoczęto
prace nad układem START 3. Była to dla Rosji szansa na utrzymanie parytetu z USA, gdyż zakładany
w START 2 poziom 3500 głowic był nadal zbyt wysoki. Zgodnie z założeniami START 3, przyjętymi
w 1997 r., przewidywano zredukowanie liczby głowic do 2000–2500, weryfikację procesu utylizacji głowic,
objęcie układem pocisków manewrujących z głowicami jądrowymi (Rosja proponowała też włączenie
pocisków z głowicami konwencjonalnymi) oraz taktycznej broni jądrowej, zmniejszenie liczby bombowców
strategicznych do 50, ograniczenie możliwości odbudowy potencjału jądrowego, a także bezterminowość
69
układu . Szanse na podpisanie START 3 zostały jednak utracone, gdy Rosja wypowiedziała START 2.
Sytuacja po wypowiedzeniu przez USA układu ABM. Próbą wyjścia z impasu było podpisanie
70
Traktatu o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych (SORT) 24 maja 2002 r. Układ ten
przewiduje ograniczenie – do 31 grudnia 2012 r. – liczby głowic jądrowych operacyjnie rozwiniętych
w siłach strategicznych Rosji i Stanów Zjednoczonych do 1700–2200 sztuk (Rosja proponowała 1500).
W SORT pozostawiono w gestii stron określenie struktury ich SSJ, co odpowiadało Rosji. Abrogacja START 2
zwolniła Rosję z obowiązku likwidacji SS-19 i SS-18, które stanowią o sile lądowego komponentu rosyjskiej
67
68
69
70
Tiekst dogowora mieżdu Sojuzom Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki
o sokraszczenii stratiegiczeskich nastupatielnych woorużenij (SNW-1), www.armscontrol.ru/start/rus/docs/start-11.htm.
Dogowor mieżdu Rossijskoj Fiedieracyjej i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki o dalniejszem sokraszczenii i ograniczenii stratiegiczeskich nastupatielnych woorużenij (SNW-2), [w:] T.A. Szaklejn (red.), Wnieszniaja politika…, op.cit.,
s. 160–169; A.S. Djakow (red.), Sokraszczenije jadiernogo orużyja. Process i problemy, Moskowskij fiziko-tiechniczeskij institut, Dołgoprudnyj 1997, www.armscontrol.ru/rus/reductions/main.htm.
A. Djakow, P. Podwig, Na powiestkie dnia dogowor SNW-3, „Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 26 maja 2000 r.,
Joint Statement on the Parameters of Future Nuclear Reduction, www.nti.org/db/nisprofs/fulltext/treaties/abm/abm_
heje.htm; E. Miasnikov, What START III Could Correspond to Russia’s Interests?, www.armscontrol.ru/ Transforming/
miasnikov.htm.
Dogowor mieżdu Rossijskoj Fiedieracyjej i Sojedinionnymi Sztatami Amieriki o sokraszczenii stratiegiczeskich
nastupatielnych potiencyałow, [w:] T.A. Szaklejn (red.), Wnieszniaja politika…, op.cit., s. 305–307.
19
triady jądrowej. Wielogłowicowe ICBM mają być najskuteczniejszą odpowiedzią na budowę amerykańskiego BMD. Ostatnie rakiety SS-18 i SS-19 trzeba będzie jednak wycofać z wyposażenia najpóźniej
do 2020 r.
Rosja nie przeforsowała najważniejszego postulatu – fizycznej likwidacji redukowanych głowic
jądrowych i środków ich przenoszenia. Stany Zjednoczone mogą magazynować głowice, a część nosicieli
wykorzystać do przenoszenia broni konwencjonalnej. Rodzi to obawy, że powstały w ten sposób tzw.
potencjał zwrotny (breakout potential) umożliwi USA w krótkim czasie przywrócenie do stanu gotowości
kilku tysięcy głowic jądrowych. Putin wyraził w Monachium zaniepokojenie tym, że Stany Zjednoczone nie
71
tyle redukują swój jądrowy arsenał, ile chowają głowice „pod kocem lub poduszką” . Rosja redukowane
głowice i rakiety – z uwagi na ich resurs – musi utylizować ze względów bezpieczeństwa.
Tabela 2.
Stan rosyjskich SSJ w 2009 r.
Typ
ICBM
Ogółem głowic
68
10 x 550/750 kt
680
SS-19
72
6 x 550/750 kt
432
SS-25
180
1 x 550 kt
180
SS-27 silos
50
1 x 550 kt
50
SS-27 mobil
15
1 x 550 kt
15
385
1357
SS-N-18 M1
76
3 x 200 kt
228
SS-N-23
64
4 x 100 kt
256
SS-N-23 M1
32
4 x 100 kt
128
172
612
Tu-95 MS6
32
6 x AS-15A x 200 kt
192
Tu-95 MS16
31
16 x AS-15A x 200kt
496
Tu-160
14
12 x AS-15B x 200 kt
168
Ogółem
77
Ogółem
856
2825
Źródło: Sostajanije stratiegiczeskich sił, http://russianforces.org/rus/current.
Wraz z wygaśnięciem START 1 ustał precyzyjny mechanizm weryfikacji redukcji strategicznych sił
jądrowych, gdyż SORT nie przewiduje takiego. Zostały też zniesione ograniczenia rozwoju SSJ. Obawiając
się rozbudowy BMD oraz amerykańskiego potencjału zwrotnego, Rosja może w krótkim czasie zwiększyć
liczbę głowic na rakietach SS-27. Nie zrównoważy to jednak działań, jakie mogą podjąć Stany
Zjednoczone.
Degradacja rosyjskiego arsenału jądrowego. Ze względu na ograniczone możliwości modernizacji
własnego arsenału Rosja będzie dążyła do utrzymania ograniczeń przewidzianych układami START 1
i SORT. Postępująca degradacja rosyjskich SSJ – upływające resursy rakiet i głowic, trudności w ich
modernizacji, luki w systemie wczesnego ostrzegania przed atakiem rakietowym – może także znacząco
zwiększyć efektywność BMD. Nawet tarcza o ograniczonych możliwościach mogłaby zmniejszyć zdolność
wykonania uderzenia odwetowego, a tym samym zanegować odstraszającą funkcję SSJ. Rosyjski system
wczesnego ostrzegania kontroluje terytorium USA, śledząc około 500 pozycji startowych ICBM, ale nie jest
71
Wystuplenije i disskusija…, op.cit.
Ogółem
Lotnictwo
Liczba głowic i ich moc
SS-18
Ogółem
SLBM
Liczba
Robert Śmigielski
20
w stanie wykryć startów rakiet z okrętów podwodnych bądź z innych rejonów Ziemi, zwłaszcza na
72
wschodzie i północy .
Na początku 2009 r. SSJ składały się z 634 nosicieli i 2825 głowic jądrowych. Jest to prawie o 130
nosicieli i 450 głowic mniej niż w styczniu 2007 r. Zamiast wycofanych siedemnastu SS-18, pięćdziesięciu
siedmiu SS-19 i stu dwudziestu sześciu SS-25 (638 głowic) wprowadzono 25 jednogłowicowych rakiet
73
SS-27 . Trwają próby z wielogłowicową rakietą RS-24 mającą zastąpić SS-18 i SS-19, których eksploatacja
ze względów bezpieczeństwa powinna zakończyć się około 2015 r. Faktyczna liczba głowic jest jednak
mniejsza. Z trzynastu SSBN w służbie pozostaje jedynie osiem: jeden okręt klasy Delta III jest wycofywany,
dwa okręty klasy Delta IV są w remoncie, a jeden okręt klasy Tajfun jest przebudowywany pod rakiety
SS-N-30 Buława. Na wyposażenie w Buławy czeka pierwszy z serii nowych SSBN klasy Borej – „Jurij
Dołgoruki”, a dwie kolejne jednostki są w budowie. Buława jest jednak ciągle na etapie testów – ponad
połowa z nich zakończyła się niepowodzeniem. Może to oznaczać wieloletnie opóźnienie wprowadzenia
74
do służby okrętów klasy Borej . W 2008 r. zaobserwowano jednak ponad trzykrotny wzrost liczby patroli
bojowych rosyjskich SSBN w porównaniu z ich liczbą w 2007 r. (z trzech do dziesięciu). Po raz pierwszy od
dziesięciu lat morski składnik rosyjskiej triady jądrowej chociaż w części pełnił swą odstraszającą funkcję,
75
dysponując cały czas w morzu co najmniej jednym SSBN . Strategiczne Siły Powietrzne mniej więcej
utrzymują swój stan posiadania: 77 bombowców strategicznych (czternaście Tu-160, trzydzieści dwa
76
Tu-95 MS6 i trzydzieści jeden Tu-95 MS16) przenosi 856 pocisków manewrujących AS-15 . Jest to jednak
najbardziej wrażliwy na działania przeciwnika składnik SSJ, co praktycznie uniemożliwia pełnienie funkcji
odstraszania jądrowego.
Stanowiska Rosji i USA wobec następcy układu START 1. Od 2006 r. toczą się rozmowy na temat
układu, który miałby zastąpić START 1. Administracja George’a W. Busha opowiadała się za ogólnym
i mniej wiążącym porozumieniem niż START 1, z którego była gotowa zapożyczyć jedynie część mechanizmu kontroli dla zachowania transparentności. Sekretarz stanu Condoleezza Rice potwierdzając wolę
zachowania pożytecznych elementów START 1, dodała, że Stany Zjednoczone nie chcą „wracać do
77
ogromnych traktatów starego typu, dotyczących kontroli zbrojeń” . USA sprzeciwiały się porozumieniom
78
zakładającym inspekcję dowolnej bazy wojskowej i widziały przyszły układ jako dokument polityczny .
Niechęć Stanów Zjednoczonych do rozbudowanego systemu kontroli jest także spowodowana dostępem
strony amerykańskiej do informacji o rosyjskim potencjale jądrowym dzięki programowi Nunna–Lugara –
79
The Cooperative Threat Reduction . Ponieważ Rosja nie jest zdolna rywalizować z USA w zakresie zbrojeń
strategicznych i sam stan jej arsenału nuklearnego zmusza ją do jego redukcji, Stany Zjednoczone dążyły
do stworzenia takiego reżimu kontroli zbrojeń, który dawałby im możliwość jednostronnego określenia
struktury swych SSJ.
Rosja chce natomiast zachowania prawnie zobowiązujących ram ograniczenia potencjałów ofensywnych z układu START 1 – nawet poniżej 1500 głowic, z równoczesną redukcją środków przenoszenia – oraz
pozostawienia silnych, ale uszczuplonych w porównaniu ze START 1 mechanizmów weryfikacji
80
wypełniania przyjętych zobowiązań . Chodzi przede wszystkim o ograniczenie bardzo kosztownych
inspekcji, których w układzie START 1 przewidziano aż 16 rodzajów oraz o redukcję 150 typów
72
73
74
75
76
77
78
79
80
D. McDonough, The US Nuclear Shift to the Pacific, „RUSI Journal” April 2006, s. 68; R. Śmigielski, Osierocona
armia…, op.cit., s. 342–344.
Rakietnyje wojska stratiegiczeskogo naznaczenija, http://russianforces.org/rus/missiles.
Morskije stratiegiczeskije siły, http://russianforces.org/rus/navy; W. Miasnikow, „Jurij Dołgorukij” biez „Buławy”,
„Niezawisimaja Gazieta” z 15 lutego 2008 r.
Z 14 amerykańskich SSBN 2/3 stale znajduje się na patrolach – zob.: H. Kristensen, Russian Strategic Submarine
Patrols Rebound, www.fas.org/blog/ssp/2009/02/russia.php.
Lata 50% z nich – zob.: Stratiegiczeskaja awiacyja, http://russianforces.org /rus/aviation (30.05.2009).
Cytat za: D. Bawyrin, Jadiernoje sogłasije, www.vz.ru/politics/2008/1/31/141684.html. Zob. też: S.J. Cimbala, Missile
Defenses…, op.cit., s. 294.
D.G. Kimball, START Anew. The Future of the Strategic Arms Reduction Treaty, www.armscontrol.org/events/
20080512_Start_anew.asp; L.F. Bruks, Prodołżenije STARTa (buduszczeje Dogowora o SNW), www.carnegie.ru/ru/
news/79026.htm; A.S. Djakow, E.W. Miasnikow, N.N. Sokow, Process sokraszczenia jadiernych wooruzenij i kontrol
nad nimi w rossijsko-amierikanskich otnoszeniach: sostojanie i perspiektiwy, Moskowskij fiziko-tiechniczieskij institut,
Dołgoprudnyj 2006, s. 21–25.
Program wspierał jądrowe rozbrojenie Białorusi, Kazachstanu, Ukrainy, redukcję rosyjskich SSJ, wzmocnienie
kontroli nad materiałami rozszczepialnymi w WNP – zob.: Cooperative Threat Reduction, www.dtra.mil/oe/ctr/
programs/index.cfm.
A.S. Djakow, E.W. Miasnikow, N.N. Sokow, Process sokraszczenija…, op.cit., s. 25–26.
21
81
zawiadomień o wypełnianiu postanowień układu . Rosyjskim zamiarom odpowiadała Deklaracja
o strategicznych ramach rosyjsko-amerykańskich stosunków z 6 kwietnia 2008 r. Potwierdzono w niej wolę
dalszej redukcji strategicznych sił jądrowych i wypracowania „prawnie zobowiązujących porozumień, które
82
mają zastąpić układ START 1”, który uznano za kluczowy instrument ich redukcji .
Brak było zgody także co do sposobu liczenia oraz weryfikacji procesu redukcji głowic i ich nosicieli.
Dla USA strategiczne głowice bojowe to jedynie głowice pozostające w operacyjnej gotowości na środkach
przenoszenia. Colin Powell przyznał w 2002 r., że Stany Zjednoczone zachowają około 4600 głowic,
a senator Joseph Biden dodał, że teoretycznie USA zachowają prawo do limitu 6000 głowic, przewidzianego w układzie START 1. Nie przewidywano też likwidacji większości rakiet, samolotów i okrętów,
83
z których zostaną usunięte głowice jądrowe . Rosyjskie obawy budzi również amerykańska koncepcja
Prompt Global Strike, przewidująca przezbrojenie ICBM i SLBM w głowice konwencjonalne (przezbrojone
miałyby być po dwa pociski z 24 rakiet Trident 2 SSBN klasy Ohio, względnie cztery okręty zostałyby
całkowicie przezbrojone w głowice konwencjonalne). Koncepcję sformułowano z myślą o atakowaniu baz
terrorystów, ale potencjalnym celem może być infrastruktura obronna bądź przemysłowa suwerennego
państwa. W ramach Prompt Global Strike opracowano wiele środków służących wyśledzeniu rosyjskich
84
mobilnych ICBM . Poważne problemy spowodowałby brak możliwości odróżnienia startu rakiety z głowicą
konwencjonalną od jądrowej ICBM.
Dzień później rosyjski minister spraw zagranicznych przedstawił następujące postulaty prezydenta
Miedwiediewa w sprawie nowego układu ograniczającego ofensywne siły jądrowe: przyszłe porozumienie
ma być prawnie zobowiązujące, mają zostać zredukowane zarówno głowice, jak i środki ich przenoszenia,
strategicznej broni jądrowej nie można będzie rozmieszczać poza terytorium narodowym. Ponadto
Ławrow wymienił jako warunki strategicznej stabilności rozszerzenie procesu rozbrojeniowego na inne
81
82
83
84
85
86
87
88
A.M. Woolf, Strategic Arms Control After START. Issues and Options, Congressional Research Service, 7 May 2009,
s. 6–9, http://assets.opencrs.com/rpts/R40084_20090507.pdf.
Diekłaracyja o stratiegiczeskich ramkach rossijsko-amierikanskich otnoszenij, www.kremlin.ru/text/docs/2008/04/
163171.shtml.
W. Wołkow, Podwodnyje kamni na puti k razorużeniju, „Niezawisimaja Gazieta” z 28 marca 2003 r.; A.F. Woolf,
Strategic Arms Control…, op.cit., s. 14–17. Szerzej – zob.: V. Esin, Possible Attributes of a New Russian-American
Treaty on Strategic Offensive Weapons. The View from Russia, www.cceia.org/resources/articles_papers_reports/
0024.html.
A. Djakow, E. Miasnikow, „Bystryj głobalnyj udar” protiw SNW, „Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 14 września
2007 r.; H.M. Kristensen, Global Strike. A Chronology of the Pentagon’s New Offensive Strike Plan, www.fas.org/ssp/
docs/GlobalStrikeReport.pdf.
D. Krieger, Comparing the Positions of Senators Obama and McCain
www.wagingpeace.org/articles/2008/07/16_krieger_comparing_positions.php.
on
Nuclear
Disarmament,
Zob. B. Wiśniewski, Perspektywy polityki Stanów Zjednoczonych wobec Federacji Rosyjskiej, „Biuletyn” (PISM) 2009,
nr 15 (547).
J.R. Biden Jr, After Putin, „Wall Street Journal” z 24 marca 2008 r.
T. Reid, President Obama seeks Russia deal to slash nuclear weapons, „The Times” z 4 lutego 2009 r.; D.G. Kimball,
Reset Nuclear Arms Negotiations Now, „The St. Petersburg Times” z 13 lutego 2009 r.
Zwycięstwo Obamy w wyborach prezydenckich spowodowało zmianę amerykańskiego stanowiska.
Obama już podczas kampanii wyborczej zapowiadał współpracę z Rosją na rzecz redukcji broni jądrowej
oraz wzmocnienia reżimu jej nieproliferacji. Wystąpił przeciwko militaryzacji kosmosu oraz zajął bardzo
85
ostrożne stanowisko wobec planów budowy BMD w Europie . Prezydent USA, który za priorytety swej
polityki zagranicznej uznał irański program atomowy i wojnę w Afganistanie, jest gotów zmniejszyć
86
napięcie w stosunkach z Rosją, licząc na jej współdziałanie w obu tych kwestiach . Obecny wiceprezydent
Joseph Biden w marcu 2008 r. określił wygaśnięcie START 1 jako olbrzymią szkodę dla USA i Rosji
87
i oświadczył, że następcy Busha i Putina będą musieli niezwłocznie ożywić to porozumienie . Na początku
lutego strona amerykańska zapowiedziała, że będzie dążyć do dużej (nawet do poziomu 1000 głowic)
i objętej pełną kontrolą redukcji broni jądrowej obu mocarstw. Dotyczyło to zarówno broni pozostającej
w gotowości bojowej, jak i przechowywanej w magazynach, a także taktycznej broni nuklearnej. Za
pierwszoplanowe zadanie uznano opracowanie prawnie wiążącego traktatu będącego następcą START 1.
Zdaniem Hillary Clinton, gdyby do 5 grudnia 2009 r. nie udało się go uzgodnić, to należy przyjąć procedury
88
pozwalające zachować kluczowe postanowienia dotyczące monitoringu i kontroli na okres przejściowy .
Jest to diametralna zmiana amerykańskiego stanowiska, uwzględniająca większość rosyjskich postulatów,
co stwarza warunki do znalezienia kompromisowego rozwiązania. 6 lutego bieżącego roku w Genewie
Ławrow i Clinton symbolicznie dali sygnał do „zresetowania” stosunków rosyjsko-amerykańskich.
Robert Śmigielski
22
mocarstwa jądrowe, zakaz umieszczania broni w kosmosie, zakaz przezbrojenia środków przenoszenia
strategicznej broni jądrowej w broń konwencjonalną, wyeliminowanie tzw. potencjału zwrotnego oraz
ograniczenie zbrojeń konwencjonalnych. Osobno podkreślił związek między zbrojeniami ofensywnymi
i defensywnymi, zaznaczając, że nie można liczyć na postęp w tych pierwszych, jeśli jedna ze stron rozwija
89
globalny system obrony antyrakietowej .
Na konieczność łącznego rozpatrywania kwestii redukcji ofensywnych zbrojeń strategicznych
i systemów obrony antyrakietowej położyli następnie szczególny nacisk prezydent Miedwiediew, premier
Putin oraz przewodniczący rosyjskiej delegacji prowadzącej negocjacje w sprawie układu mającego
90
zastąpić START – Anatolij Antonow . 20 czerwca w Amsterdamie Miedwiediew oświadczył, że osiągnięcie
porozumienia w sprawie redukcji SSJ nie będzie możliwe bez wyraźnego zapisania w nowym układzie ich
powiązania z globalną obroną antyrakietową, której powstaniu Rosja stale się sprzeciwia91.
Perspektywy osiągnięcia rosyjsko-amerykańskiego porozumienia w sprawie zbrojeń strategicznych. Podpisanie nowego układu ograniczającego SSJ ma znaczenie tak dla Rosji, jak i dla USA, choć oba
państwa kierują się różnymi przesłankami. Federacja Rosyjska jest zmuszona redukować swój starzejący
się arsenał nuklearny ze względów technicznych. Według ostrożnych prognoz, w 2015 r., po wycofaniu
92
rakiet SS-18, SS-19 i SS-25, Rosja będzie dysponowała maksymalnie 1000 głowicami jądrowymi .
Przyjęcie nowego traktatu jest jedynym sposobem na utrzymanie parytetu z USA. Dla prezydenta Obamy
to część szerszego planu wzmocnienia systemu nieproliferacji opartego na Układzie o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT), w którego artykule VI nałożono na mocarstwa atomowe zobowiązanie do
działań na rzecz rozbrojenia jądrowego. 5 kwietnia w Pradze Obama zapowiedział także ratyfikację przez
amerykański Senat Traktatu o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT) z 1996 r. oraz nadanie
nowego impulsu rozmowom w sprawie opracowania układu o zaprzestaniu produkcji materiałów rozszcze93
pialnych do celów militarnych . Działania te mają wzmocnić pozycję USA w kontekście planowanej na maj
przyszłego roku konferencji przeglądowej NPT i zwiększenia presji na państwa zmierzające do uzyskania
broni atomowej, takie jak Korea Północna czy Iran, a także Pakistan i Indie.
Opracowanie nowego traktatu może sprawić trudności, jeżeli Rosja będzie domagała się powiązania
94
go z kwestią obrony antyrakietowej, na co zapewne USA nie wyrażą zgody . Stany Zjednoczone nie
zrezygnują także z rozwijania programu Prompt Global Strike. Amerykańskie siły konwencjonalne mają
obecnie taką przewagą nad każdym potencjalnym przeciwnikiem, że USA, nic nie tracąc ze swej militarnej
dominacji, mogłyby zgodzić się na globalne jądrowe rozbrojenie. Zadania broni jądrowej byłyby w stanie
wypełnić pociski manewrujące precyzyjnego rażenia Tomahawk – jeden okręt klasy Ohio zamiast 24 rakiet
Trident może przenosić 156 Tomahawków.
Sytuacja Rosji jest diametralnie inna. Ze względu na stan jej sił konwencjonalnych to właśnie jądrowe
siły strategiczne stanowią gwarancję jej bezpieczeństwa. Dlatego nie należy spodziewać się, by Rosja
zgodziła się na ograniczenie liczby głowic poniżej 1500 sztuk. Rosjanie skupią się zapewne na zwiększeniu
możliwości przetrwania ewentualnego pierwszego uderzenia, do czego niezbędne jest posiadanie
niezawodnego systemu wczesnego ostrzegania o ataku rakietowym, oraz na zapewnieniu możliwości
przełamania obrony antyrakietowej przeciwnika dzięki zastosowaniu środków walki radioelektronicznej
i manewrujących głowic bojowych.
89
90
91
92
93
94
Wystuplenije Ministra inostrannych dieł Rossii S.W. Ławrowa na plenarnom zasiedanii Konfieriencyi po razorużeniju,
Żeniewa 7 marta 2009 goda, www.mid.ru.
Zob: Stienogramma wystuplenija rukowoditiela dielegacyi Rossii na trietiej siessii Podgotowitielnogo komitieta
Konfieriencyi 2010 goda po rasprostranieniju diejstwija Dogowora o nieraspostranienii jadiernogo orużyja (DNJaO)
A.I. Antonowa, Nju Jork, 4 maja 2009, „Informacyonnyj biulletien” z 6 maja 2009 r., www.mid.ru; Intierwju priedsiedatiela prawitielstwa Rossijskoj Fiedieracyi Władimira Putina japonskomu informacyonnomu agientstwu „Kiodo
Cusin”, tielieradiokorporacyi „En-Ejcz-Kiej” i gazietie „Nichon Kiejdzaj” („Nikkiej”), www.anticompromat.ru/putin/
int2009-05-10jap.html.
Zajawlenije Priezidienta Rossii, 20 ijunija 2009 goda, Amstierdam, www.kremlin.ru/text/appears/2009/06/
218172.shtml.
A. Tieriechow, W. Miasnikow, Gejts ozabotiłsia niechwatkoj sołdatow w Rossii, „Niezawisimaja gazieta” z 11 czerwca
2008 r.; E.B. Rumer, Russian Foreign Policy…, op.cit., s. 70.
Remarks by President Barack Obama, Hradcany Square, Prague, www.whitehouse.gov/the_press_office/RemarksBy-President-Barack-Obama-In-Prague-As-Delivered.
Dał temu wyraz rzecznik Departamentu Stanu USA, Ian Kelly, na konferencji prasowej 22 czerwca 2009 r.,
oświadczając, że dla USA kwestie redukcji SSJ i obrony antyrakietowej są niezależne i nie będą rozpatrywane łącznie
– zob. Ian Kelly Department Spokesman, Daily Press Briefing, Washington DC, June 22, 2009, www.state.gov
/r/pa/prs/dpb/2009/125229.htm.
23
Szanse na uzyskanie porozumienia stwarza zawężenie pola negocjacji do strategicznych zbrojeń
ofensywnych. Obie strony są zgodne co do potrzeby zachowania prawnie wiążącego charakteru traktatu
i stworzenia skutecznych narzędzi weryfikacji wypełnienia jego postanowień. Zarówno Rosja, jak i Stany
Zjednoczone opowiadają się za redukcją głowic i środków ich przenoszenia. Możliwy kompromis
w sprawie sposobu liczenia głowic bojowych oraz ich nosicieli mógłby oznaczać: po pierwsze – rosyjską
zgodę na amerykański sposób liczenia głowic jądrowych, wyłączający z limitów traktatu głowice
składowane w magazynach (nigdy wcześniej ani USA, ani Rosja nie dopuszczały do inspekcji swych
magazynów z bronią jądrową, co w praktyce uniemożliwiało weryfikację składowanych tam głowic
bojowych), po drugie – że USA zgodziłyby się na redukcję strategicznych systemów przenoszenia oraz na
traktowanie jako strategicznych ICBM i SLBM z głowicami konwencjonalnymi. Pozwoliłoby to ograniczyć
rosyjskie zastrzeżenia co do amerykańskiego potencjału zwrotnego. Powinny być zachowane zasadnicze
elementy systemu weryfikacji realizacji porozumienia START, a mianowicie: wspólna komisja nadzoru,
wymiana informacji, zakaz szyfrowania danych telemetrycznych, wzajemne inspekcje. Rosyjskie obawy
związane z Prompt Global Strike mogłoby też zmniejszyć powstanie JDEC w Moskwie. Po osiągnięciu
kompromisu w sprawie strategicznych sił jądrowych możliwe byłoby zapewne także rozpoczęcie rozmów
na temat obrony antyrakietowej, zbrojeń w kosmosie oraz redukcji taktycznej broni jądrowej, czego dotąd
nie obejmowały międzynarodowe porozumienia rozbrojeniowe.
Te działania mogą zmniejszyć rosyjskie obawy związane z planami stworzenia BMD i ułatwić kompromis w sprawie zbrojeń ofensywnych. Strona rosyjska pozytywnie odniosła się do decyzji Obamy, ale
aby ocenić jej wpływ na bezpieczeństwo Rosji, domaga się pogłębionej informacji co do kierunków
95
96
97
98
99
J.R. Biden, Speech at the 45th Munich Security Conference, www.securityconference.de/konferenzen/rede.php
?menu_2009=&menu_konferenzen=&sprache=en&id=238; M. Zygar, Rossija i SSzA sygrajut na niejtralnom pole,
„Kommiersant” z 2 marca 2009 r.; P. Baker, Obama Offered Deal to Russia in Secret Letter, „New York Times”
z 3 marca 2009 r.; Rossii priedłagajut sdiełku. PRO SSzA w Wostocznoj Jewropie w obmien na iranskoje jadiernoje
orużyje, www.polit.ru/news/2009/02/16/proiran.html.
Options for Deploying Missile Defenses in Europe, Congress of the United States, Congressional Budget Office,
A CBO Study, February 2009, www.cbo.gov/doc.cfm?index=10013&type=1.
Wystuplenije ministra inostrannych dieł…, op.cit.
S. Rogow, Obama formirujet nowuju amierikanskuju stratiegiju, „Niezawisimoje wojennoje obozrienije” z 5 czerwca
2009 r.
Patrz szerzej: K. Nicpoń, Co dalej z tarczą?, „Nowa Technika Wojskowa” 2009, nr 10, s. 14–17.
Czynnikiem, który może sprzyjać porozumieniu, jest światowy kryzys finansowy, wymuszający cięcia
wydatków wojskowych. Dotyczy to nie tylko Rosji, ale i USA. W przypadku Stanów Zjednoczonych zostanie
ograniczone m.in. finansowanie BMD. Możliwość zmiany stanowiska wobec planów dyslokacji BMD
w Europie zapowiedzieli jeszcze w lutym wiceprezydent Biden, podsekretarz stanu William Burns oraz sam
95
Obama w liście do Miedwiediewa . Amerykanie złożyli Rosji propozycję współdziałania w neutralizacji
zagrożenia irańskim programem atomowym, co pozwoliłoby zrewidować plany budowy radaru
w Czechach i bazy w Polsce. W przygotowanym w lutym 2009 r. przez Biuro Budżetowe Kongresu raporcie
„Warianty rozmieszczenia obrony przeciwrakietowej w Europie” zaproponowano trzy inne miejsca
96
dyslokacji tarczy antyrakietowej w Europie . Na początku marca minister Ławrow potwierdził, że Rosja jest
gotowa do współpracy na rzecz neutralizacji potencjalnego zagrożenia rakietowego wszystkich zaintere97
sowanych państw, w opozycji do działań jednostronnych . W maju Pentagon przedstawił założenia
budżetowe, które przewidują wstrzymanie rozbudowy potencjału bazy rakiet przechwytujących GBI na
Alasce, zamrożenie programu MKV, budowy rakiety przechwytującej KEI oraz rezygnację z zakupu
drugiego Boeninga-747 z bronią laserową przeznaczoną do niszczenia rakiet balistycznych w początkowej
fazie lotu. Zwiększono natomiast finansowanie programów THAAD i Aegis, które na obecnym etapie
zaawansowania technologicznego mają za zadanie zapewnić obronę antyrakietową teatru działań
98
wojennych (TDW) i jako takie nie stanowią zagrożenia dla rosyjskich SSJ . Dlatego decyzja prezydenta
Obamy z 17 września o rezygnacji z planów rozmieszczenia w Polsce i Czechach bazy z antyrakietami GBI
i radaru nie była zaskoczeniem. USA uznały, że zagrożenie zbudowania przez Iran rakiet międzykontynentalnych jest obecnie znikome, a do obrony przeciw rakietom krótkiego i średniego zasięgu, którymi
Iran już dysponuje, zdecydowanie bardziej nadają się już istniejące i operacyjnie sprawdzone systemy
walki Aegis z pociskami SM-3, bazujące na okrętach. Przed 2015 r. komponent morski miałby zostać
uzupełniony o mobilny lądowy wariant rakiet SM-3. Możliwe jest też wykorzystanie systemów THAAD.
Nowa koncepcja budowy obrony antyrakietowej pozwoli objąć nią także południowo-wschodnią część
99
Europy .
Robert Śmigielski
24
rozwoju nowej koncepcji budowy BMD w Europie. Od tego uzależnia ewentualny udział we wspólnym
projekcie, który obejmowałby Rosję, USA i państwa europejskie. Podczas wizyty w Moskwie 13 paździer100
nika sekretarz stanu Hilary Clinton zaproponowała rozpoczęcie rozmów o wspólnej ocenie zagrożeń .
Celem minimum będzie zapewne odbudowa podstaw wzajemnego zaufania, np. przez uruchomienie
JDEC, a celem maksimum – stworzenie mechanizmów współpracy jeśli już nie w ramach wspólnego
systemu obrony antyrakietowej, to choćby poprzez współdziałanie systemów amerykańskiego i rosyjskiego.
Wizyta prezydenta Obamy w Moskwie 6–8 lipca 2009 r. miała przynieść odpowiedź na pytanie, czy
możliwe jest osiągnięcie kompromisu w kluczowych kwestiach ograniczenia zbrojeń strategicznych przed
wygaśnięciem START 1. Przyjęte dziesięciopunktowe Wspólne stanowisko w sprawie dalszych redukcji
i ograniczeń strategicznych zbrojeń ofensywnych (Joint Understanding for a follow-on agreement to
START) świadczy to jednak o wciąż istniejących poważnych różnicach poglądów obydwu państw na
zasadnicze postanowienia nowego układu. Kluczowe znaczenie miały zadeklarowane limity głowic bojowych i środków przenoszenia, które obydwa kraje mają osiągnąć w ciągu siedmiu lat od wejścia układu
w życie. Limity głowic ustalone na poziomie 1500–1675 sztuk nie budziły większego zaskoczenia, chociaż
spodziewano się jednoznacznego określenia limitu na poziomie 1500 sztuk (nie wymagały też znacznych
redukcji, biorąc pod uwagę limity ustalone w układzie SORT). Określenie limitów strategicznych nosicieli
w przedziałach 500–1100 sztuk świadczy to jednak, że strony w tym kluczowym dla Rosji punkcie były
101
dalekie od kompromisu i wpisały do dokumentu jedynie swe stanowiska negocjacyjne . Rosja, która już
obecnie dysponuje niespełna 650 ICBM, SLBM i bombowcami strategicznymi, dąży do maksymalnej
redukcji środków przenoszenia, aby uniemożliwić powstanie tzw. potencjału zwrotnego. Stanowisko
Federacji Rosyjskiej determinuje dodatkowo to, że niezależnie od układu, w następstwie upływających
resursów technicznej przydatności jej rakiet, w ciągu kilku lat rosyjskie SSJ będą dysponowały mniej niż
500 środkami przenoszenia. Stany Zjednoczone, które podobnej presji nie odczuwają, dążą zaś do zachowania jak największej ich liczby, z możliwością ich przezbrojenia w głowice konwencjonalne. Jeżeli w toku
negocjacji stronom nie uda się osiągnąć kompromisu w sprawie limitów środków przenoszenia, może to
grozić fiaskiem rozmów. Zaakceptowanie wysokich limitów proponowanych przez USA oznaczałaby
zgodę Rosji na utratę parytetu w siłach jądrowych.
Pozycję Rosji dodatkowo osłabia fakt, że domaga się ona ustępstw Stanów Zjednoczonych także
w kwestii traktatowego powiązania kwestii strategicznych zbrojeń ofensywnych z obroną antyrakietową.
We Wspólnym stanowisku zapisano co prawda, że przyszły układ ma zawierać zapis bezpośrednio
potwierdzający związek między strategicznymi zbrojeniami ofensywnymi a defensywnymi, ale podpisane
tego samego dnia ogólnikowe i pozbawione konkretów Wspólne oświadczenie w sprawie obrony antyrakietowej osłabia to zobowiązanie. W oświadczeniu tym zadeklarowano współpracę – zakładającą wzajemny szacunek i działanie we wspólnym interesie – dotyczącą oceny zagrożeń związanych z proliferacją
technologii rakietowych oraz reagowania na nie, przede wszystkim metodami dyplomatycznymi. Powróciła
102
też idea stworzenia JDEC .
Od bezpośredniego wiązania kwestii redukcji zbrojeń ofensywnych i obrony antyrakietowej odżegnywał się także Obama. Podczas konferencji prasowej amerykański prezydent podkreślił, że BMD nie jest
przeznaczony do neutralizacji rosyjskiego potencjału jądrowego i dlatego „nie ma sensu łączyć dyskusji
o systemach rakietowych, które dotyczą całkowicie innego zagrożenia, z tym ogromnym potencjałem,
103
jakim dysponuje Rosja” . Jednocześnie zaproponował Rosji rozpoczęcie wspólnych prac nad nową
architekturą obrony antyrakietowej i zaznaczył, że w przypadku likwidacji zagrożenia irańskim programem
budowy broni jądrowej i rakiet balistycznych nie będzie także potrzeby tworzenia europejskiego
100
101
102
103
Rossija i SSzA prodołżajut konsultacyi po PRO. Moskwa chociet poniat dietali nowogo plana administracyi Obamy,
www.itar-tass.com, RF diełajet wsio, sztoby k diekabriu wyjti na podpisanije dogowora po SNW, www.rian.ru.
Sowmiestnoje ponimanije po woprosu o dalniejszych sokraszczenijach i ograniczenijach stratiegiczeskich
nastupatielnych woorużenij, www.kremlin.ru/text/docs/2009/07/219078.shtml. Por. K. Ćwiek-Karpowicz, B. Wiśniewski, Wizyta Baracka Obamy w Moskwie i przyszłość stosunków rosyjsko-amerykańskich, „Biuletyn” (PISM) 2009,
nr 41 (573).
Sowmiestnoje zajawlenije Priezidienta Rossijskoj Fiedieracyi D.A. Miedwiediewa i Priezidienta Sojedinionnych
Sztatow Amieriki B. Obamy po woprosam PRO, www.kremlin.ru/text/docs/2009/07/219077.shtml.
Press Conference by President Obama and President Medvedev of Russia, www.whitehouse.gov/the_press_office/
Press-Conference-by-President-Obama-and-President-Medvedev-of-Russia.
25
104
komponentu BMD . Wydaje się zatem, że o ile Amerykanie będą gotowi na pewne ustępstwa w sprawie
limitu strategicznych nosicieli – zwłaszcza że zgodzili się na to, aby przyszły układ zawierał zapis o wpływie
ICBM i SLBM z głowicami konwencjonalnymi na stan stabilności strategicznej – to nie zgodzą się, by traktat
mający zastąpić START 1 ograniczał ich prerogatywy w zakresie kształtowania BMD. Jest to zarazem
pewna forma presji na Rosję, aby w większym stopniu zaangażowała się w działania mające na celu
zmuszenie Iranu do wyrzeczenia się planów budowy broni atomowej i rozwijania technologii rakietowych.
W zamian za to USA są gotowe zrewidować swe plany dotyczące kształtu obrony antyrakietowej, co wśród
rosyjskich priorytetów zajmuje miejsce ważniejsze niż przyjazne stosunki z Iranem.
Współzależność strategicznych zbrojeń ofensywnych i defensywnych – w tym w przestrzeni kosmicznej, co wyraźnie 7 lipca potwierdził wiceminister spraw zagranicznych Rosji odpowiadający za kwestie
105
– oraz przyszły limit środków przenoszenia są obecnie niewątpliwie
rozbrojeniowe, Siergiej Riabko
głównymi kwestiami spornymi w negocjacjach w sprawie układu mającego zastąpić START 1. Bez ich
rozwiązania, co będzie wymagało politycznej decyzji obu prezydentów, trudno będzie ustalić sposób
liczenia głowic i nosicieli oraz system weryfikacji wypełniania postanowień układu przez jego strony. Nie
wywołują natomiast rozbieżności takie sprawy, jak zobowiązanie do dyslokacji SSJ wyłącznie na terytorium narodowym czy swoboda kształtowania ich struktury.
Wyjątkowo krótki czas na opracowanie nowego traktatu był przyczyną tego, że negocjatorom nie udało
się przedstawić tekstu dokumentu do podpisu przez prezydentów przed 5 grudnia. Wydaje się, że większą
determinację w tym kierunku wykazywała strona amerykańska, pragnąca wzmocnić pozycję prezydenta
Obamy w związku z przyznaniem mu Pokojowej Nagrody Nobla za działania na rzecz rozbrojenia
nuklearnego. W związku z wygaśnięciem układu START, prezydenci Obama i Miedwiediew wydali
4 grudnia jedynie krótkie oświadczenie, w którym wyrazili wolę podtrzymania strategicznej stabilności
między USA a Rosją oraz kontynuowania współpracy w duchu tego układu i zapewnili o dołożeniu starań
106
celem wejścia w życie nowego układu ograniczającego zbrojenia strategiczne .
Strona rosyjska zdołała przeforsować kilka korzystnych dla siebie rozwiązań. Ze skąpych informacji na
temat postanowień nowego traktatu wynika, że USA zgodziły się zlikwidować stałą misję obserwatorów
kontrolujących produkcję rosyjskich rakiet Topol, Buława i RS-24 w zakładzie w Wotkińsku oraz zwiększyć
rejony bazowania i rozwinięcia mobilnych ICBM (START 1 ograniczał je odpowiednio do 5 i 125 000 km²).
Przyjęto limity na środki przenoszenia – 800 sztuk oraz na strategiczne głowice bojowe – 1600. Za
strategiczne głowice bojowe uznawane będą także głowice konwencjonalne rozmieszczone na strategicznych środkach przenoszenia. Uzgodniono także kompromis w sprawie wymiany danych teleme109
trycznych .
104
105
106
107
108
109
Obama’s Speech in Moscow. President addresses New Economic School graduation, www.america.gov/st/texttransenglish/2009/July/20090707062839abretnuh3.549922e-02.html.
MID Rossii nazywajet ogromnym dostiżenijem ustanowlenije diapazonow sokraszczenija stratiegiczeskich nositielej
i bojezariadow, www.itar-tass.com.ru.
Sowmiestnoje zajawlienije Priezidienta Rossijskoj Fiedieracyji i Priezidienta Sojedinionnych Sztatow Amieriki w swiazi
s zawierszeniem sroka diejstwija Dogowora o sokraszczeniji i ograniczeniji strategiczieskich nastupatielnych woorużenij, www.kremlin.ru/acts/6243.
O wosmom raundie rossijsko-amierikanskich pieriegoworow po SNW, www.mid.ru/brp_4.nsf/0/757B43369D6666
DFC325769300318515.
Patrz: RF i SszA mogut podpisat dogowor po SNW w nacziale 2010 goda, http://news.ng.ru/2009/12/21/12614
09892.html.
N. Kraklev, U.S. to stop counting new missiles in Russia, www.washingtontimes.com/news/2009/dec/01/us-tostop-counting-new-missiles-in-russia/?feat=article_top10_ commented; Duch SNW, „Niezawisimaja gazieta”
z 17 grudnia 2009 r.
Strony nie zdecydowały się na przedłużenie obowiązywania układu START 1 bądź podpisanie przejściowego dokumentu pozwalającego utrzymać mechanizmy weryfikacji poprzedniego traktatu. Wynikało
to zapewne z przekonania, że proces negocjacyjny doprowadzi do rychłego wypracowania kompromisowego porozumienia. O tym przekonaniu świadczyć może oficjalny komunikat rosyjskiego MSZ
z 21 grudnia, w którym stwierdzono, że „przygotowanie nowego układu zostało praktycznie zakończone”,
a do “ostatecznego uzgodnienia układu i przedstawienia go do podpisania prezydentom Rosji i USA
107
pozostało do uregulowania kilka spraw spornych, które przewiduje się rozwiązać w najbliższym czasie” .
Podobne stanowisko zaprezentował szef rosyjskiego Sztabu Generalnego gen. Nikołaj Makarow,
108
zapowiadając możliwość podpisania układu na początku 2010 r.
Robert Śmigielski
26
„Sprawami spornymi” utrudniającymi podpisanie układu mogą być z jednej strony kwestie dotyczące
metod kontroli wypełniania postanowień traktatu, z drugiej żądania zapisania w traktacie zależności między
ofensywnymi a defensywnymi strategicznymi zbrojeniami oraz sprawa amerykańskiego potencjału
zwrotnego. Nie wydaje się jednak, by uniemożliwiły one podpisanie traktatu w najbliższych tygodniach.
Problemem może być jednak jego ratyfikacja, przede wszystkim w amerykańskim Senacie. Republikańska
opozycja może odmówić jej uznając, że administracja Obamy zgodziła się na zbyt daleko idące ustępstwa
wobec Rosji. Według amerykańskich źródeł dla prezydenta Obamy traktat o redukcji strategicznych
zbrojeń jądrowych ma być wstępem do rozpoczęcia rozmów o redukcji głowic składowanych w magazynach, taktycznej broni jądrowej oraz dalszej redukcji SSJ do poziomu 1000 głowic z jednoczesnym
110
włączeniem w ten proces innych mocarstw atomowych .
Wnioski
Celem rosyjskiej polityki w zakresie reżimu kontroli zbrojeń strategicznych jest zachowanie strategicznej stabilności w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. Dla Rosji pojęcie „strategiczna stabilność”
oznacza nie tylko względną równowagę ofensywnych sił jądrowych (zasada dostatecznego jądrowego
powstrzymywania), ale także obejmuje obronę przeciwrakietową, zbrojenia w przestrzeni kosmicznej oraz
konwencjonalną broń precyzyjnego rażenia. Potencjał jądrowy pozostanie w przewidywalnej przyszłości
zasadniczym elementem strategii odstraszania USA (otwarcie) i Chin (w sposób mniej jawny) jako rdzeń
rosyjskiej polityki bezpieczeństwa. Wychodząc z założenia, że nie ma możliwości zrównoważenia powiększającego się dystansu pod względem potencjałów sił konwencjonalnych z tymi państwami w przewidywalnej przyszłości, Rosja dąży do zachowania przez swe SSJ zdolności zadania potencjalnemu
agresorowi w każdych okolicznościach takich strat, które podadzą w wątpliwość możność osiągnięcia
celów agresji. Te przesłanki motywują rosyjski sprzeciw wobec BMD, poparcie dla traktatu zakazującego
umieszczania broni w przestrzeni kosmicznej oraz dążenie do zastąpienia układu START 1 traktatem
o równie silnych prawnych gwarancjach redukcji tak głowic bojowych, jak i środków ich przenoszenia.
Dla Rosji potencjał jądrowy jest czynnikiem determinującym jej mocarstwową pozycję. Ani potencjał
ekonomiczny, ani demograficzny nie zapewniają Federacji Rosyjskiej miejsca wśród światowych
mocarstw. Arsenał nuklearny jest też gwarancją, że będą uwzględniane rosyjskie interesy, przede wszystkim w dziedzinie bezpieczeństwa. Rosyjskim władzom, przypisującym ogromne znaczenie rytuałowi
spotkań na szczycie z amerykańskimi prezydentami, rozmowy rozbrojeniowe pozwalają demonstrować
światu, że Rosja – niczym Związek Radziecki – zachowuje pozycję równą pozycji Stanów Zjednoczonych,
umożliwiającą współdecydowanie nie tylko o sprawach regionalnych, ale i globalnych. Dzięki wykorzystaniu kwestii związanych z reżimem kontroli zbrojeń strategicznych Federacji Rosyjskiej udało się
powrócić do budowania swych relacji z USA na specjalnych zasadach, wynikających z tego, że to właśnie
w arsenałach Rosji i USA znajduje się 95% broni jądrowej na świecie.
Mimo wielokrotnie obopólnie deklarowanej woli ustanowienia strategicznego partnerstwa między USA
a Rosją oba państwa nadal postrzegają się raczej w kontekście potencjalnych przeciwników niż partnerów.
Uzyskując po rozpadzie ZSRR status jedynego supermocarstwa, Stany Zjednoczone nie były zainteresowane rzeczywistym partnerstwem ze słabnącą Rosją. Zmiana sytuacji geopolitycznej po 2001 r.
– uwikłanie się USA w wojny w Iraku i Afganistanie oraz wzrost gospodarczy Rosji – sprawiła, że Federacja
Rosyjska przystąpiła do odbudowy swej pozycji międzynarodowej. Agresywna dyplomacja – w założeniu
jej twórców – ma jednak służyć zagwarantowaniu Rosji równoprawnych warunków współpracy, a nie
111
przywróceniu zimnowojennej konfrontacji . Rosyjską pozycję przetargową wzmacnia potencjał jądrowy.
Konfrontacyjna wobec USA i NATO polityka Rosji niesie jednak ze sobą w dłuższej perspektywie
niekorzystne konsekwencje zarówno dla niej, jak i dla państw zachodnich. Rosja nie ma możliwości
prowadzenia globalnej konfrontacji, a kryzys finansowy może ją skłaniać do kompromisu w relacjach
z zachodnimi partnerami. Dotyczy to także reżimu kontroli zbrojeń, gdyż militarny i gospodarczy dystans
między Federacją Rosyjską a NATO uniemożliwia próby jego zrównoważenia drogą intensyfikacji zbrojeń.
W interesie obu stron jest bowiem bliska współpraca w takich dziedzinach, jak przeciwdziałanie zagrożeniu
islamskim ekstremizmem, zapobieganie proliferacji broni masowego rażenia, zwalczanie przestępczości
transgranicznej, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, równoważenie rosnącej chińskiej potęgi
polityczno-gospodarczej. W rosyjskim interesie byłoby także rozszerzenie o Chiny rosyjsko-amerykań-
110
111
P. Baker, Nearing Arms Pact, U.S. and Russia Look Ahead, „New York Times” z 18 grudnia 2009 r.
Zob.: D. Trienin, Prinużdienije k partniorstwu …, op.cit., s. 5.
27
skiego formatu negocjacji w sprawie kontroli zbrojeń strategicznych. Nie należy się spodziewać osłabienia
112
napięć na obszarze WNP, gdzie Rosja i Zachód będą dużo częściej konkurentami niż partnerami .
Zasygnalizowana wyraźnie przez administrację Obamy wola „zresetowania” stosunków z Rosją stwarza
możliwości globalnego porozumienia, obejmującego nie tylko kwestie obrony antyrakietowej, zbrojeń
ofensywnych i konwencjonalnych, ale również współpracy w takich sprawach, jak kryzys finansowy,
program atomowy Iranu czy wojna w Afganistanie. Kierunek rozwoju stosunków rosyjsko-amerykańskich
zależy jednak w dużej mierze od osiągnięcia satysfakcjonującego obie strony kompromisu co do redukcji
SSJ. Zakończone sukcesem negocjacje w sprawie nowego układu ograniczającego ofensywne siły
jądrowe powinny mieć korzystne przełożenie na współpracę w innych dziedzinach.
Zob.: S. Sestanovich, What Has Moscow Done? Rebuilding US-Russian Relations, „Foreign Affairs” 2008, nr 6.
112

okładka 13-2009 Smigielski.cdr

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz plik

Forum Gospodarcze Polska - Rosja w Gdańsku

forum obywatelskie ue - rosja

Untitled - Wydawnictwo Naukowe Scholar

Najlepiej rozwiniętymi dziedzinami nauki w Rosji są oczywiście

Budowa Imperium Rosyjskiego

Wirtualna podróż do Rosji - Starostwo Powiatowe w Łukowie

Zakresie przedmiotu zamówienia:

Artykuł zamieszczony w Rynku Kolejowym nr 7