Wiersze Norwida na lekcjach polskiego

Sylwia Głowacka
Wiersze
Cypriana Kamila Norwida
na lekcjach języka polskiego w gimnazjum
I. Czego gimnazjalista powinien dowiedzieć się o Norwidzie?
Cyprian Kamil Norwid urodził się 24 września 1821 roku w
mazowieckiej wsi Laskowo-Głuchy. Ojciec przyszłego poety i malarza, Jan
Norwid, pochodził ze żmudzkiej rodziny szlacheckiej (herb Topór), matka zaś,
szlachcianka z Mazowsza, wywodziła się ze stryjecznej linii królewskiej rodziny
Sobieskich.
Cyprian we wczesnym dzieciństwie stracił obydwoje rodziców, zajmowali
się nim i czworgiem jego rodzeństwa rozmaici krewni. Podjął naukę w
gimnazjum, lecz po kilku latach przeniósł się do szkoły malarskiej Aleksandra
Kokulara.
Norwid zadebiutował jako poeta w wieku dziewiętnastu lat i od razu
zyskał niemałe uznanie warszawskich recenzentów. Salony artystyczne i
literackie stanęły przed nim otworem. W tym czasie miał jeszcze wielu
przyjaciół i znajomych.
W roku 1842 Norwid opuścił kraj, udając się do Niemiec i Włoch.
Studiował tam rzeźbę i rytownictwo. Jego podróż po Europie to m.in. czas
spotkań z Adamem Mickiewiczem, Juliuszem Słowackim i Fryderykiem
Chopinem. Poznaje też Marię Kalergis.
W roku 1849 przybył do Paryża. Żyje w niedostatku, po pewnym czasie
popada w depresję
spowodowaną zawodem miłosnym (Maria Kalergis) i
nieprzyjaznymi recenzjami jego utworów. Podupada też na zdrowiu (kłopoty ze
wzrokiem i słuchem).
W lutym 1853 roku poeta znalazł się w Nowym Jorku. Okazało się
jednak, że i pobyt na amerykańskiej ziemi nie przyniósł mu szczęścia. Norwid
nie czuł się tam dobrze. Niedostatek, rozwijająca się choroba, brak przyjaciół i
poczucie odtrącenia i osamotnienia sprawiły, że popadł w rozpacz. Dzięki
pomocy księcia Marcelego Lubomirskiego udało mu się w roku 1854 wrócić do
Europy.
Po krótkim pobycie w Anglii osiadł w Paryżu. Zarabiał na życie jako
grafik i rytownik. Nadal ma problemy z publikowaniem swoich utworów.
Wydawcy nie chcą go drukować. Norwid jest twórcą krytykowanym i nie
rozumianym. Ukazują się jedynie pojedyncze wiersze poety. Dopiero kilka lat
później w Lipsku ukazał się tomik jego poezji.
W roku 1877 Cyprian Norwid, pozbawiony praktycznie wszelkich
środków do życia, został pensjonariuszem Zakładu św. Kazimierza prowadzonego przez siostry miłosierdzia domu dla sierot i weteranów. Tam
właśnie w dniu 23 maja 1883 umiera pogrążony w melancholii i opuszczony
przez przyjaciół.
II. Norwid w gimnazjum - tak czy nie?
Norwid to poeta trudny. Obecność neologizmów, swoista składnia,
wieloznaczność obrazów i symboli, liczne przemilczenia i niedomówienia - oto
wybrane tylko cechy języka jego wierszy, które z pewnością nie ułatwiają
gimnazjaliście odbioru poezji wielkiego romantyka. Mimo to jednak, a może
właśnie dlatego rezygnacja z zaznajomienia uczniów z twórczością Norwida
byłaby decyzją chybioną.
Utwory Norwida wymagają nie tylko czytania, ale wczytywania się (...). U
Norwida nie tylko obraz każdy, ale każde zdanie, nie tylko zdanie, ale każde
niemal w zdaniu słowo posiada swą wagę, swą myśl głębszą, często ukrytą,
której z trudem doszukać się trzeba. Kto na ten trud zdobędzie się - nie pożałuje
tego - pisał Juliusz Wiktor Gomulicki.1
Warto podjąć ten trud w pracy z piętnastoletnimi odbiorcami (choć
niekoniecznie miłośnikami) literatury, mimo że - mam tego świadomość - nie
uda się tu uniknąć pewnych uproszczeń.
Pamiętajmy również o tym, że uczeń gimnazjum styka się już teraz i w
przyszłości również będzie obcował z poezją współczesną. Poezja ta nie zawsze
okaże się dla niego w pełni zrozumiała. Można chyba jednak zaryzykować
stwierdzenie, że owa „inność” liryki współczesnej okaże się dla ucznia znacznie
bardziej przystępna, jeśli zetknie się on uprzednio ze światem poezji Norwida.
Osąd, iż to właśnie „od Norwida” należy liczyć początek współczesnej poezji
polskiej, wydaje się słuszny. Przytoczmy tu na dowód słowa Juliana Przybosia:
Norwid wydaje się współczesny, gdy nasyca zdania obrazami i wprawia je w
ruch grą pojęć przywołanych odległymi skojarzeniami, nie praktykowanymi
przed nim - i długo po nim - w naszej poezji. Wydaje się współczesny, gdy
wiersze liryczne komponuje dramatycznie, na zasadzie kontrastowych zestawień
zawartości ideowej i obrazowej utworu. Jest współczesny w języku
odpoetycznionym a poetyckim. Jest wreszcie współczesny dzięki temu, że jak
rzadko który z naszych poetów miał zrozumienie dla historycznego sensu
mijających dni, nie tylko tych, które niosły zdarzenia zwane historycznymi, ale i
tych, w których powszedniości umiał widzieć odblask i cień padający od epoki. 2
Dziś, w dobie reformy, nauczyciel korzysta z pełnej swobody w doborze
programu nauczania i tekstów kultury, mając wszakże obowiązek respektowania
i rozwijania wymagań określonych w Podstawie programowej kształcenia
ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów. Sprawdźmy jednak, jak w
wybranych programach nauczania przeznaczonych dla gimnazjów usytuowany
jest Cyprian Norwid i jego poezja.
Świat w słowach i obrazach - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne:
Wybrane wiersze Norwida znalazły się pod „kierunkowym hasłem”
Postawy życiowe i wybory moralne.
Klasa I - W Weronie
Klasa II - Moja piosnka (II), Pielgrzym
Do Itaki - Wydawnictwo „Znak”:
Program zaleca omówienie wybranych wierszy Norwida, nie wskazując
jednakże żadnych tytułów i nie przypisując poety do konkretnej klasy. Ponadto
wśród Przewidywanych osiągnięć uczniów po zakończeniu nauki w gimnazjum
znajdujemy znajomość podstawowych informacji z biogramu autora Czarnych
kwiatów.
Zrozumieć słowo - Wydawnictwo „Arka”:
Klasa II - W Weronie, Moja piosnka (II)
Kto czyta, nie błądzi - Wydawnictwo „Stentor”:
W wyborze tekstów kultury znajdujemy odnoszące się do klasy I i II hasło
wybór liryki XIX wieku (bez konkretnych wskazań).
Myśli i słowa - Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe:
Klasa II - wybrane wiersze, np. W Weronie, Moja piosnka (II)
Błękitny język polski - Wydawnictwo „Kleks”:
Klasa II - Moja piosnka (II)
Klasa III - W Weronie, Posiedzenie
To lubię! - Wydawnictwo Edukacyjne w Krakowie:
W programie znajdujemy hasło wybór liryki XIX i XX wieku (bez
wskazań odnośnie autorów, tytułów i poszczególnych klas).
Rozwinąć skrzydła - Wydawnictwo „Prószyński i S-ka”:
Klasa I - W Weronie
Klasa II - Pielgrzym, Przeszłość, Larwa, Moja piosnka (II), Ironia, Czy ten ptak
kala gniazdo, Kółko, Czułość, Sfinks, Jak..., Daj mi wstążkę
Dokonajmy też przeglądu wybranych podręczników do nauki literatury w
klasach I-II gimnazjum pod kątem obecności w nich wierszy Norwida:
Wydawnictwo „Arka”:
Anita Gis, Zrozumieć słowo - Moja piosnka (II), W Weronie (oba wiersze w
podręczniku dla klasy II).
Wydawnictwo „Znak”:
Tadeusz Garsztka, Zuzanna Grabowska, Gabriela Olszowska, Do Itaki - W
Weronie (klasa I), Że piękno to jest... (klasa II).
Wydawnictwo „Stentor”:
Alina Kowalczykowa, Krzysztof Mrowcewicz - Kto czyta, nie błądzi - Omyłka
(klasa I), W Weronie (klasa II).
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne:
Maria Nagajowa, Świat w słowach i obrazach (kl.I) - W Weronie
Witold Bobiński, Świat w słowach i obrazach - Moja piosnka (II), Pielgrzym
(kl.II), [Daj mi wstążkę błękitną], Trzy strofki, [Pomiędzy świtem a nocy
zniknięciem] (kl.III).
Jak zatem widać, autorzy nowych programów nauczania i podręczników
w dalszym ciągu najczęściej wybierają dwa najbardziej znane wiersze: W
Weronie i Moją piosnkę (II).
III. Moja propozycja spotkań z poezją Norwida
Prezentowana tu propozycja cyklu lekcji poświęconych twórczości
Cypriana Norwida obejmuje następujące tematy:
1) Jakie myśli i uczucia zawarł Cyprian Kamil Norwid w Mojej piosnce (II)?
2) Czym jest liryka? Próbujemy określić cechy utworu lirycznego na podstawie
Mojej piosnki (II).
3) Podmiot liryczny wobec tragicznej miłości Romea i Julii. Wiersz W Weronie
Cypriana Norwida.
4) Charakter wiersza Do obywatela Johna Brown Cypriana Norwida.
5) Podsumowanie wiadomości o poznanych rodzajach i gatunkach literackich.
Moja piosnka (II) - uwagi interpretacyjne
Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla d a r ó w Nieba...
Tęskno mi, Panie...
Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą...
Tęskno mi, Panie...
Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są - jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
„B ą d ź p o c h w a l o n y!”
Tęskno mi, Panie...
Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej...
Tęskno mi, Panie...
Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają t a k za t a k - n i e za n i e Bez światło-cienia...
Tęskno mi, Panie...
Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi?
I tak być musi, choć się tak nie stanie
Przyjaźni mojej!...
Tęskno mi, Panie...
Wiersz ten powstał w Ameryce. Norwid przesłał go w liście do Marii
Trębickiej, datowanym 23 lutego 1854 roku.
Monolog podmiotu lirycznego stylizowany jest na modlitwę. Postać
mówiąca, kierując swe słowa bezpośrednio do Boga, wyraża przede wszystkim
tęsknotę. Za czym? Do kogo? Oczywiście najprościej byłoby stwierdzić, że
chodzi tu o ojczyznę, pozostawioną gdzieś za oceanem, i należy spodziewać się,
iż interpretacja zaproponowana przez uczniów pójdzie w tym właśnie kierunku.
Nie odrzucając takiego sposobu widzenia wiersza, podpowiedzmy i inne
rozwiązania. Może jest to modlitwa o kraj wymarzony? Może jest to zbiór
postulatów pod adresem bliźnich? A może należałoby potraktować ten monolog
jako przedstawienie wizji moralnie odrodzonego ojczystego kraju?
Spróbujmy określić ów etyczny model życia:
a) błogosławienie nieba za chleb - dar najcenniejszy (chleb stanowi tu dla
Norwida swoiste sacrum);
b) przywiązanie i szacunek dla świata przyrody („winą jest dużą popsować
gniazdo na gruszy bocianie”);
c) obecność w codziennym życiu pierwiastków chrześcijańskich;
d) czystość moralna („rzecz niewinna”);
e) szczerość i otwartość, wierność prawdzie, pogarda dla kłamstwa i kłamców,
odrzucenie relatywizmu moralnego (ludzie mający „tak za tak - nie za nie - bez
światło-cienia”).
Niezależnie od tego, którą drogę interpretacji wybierzemy, zwróćmy
uwagę na wielką moralno-wychowawczą sugestywność utworu.
KONSPEKT LEKCJI 1:
TEMAT:
Jakie myśli i uczucia zawarł Cyprian Kamil Norwid w Mojej piosnce (II)?
CELE LEKCJI:
A) Cel ogólny:
Uczeń ma świadomość przynależności do określonej społeczności.
B) Cele szczegółowe:
Uczeń:
- poznaje życie i dokonania Cypriana Kamila Norwida;
- zapoznaje się z wierszem Moja piosnka (II);
- potrafi określić postać mówiącą w wierszu i adresata wypowiedzi;
- potrafi nazywać stany uczuciowe;
- doskonali swe umiejętności dotyczące redagowania notatki z lekcji.
METODY PRACY:
- podająca (pogadanka)
- poszukująca (heureza)
FORMY PRACY:
- zespołowa (jednolita)
- indywidualna (jednolita)
ŚRODKI DYDAKTYCZNE:
- portret poety
- wystawka tomików poezji Norwida
- podręcznik
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
1. Zachęcenie uczniów do udzielenia szczerych odpowiedzi na pytanie:
Czy byłeś kiedyś w sytuacji, w której odczuwałeś dotkliwy brak czegoś?
2. Odczytanie wiersza.
3. Czy tekst dostarcza nam jakichś informacji o tym, w jakim stanie
emocjonalnym znajduje się postać mówiąca?
Czy na podstawie tekstu uda nam się powiedzieć cokolwiek o wydarzeniach z
życia nadawcy wypowiedzi?
Ustalamy wspólnie, że postać mówiąca:
- tęskni,
- czuje się nieszczęśliwa,
- ze swym cierpieniem zwraca się do Boga,
- być może opuściła kraj, przebywa na obczyźnie,
- z jakichś powodów nie może powrócić do stron rodzinnych,
- być może żyje wśród obcych ludzi i czuje się opuszczona, odtrącona itp.
4. Informacje nauczyciela o życiu Cypriana Norwida.
Wniosek:
Postacią mówiącą w wierszu jest z pewnością sam poeta.
5. Adresat wypowiedzi. Jeśli jest nim Bóg, wiersz możemy uznać za rodzaj
modlitwy. Powtarzalność wezwania „Tęskno mi, Panie!” sprawia, że utwór
ma formę litanii.
6. Wspólne udzielenie odpowiedzi na pytania:
Do czego tęskni postać mówiąca? Czego jej brakuje? Jakie wartości są dla
niej ważne? Co składa się na model życia przez nią akceptowany?
Swobodne wypowiedzi uczniów poparte cytatami.
7. Praca samodzielna:
Odpowiedz na pytanie zawarte w temacie lekcji.
8. Zakończenie lekcji - odczytanie liryku.
Kolejna lekcja, na której wykorzystamy poezję Norwida, zostanie
poświęcona liryce jako rodzajowi literackiemu.
Ustalmy najpierw, jakimi wiadomościami i umiejętnościami z zakresu
genologii winien dysponować nasz uczeń, zanim wprowadzimy go w świat
liryki.
Należy w tym miejscu podkreślić, że proces zaznajamiania ucznia z
pojęciem rodzaju literackiego zaczął się już u progu jego edukacji
polonistycznej. Podstawą stały się jego pierwsze doświadczenia czytelnicze:
odróżnianie poezji od prozy. Uogólnienie tych pojęć (oczywiście z pewnymi
uproszczeniami, czego jesteśmy świadomi) mogłoby na tym etapie przybrać
następującą formę:3
PROZA
Jak tekst jest zapisany?
Zapis ciągły.
POEZJA
Zapis odcinkami wersami.
Jak brzmi?
Jakie spełnia zadania?
Brzmi zwyczajnie,
Jest rytmiczny,
intonacja zdaniowa.
intonacja wierszowa.
Opowiada o czymś,
Wyraża przeżycia
opisuje coś,
mówiącego.
przedstawia kogoś, coś.
Kto mówi?
Jakim językiem mówi?
Narrator, „ktoś
Postać mówiąca, „ktoś
opowiada”.
wypowiada się”.
Język artystyczny, choć
Język artystyczny, różni
przypomina zwykłą
się bardzo od zwykłej
mowę: informuje
mowy, jest poetycki,
przedstawia.
zwraca na siebie uwagę
swą niezwykłością.
Po co czytamy?
Czytamy dla rozrywki,
Czytamy, aby czymś się
aby oderwać się od
wzruszyć, zachwycić,
rzeczywistości, przeżyć
nad czymś pomyśleć,
cudze życie, wzruszyć
coś przeżyć. Czytamy,
się losem bohatera,
bo wiersz się podoba,
nauczyć się czegoś,
jest melodyjny itd.
poznać życie innych itd.
Spostrzeżenia te w dalszym toku kształcenia wypełniamy coraz bardziej
szczegółową treścią, aż dochodzimy do etapu, w którym:
▪ Uczeń wie o istnieniu trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i
dramatu, przy czym stosunkowo dokładnie zdążył już poznać epikę i dramat.
▪ Uczeń zna wybrane gatunki epickie i dramatyczne:
a) epickie: opowiadanie, nowelę, legendę, podanie, mit, baśń, powieść,
bajkę, przypowieść;
b) dramatyczne: komedię i tragedię.
▪ Uczeń zna i potrafi posługiwać się następującymi pojęciami: akcja,
bohater, czas w utworze literackim, didaskalia, ekspozycja, fabuła, fikcja
literacka, kompozycja, miejsce akcji, motyw, narracja, narrator, opis,
opowiadanie, postać literacka, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji, rozwój
akcji, temat, wątek, zawiązanie akcji, zdarzenie.
▪ Uczeń pojmuje utwór dramatyczny jako dzieło, w którym:
- nie ma narratora;
- akcja ukazana jest bezpośrednio, a bohaterów poznaje się poprzez ich
wypowiedzi i działanie;
- główną formą podawczą jest dialog;
- występują dwa rodzaje tekstu: tekst główny i poboczny;
- tekst wypowiadany przez bohaterów jest podzielony na role (sceniczne
przeznaczenie utworu).
SCENARIUSZ LEKCJI 2:
TEMAT:
Czym jest liryka? Próbujemy określić cechy utworu lirycznego na
podstawie Mojej piosnki (II).
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
1. Przypomnienie utworu C.K. Norwida Moja piosnka (II):
- Głośne odczytanie wiersza (nauczyciel lub wybrany uczeń).
- Kto mówi w utworze? Czego dowiedzieliśmy się o postaci mówiącej?
- Kto jest adresatem tej wypowiedzi?
2. Polecenia:
- Wymieńcie bohaterów tego utworu.
- Określcie czas i miejsce akcji.
- Spróbujcie wymienić wydarzenia, o których mowa w wierszu, pamiętając o
ich chronologicznym uporządkowaniu.
Przewidywane odpowiedzi uczniów:
W utworze nie występują żadne działające postacie. Mówi jedna osoba.
Wypowiedź ta ma charakter monologu. Trudno cokolwiek powiedzieć na temat
czasu i miejsca akcji, jeśli typowej akcji też tu nie ma. W utworze praktycznie
„nic się nie dzieje”. Jedynym „wydarzeniem” jest sam fakt wypowiadania się
nadawcy tych słów. Można spróbować określić czas i miejsce wygłoszenia tego
monologu (jeśli założymy, że mówi sam poeta), ale nie będzie to miało nic
wspólnego z określaniem czasu i miejsca akcji np. w utworach powieściowych.
3. Dalsze pytania nauczyciela:
- Co zatem stanowi zawartość utworu?
- Co jest jego istotą?
- Czy umielibyście zaliczyć go do określonego rodzaju literackiego?
Przewidywane wypowiedzi uczniów:
Język tego wiersza jest niezwykły, poetycki, bogaty w środki stylistyczne.
Postać, która się w nim wypowiada, ujawnia swoje uczucia. Tęskni, wspomina,
marzy, jest w smutnym nastroju. Czytelnik poznaje stan wewnętrzny postaci
mówiącej, „wchodzi” w jej psychikę, staje się odbiorcą bardzo osobistego
wyznania. Czytając ten wiersz, nie śledzimy akcji, nie jesteśmy świadkami
żadnych wydarzeń. „Zaglądamy” za to do wnętrza duszy człowieka, który
zdecydował się przed nami otworzyć.
Moja piosnka (II) nie jest utworem epickim, nie mamy tu narratora ani
bohaterów uczestniczących w jakichś wydarzeniach. Nie jest to utwór
dramatyczny, nie powstał z myślą o wystawieniu go na scenie. Jego budowa nie
przypomina „Zemsty” lub „Dziadów”. To musi być utwór liryczny (uczniowie,
jak już wspomniałam, znają to pojęcie).
4. Zapisanie tematu lekcji.
5. Próba zdefiniowania pojęcia liryki (zapis):
LIRYKA - jeden z trzech (obok epiki i dramatu) rodzajów literackich.
Obejmuje utwory, w których podmiot liryczny wypowiada się najczęściej w
formie monologu i uzewnętrznia w ten sposób własne myśli, przeżycia
wewnętrzne, uczucia, pragnienia, doznania.
6. Postawienie pytania:
- Jak podmiot liryczny wyznaje nam swoje uczucia? Jakimi środkami się
posługuje?
Przewidywane odpowiedzi uczniów:
Postać mówiąca mówi wprost: „Tęskno mi, Panie”. Wypowiada się w
swoim imieniu, w monologu pojawiają się słowa: „mi”, „o mnie”, „mojej”.
7. Informacja nauczyciela (zapis):
W wierszu Moja piosnka (II) Cypriana Norwida podmiot liryczny
wypowiada się w 1. osobie („ja”) i wprost wyznaje swoje uczucia. Wiersz ten
jest w związku z tym przykładem LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ.
8. Podsumowanie lekcji. Wzorowe odczytanie utworu.
W Weronie - uwagi interpretacyjne
Nad Kapuletich i Montekich domem,
Spłukane deszczem, poruszone gromem,
Łagodne oko błękitu Patrzy na gruzy nieprzyjaznych grodów,
Na rozwalone bramy do ogrodów,
I gwiazdę zrzuca ze szczytu Cyprysy mówią, że to dla Julietty,
Że dla Romea, ta łza znad planety
Spada - i groby przecieka;
A ludzie mówią, i mówią uczenie,
Że to nie łzy są, ale że kamienie,
I - że nikt na nie nie czeka!
Norwid podobno odwiedził Weronę i widział domniemany grób Romea i
Julii.
Podmiot liryczny w wierszu to wrażliwy obserwator. Za niezwykle
malarsko potraktowanym obrazem ruin kryje się opis jego stanu uczuciowego.
Dominuje w nim powaga, melancholia. Czy tylko przygnębiający widok ruin
jest jej przyczyną? Czy sprawiła to dostrzeżona przez postać mówiącą spadająca
gwiazda - znak kończącego się życia? A może uczucie to wywołał dramat
Romea i Julii, historia miłości i tragedii, opowieść, która dla podmiotu
lirycznego nie jest zamierzchłą historią, lecz czymś, co trwa i budzi nieustanne
zainteresowanie?
Postać mówiąca relacjonuje nam dwie skrajnie odmienne reakcje na
wytłumaczalne przecież z naukowego punktu widzenia zjawisko „spadającej
gwiazdy”. Przyroda współczuje losowi Romea i Julii. Niebo roni „łzę”.
Rozumieją to cyprysy, dla których spadający meteoryt to łza anioła. Łza
uznawana jest za symbol uczuć. Wyczuwamy wyraźnie, że podmiot liryczny
jednoczy się z przyrodą w jej współczuciu, jest głęboko poruszony, rozumie
„mowę” nieba i drzew.
Jest i druga postawa. Dla „ludzi” spadająca gwiazda jest zwyczajnym
meteorytem. Ci, którzy „mówią uczenie”, nie wierzą w ludowe opowieści o
łzach aniołów i - jeśli weźmiemy tu pod uwagę naukowe podejście do tego
zjawiska - mają rację. Owe „kamienie” odbieramy tu jako symbol bezduszności,
obojętności.
Widzimy zatem w utworze zderzenie się dwóch postaw: romantycznej i
rozumowej, racjonalistycznej. Wiara w wielkość i siłę uczucia przeciwstawiona
została brakowi wyobraźni i kultury uczuć. Czy w świecie ludzi „mówiących
uczenie” można żyć swobodnie, bez poczucia wyobcowania? Norwid
odpowiada wyraźnie: nie.
SCENARIUSZ LEKCJI 3:
TEMAT:
Podmiot liryczny wobec tragicznej miłości Romea i Julii. Wiersz W Weronie
Cypriana Norwida.
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
1. Krótkie przedstawienie historii nieszczęśliwej miłości Romea i Julii (uczeń
lub
nauczyciel).
2. Odczytanie wiersza.
3. Niebo w wierszu Norwida. Jak podmiot liryczny opisuje niebo? Czy opis ten
ma związek z historią Romea i Julii?
4. Czyje i jakie postawy wobec wielkiej miłości i ludzkiej tragedii można
zauważyć w monologu postaci mówiącej?
PRZYRODA
LUDZIE
Wierzy w wielkość i moc uczucia.
Prezentują postawę rozumową.
Współczuje kochankom.
Brakuje im uczuć.
Są chłodni, bezduszni.
5. Wiersz W Weronie jako utwór liryczny.
Czy podmiot liryczny uzewnętrznia swoje uczucia? Jeśli tak, to jakie?
Jak to robi? Czy utwór ten jest przykładem liryki bezpośredniej?
Porównanie obydwu poznanych dotąd wierszy Norwida (tj. Mojej piosnki (II)
i W Weronie).
Proponowany zapis:
W wierszu W Weronie podmiot liryczny ukrywa swoje „ja” i nie nazywa
własnych uczuć, a tylko je sygnalizuje poprzez opis, a odbiorca sam musi je
rozpoznać. Utwór Norwida jest zatem przykładem liryki pośredniej.
6. Zakończenie lekcji - muzyczna interpretacja wiersza (płyta z nagraniem
piosenki w wykonaniu Wandy Warskiej).
Do obywatela Johna Brown - uwagi interpretacyjne
Przez Oceanu ruchome płaszczyzny
Pieśń Ci, jak mewę, posyłam, o! Janie...
Ta lecieć będzie długo do ojczyzny
Wolnych - bo wątpi już: czy ją zastanie?...
- Czy też, jak promień Twej zacnej siwizny,
Biała - na puste zleci rusztowanie:
By kata Twego syn rączką dziecinną
Kamienie ciskał na mewę gościnną!
Więc, niźli szyję Twoją obnażoną
Spróbują sznury, jak jest nieugiętą;
Więc, niźli ziemi szukać poczniesz piętą,
By precz odkopać planetę spodloną A ziemia spod stóp Twych, jak płaz zlękniony,
Pierzchnie więc, niźli rzekną: „Powieszony...” Rzekną i pojrzą po sobie, czy kłamią?-Więc, nim kapelusz na twarz Ci załamią,
By Ameryka, odpoznawszy syna,
Nie zakrzyknęła na gwiazd swoich dwanaście:
„Korony mojej sztuczne ognie zgaście,
Noc idzie - czarna noc z twarzą Murzyna!”
Więc, nim Kościuszki cień i Waszyngtona
Zadrży - początek pieśni przyjm, o! Janie...
Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona,
A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie.
Podtytuł tego wiersza brzmi: Z listu pisanego do Ameryki w 1859,
listopada. Utwór został poświęcony amerykańskiemu abolicjoniście, skazanemu
na śmierć za wzniecanie powstania niewolników w stanie Wirginia.
Do obywatela... to rodzaj poetyckiego listu otwartego. Jest to zarazem
list-apostrofa do bohatera. Oto wolny obywatel zwraca się do wolnego
obywatela, który ma paść ofiarą sił politycznych własnego kraju. Jedyną jego
winą było to, że bronił wolności czarnego człowieka. Widzimy zatem, że w tym
interwencyjnym utworze podejmuje Norwid ważną problematykę o charakterze
społeczno-politycznym, demaskując i oskarżając jednocześnie określony
mechanizm funkcjonujący w ojczyźnie Johna.
W wierszu dostrzegamy kilka gorzkich refleksji. Oto w kraju, który chlubi
się wolnościowymi tradycjami, skazuje się na śmierć człowieka domagającego
się wolności. Honor Ameryki został splamiony, a podmiot liryczny przywołuje
na świadków tej hańby postacie Kościuszki i Waszyngtona.
Adresatem tego oskarżenia i ostrzeżenia jest jednak nie tylko Ameryka.
Wiersz Norwida to słowa wypowiedziane do świata. Egzekucja Browna
(dodajmy tu, że w chwili pisania utworu Brown jeszcze żył) oznaczać będzie
hańbę całej ludzkości. Słowa o „planecie spodlonej” zawierają w sobie
niezwykły ładunek uczuciowy: jest tu gniew, protest, wreszcie pogarda.
W poetyckim liście Norwida dostrzegamy ponadto głęboką wiarę autora
w sens tworzenia. Wiersz może nie zdążyć zapobiec śmierci konkretnego
człowieka. Jest jednak nadzieja na to, że poezja potrafi spowodować moralne
odrodzenie się narodu.
SCENARIUSZ LEKCJI 4:
TEMAT:
Charakter wiersza Do obywatela Johna Brown Cypriana Norwida.
PRZEBIEG ZAJĘĆ:
1. Informacje nauczyciela (względnie wyznaczonego wcześniej ucznia) o
sytuacji
Murzynów amerykańskich w XIX wieku. Postać Johna Browna -
człowieka
walczącego o wolność dla czarnych mieszkańców Ameryki.
2. Odczytanie wiersza.
3. Określenie charakteru wypowiedzi lirycznej. Uczniowie stwierdzają, że
mamy
tu do czynienia z apostrofą, bezpośrednim zwrotem do adresata.
4. Kto jest adresatem wiersza? Jakie stanowisko wobec „sprawy” Johna Browna
zajmuje podmiot liryczny?
Praca z tekstem. Uzasadnianie własnego zdania cytatami.
5. Potraktowanie wiersza jako mowy oskarżycielskiej.
Kto jest jej adresatem? Czy tylko amerykański wymiar sprawiedliwości, który
skazał Johna Browna na śmierć?
Dochodzimy do wniosku, że chociaż indywidualnym adresatem utworu jest
John Brown (jak wiadomo, wypowiedź ta do niego nie dotarła), w
rzeczywistości słowa te zostały skierowane do całej ludzkości.
6. Jak nazywamy tego rodzaju wypowiedź?
Wprowadzenie pojęcia listu otwartego.
LIST OTWARTY - pismo adresowane do kogoś określonego, ale podane do
wiadomości publicznej w prasie lub jako oddzielny druk.
7. Zadanie domowe:
Zredaguj list otwarty w sprawie, którą uznajesz za ważną, słuszną i
wymagającą podjęcia stosownych decyzji.
SCENARIUSZ LEKCJI 5:
TEMAT:
Podsumowanie wiadomości o poznanych rodzajach i gatunkach literackich.
Efektem pracy na lekcji winna stać się tabelka zawierająca zestawienie
rodzajów literackich w ujęciu schematycznym.
Wyróżniki
1.Co
jest
Epika
n a świat przedstawiony,
Dramat
Liryka
świat przedstawiony,
„ja” liryczne i jego
pierwszym planie?
fabuła, bohater
wydarzenia, akcja
świat wewnętrzny
2.Kto mówi?
narrator opowiada
bohaterowie (brak
podmiot liryczny
całość, przytacza
narratora)
(jest ośrodkiem
wypowiedzi
bohaterów,
najczęściej pozostaje
w cieniu zdarzeń i
postaci
wypowiedzi)
3.Jaka
t o narracja
w y p o w i e d ź , j a k -opis
zbudowana?
dialog
monolog liryczny
didaskalia
(różnie
-opowiadanie
ukształtowany)
-przytaczanie
dialogów bohaterów
4 . J a k i e f u n k c j e kieruje uwagę
kieruje uwagę na
kieruje uwagę na
spełnia język?
czytelnika na świat
świat przedstawiony
tekst
przedstawiony
i przeżycia
bohaterów
5. Gatunki.
Tu wpisujemy nazwy gatunków literackich poznanych dotąd przez
uczniów.
PRZYPISY:
1. Cyt. za: J. Borkowski [i in.], O poetach i pisarzach inaczej, Płock 1997, s.
165.
2. Cyt. za: A.K. Waśkiewicz, Cyprian Kamil Norwid. Poezje, Warszawa 1991,
s.1.
3. Wykorzystałam tu propozycję B. Chrząstowskiej. Zob. tejże: Lektura i
poetyka, Warszawa 1987, s.410.
4. Propozycja tabelki - zob. B. Chrząstowska, op.cit., s.414.