Biegły w postępowaniu karnym

1. Przesłanki dopuszczenia dowodu z ekspertyzy biegłego
Sięgnięcie po ten dowód ma miejsce tylko wówczas, gdy stwierdzenie okoliczności
mającej istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia wymaga wiadomości specjalnych (art.193 § 1
kpk). Chodzi o tego rodzaju okoliczności, które wykraczają poza normalną wiedzę, jaką
dysponuje organ procesowy; miernikiem jest tu poziom wiedzy człowieka wykształconego
o odpowiednim doświadczeniu życiowym.
Nie należy do wiadomości specjalnych w rozumieniu § 1 komentowanego przepisu
wiedza na temat obowiązującego prawa.
2. Podstawa działania biegłego
Formalną podstawą działania biegłego jest postanowienie organu procesowego
o zasięgnięciu dowodu z opinii biegłego.
W myśl art.194 kpk postanowienie jest tu formą obowiązującą.
W postanowieniu należy wskazać:
- imię, nazwisko i specjalność biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytucji, w razie
potrzeby, specjalność i kwalifikację osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu
ekspertyzy,
- przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem w miarę potrzeby, pytań szczegółowych
- termin dostarczenia opinii.
W postanowieniu tym należy dodatkowo wskazać, czy opinia ma być przedłożona na
piśmie, czy też przedstawiona ustnie (art. 200 § 1 kpk), nie jest dopuszczalne określanie
w postanowieniu metod, jakimi powinien posłużyć się biegły przy przeprowadzeniu badań,
albowiem podjęcie decyzji w tej mierze jest już domeną biegłych. Biegli powinni jednak
należycie uzasadnić w tej kwestii swoje stanowisko, co podlega kontroli tak organu
procesowego jak i stron.
Określenie terminu dostarczenia opinii winno nastąpić z uwzględnieniem realiów tj.
nie tylko obszerności koniecznej analizy materiału procesowego, zakresu żądanej ekspertyzy,
ale także i realnych możliwości wyznaczonego biegłego. Wydaje się celowe konsultowanie
terminu z osobą, która ma być, jako biegły powołana, jeszcze przed wydaniem postanowienia.
W przypadku niemożności sporządzenia i dostarczenia przez biegłego opinii w zakreślonym
terminie winien on zwrócić się do sądu o przedłużenie tego terminu, wskazując przy tym
powody, dla których opinia nie mogła zostać sporządzona w terminie. Sąd dysponuje
środkami dyscyplinującymi biegłych - od zwykłego ponaglenia począwszy po sankcje
wymuszające określone w art. 287 kpk (kara pieniężna do 10 tys. złotych, aresztowanie do 30
dni). Biegłego, który przez niewykonanie obowiązków, spowodował dodatkowe koszty
postępowania, można obciążyć tymi kosztami (art. 289 kpk). Na postanowienia i zarządzenia
w przedmiocie kar porządkowych przysługuje zażalenie (art. 290 § 2 kpk).
3. Wyłączenie biegłego
Przepis art. 196 kpk określa postawy wyłączenia biegłego oraz konsekwencje
ujawnienia się okoliczności stanowiących takie podstawy, a także konsekwencje ujawnienia
okoliczności osłabiających zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego.
4. Tryb przygotowania opinii, jej sporządzenie i przesłuchanie przed sądem
Przepis art. 198 kpk stanowi, że w miarę potrzeby udostępnia się biegłemu akta
sprawy w zakresie niezbędnym dla wydania opinii i wzywa się go do udziału
w przeprowadzeniu dowodu.
Ocena, w jakim zakresie udostępnienie akt sprawy in concreto niezbędne jest dla wydania
opinii, należy do organu procesowego. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie by biegły, któremu
przekazano akta w ograniczonym zakresie, zwrócił się do organu procesowego
o udostępnienie ich w szerszym zakresie, jeżeli ma mu to ułatwić wydanie opinii. Stanowisko
biegłego nie jest jednak dla organu procesowego wiążące.
Przeprowadzenie czynności należących do organów procesowych przez samego
biegłego jest niedopuszczalne. Podobnie jak samodzielne „dodatkowe” przesłuchanie przez
biegłego oskarżonego czy świadka na okoliczności zdarzenia będącego przedmiotem
postępowania. Jeżeli zachodzi konieczność uzyskania dodatkowych informacji od tych osób,
to biegły powinien zwrócić się do sądu o przesłuchanie ich na rozprawie z udziałem biegłego,
który wówczas będzie mógł tym osobom zadawać pytania. Nie dotyczy to jednak wywiadu
uzyskiwanego w trakcie badań lekarskich (art. 199 kpk). Biegły zadaje pytania po
oskarżycielach, powodzie cywilnym i ich pełnomocnikach, a przed obrońcą, oskarżonym
i członkami składu orzekającego (art. 370 § 1 kpk),
Art. 200 § 3 kpk stanowi, że osoby, które brały udział w wydaniu opinii mogą być
w razie potrzeby przesłuchane w charakterze biegłych. Przesłuchanie biegłego
dokumentowane jest protokołem. Może być utrwalone za pomocą urządzenia rejestrującego
dźwięk. Przed rozpoczęciem składania zeznań biegłego uprzedza się o odpowiedzialności za
złożenie fałszywej opinii. Zgodnie z art. 233 § 4 kk za przedstawienie fałszywej opinii
mającej służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu
prowadzonym na podstawie ustawy grozi kara pozbawienia wolności do lat 3. Składanie
opinii rozpoczyna się od zapytania biegłego o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce
zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron. Jeżeli
zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec biegłego lub
osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca
zamieszkania do wyłącznej wiadomości organu procesowego; pisma procesowe doręcza się
wówczas do instytucji, w której biegły jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego
adres (art. 191 § 3 kpk w zw. z art. 197 § 3 kpk). Biegły sądowy powołuje się na
przyrzeczenie złożone przy ustanawianiu go w tym charakterze (art. 197 § 2 kpk)
Przesłuchanie biegłego pozwala organowi procesowemu poznać rzeczywiste umiejętności
biegłego.
Na biegłego, który bez należytego usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie
organu prowadzącego postępowanie albo bez zezwolenia tego organu wydalił się sz miejsca
czynności przed jej zakończeniem, można nałożyć karę porządkową w wysokości do 10 000
zł. Wyjątkowo można ponadto w takim wypadku zarządzić zatrzymanie i przymusowe
doprowadzenie biegłego. Karę pieniężną należy uchylić, jeżeli ukarany dostatecznie
usprawiedliwi swe niestawiennictwo lub samowolne oddalenie się, z tym, że
usprawiedliwienie może nastąpić w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia
wymierzającego karę pieniężną (art. 285 § 2 kpk).
5. Kodeksowe wymogi formy opinii, jej treści, zakres kontroli przez sąd oraz w tym
kontekście dorobek doktryny, orzecznictwa SN oraz dostrzegane uchybienia
Kwestię tę normuje przepis z art. 200 § 2 pkt 1-6 kpk stanowiąc, że opinia powinna
zawierać:
- imię, nazwisko, stopień i tytuł naukowy, specjalność i stanowisko zawodowe biegłego
- imiona i nazwiska oraz pozostałe dane innych osób, które uczestniczyły w przeprowadzaniu
ekspertyzy, ze wskazaniem czynności dokonanych przez każdą z nich
- w wypadku opinii instytucji - także pełną nazwę i siedzibę
instytucji -czas przeprowadzenia badań oraz datę wydania opinii
- sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz oparte na nich wnioski
- podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii
Konstruując sprawozdanie z badań biegły powinien wskazać założenia, jakie przyjął
oraz metody, którymi w badaniach się posłużył. Opinia powinna być sporządzona zwięźle,
jasno i w sposób zrozumiały dla sądu i stron. We wnioskach należy sformułować odpowiedzi
na pytania zawarte w postanowieniu o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego. W opinii
biegłego nie należy formułować jakichkolwiek ocen odnoszących się do winy oskarżonego.
Przestrzeganie tych standardów opiniowana jest ważne, ponieważ opinia biegłego, jak każdy
inny środek dowodowy podlega swobodnej ocenie i kontroli sądu.
Sąd jest uprawniony do kontrolowania opinii pod względem poprawności logicznego
rozumowania biegłych, ale zobowiązany jest również badać część specjalistyczną opinii.
Przepis art. 201 kpk stanowi, że jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna albo, gdy
zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie,
można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych.
Do takiej konfrontacji biegły winien się przygotować. Niezbędna jest wcześniejsza
lektura akt i opinii drugiego biegłego. Zdarza się jednak, że biegli przychodzą
nieprzygotowani, co w skrajnych przypadkach powoduje konieczność odraczania rozprawy.
Z wezwaniem biegłych do Sądu - w przypadku opinii psychiatrycznej wiąże się
jeszcze jedna kwestia: czy przesłuchanie tylko jednego biegłego, który stawił się do Sądu
stanowi uchybienie procesowe?
Sąd Najwyższy udzielił stanowczej i jednoznacznej odpowiedzi w myśl, której
w przeprowadzeniu takiego dowodu powinni brać udział wszyscy biegli lekarze psychiatrzy
i skoro na rozprawie był obecny tylko jeden psychiatra to w sposób oczywisty naruszono
przepis art. 202 kpk.